Dr inż. Tomasz Wojewodzic Kraków 4-5 lipca 2014 „Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie.” Projekt opracowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 - Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Środowiskowe aspekty likwidacji drobnych gospodarstw rolnych - zarys problemu Dr inż. Tomasz Wojewodzic Kraków 4-5 lipca 2014

Efekt opóźnienia sukcesji Schemat 1. Wpływ efektu „opóźnienia sukcesji” na cykl życia gospodarstwa rolnego K1 Efekt opóźnienia sukcesji F1 K2 F2 K3 potencjał gospodarstwa opóźnienie sukcesji K4 czas Źródło: Wojewodzic 2013

Cele opracowania: identyfikacja kosztów środowiskowych likwidacji drobnych gospodarstw rolnych, poszukiwanie argumentów do dyskusji na temat potrzeby wspierania drobnych gospodarstw rolnych. Przygotowany przez nas referat ma charakter teoretyczny a przedstawiane projekcje liczbowe zostały opracowane na podstawie danych statystyki masowej (głownie rok 2010) oraz danych systemu rachunkowości rolnej FADN.

Uwagi metodyczne – podstawowe definicje Gospodarstwo rolne to obszar gruntów sklasyfikowanych w ewidencji gruntów i budynków jako użytki rolne lub jako grunty zadrzewione i zakrzewione na użytkach rolnych, z wyjątkiem gruntów zajętych na prowadzenie działalności gospodarczej innej niż działalność rolnicza, o łącznej powierzchni przekraczającej 1 ha lub 1 ha przeliczeniowy, … (Dz.U. 1984.52.268). … stanowiących własność lub znajdujących się w posiadaniu osoby fizycznej, osoby prawnej albo jednostki organizacyjnej, w tym spółki, nieposiadającej osobowości prawnejW myśl tej definicji za gospodarstwo rolne można uznać użytki rolne, na których od wielu lat nie prowadzi się działalności rolniczej, a właściciel tych gruntów nie posiada żadnych środków materialnych, by taką działalność prowadzić.

Likwidacja to: „…zniesienie, usunięcie lub rozwiązanie czegoś” „…postępowanie zmierzające do uregulowania spraw organizacyjnych i majątkowych rozwiązywanego przedsiębiorstwa lub organizacji” [Słownik Języka Polskiego PWN Warszawa 2007, s. 349]. Likwidacja jest zatem procesem, który prowadzi do zakończenia bytu ekonomicznego przedsiębiorstwa.

Likwidacja niepełna (likwidacja w toku): oznacza zaprzestanie rolniczej działalności produkcyjnej w połączeniu z rozpoczęciem procesu rozinwestowania lub dewastacji substancji majątkowej gospodarstwa [Wojewodzic, Musiał 2014]. produkcja rolnicza może być zachowana w formie szczątkowej np. działka przydomowa , rozinwestowanie (dezinwestycje) oznacza pozbywanie się kolejnych środków produkcji (np. sprzedaż, złomowanie, rozbiórka).

Likwidacja sensu stricto: doprowadzenie do sytuacji kiedy obszar użytków rolnych spełniający dotychczas kryteria dla gospodarstwa rolnego (w myśl przepisów ustawy o podatku rolnym) na skutek zmian własnościowych lub zmiany sposobu wykorzystania ziemi przestaje odpowiadać wymogom definicji [Wojewodzic, Musiał 2014].

Schemat 1. Ziemia w likwidowanych gospodarstwach rolnych Likwidacja gospodarstwa Likwidacja niepełna (zaniechanie produkcji rolniczej) Porzucenie uprawy Naturalna sukcesja Okresowe wykaszanie Zachowanie ziemi w dobrej kulturze Minimalizacja zabiegów pielęgnacyjnych Użyczenie ziemi innym podmiotom Likwidacja pełna (sensu stricto) Sprzedaż ziemi rolniczej Przekwalifikowanie ziemi na cele nierolnicze Źródło: opracowanie własne

Funkcje środowiskowe DGR: zapewnienie bioróżnorodności, m.in. poprzez utrzymanie mozaiki gruntów, oczek wodnych, śródpolnych zadrzewień i gęstej sieci miedz, kształtowanie, pielęgnacja i konserwacja krajobrazu, dbałość o zasoby naturalne i zachowanie ich z myślą o zaspokojeniu potrzeb przyszłych pokoleń,

Funkcje środowiskowe DGR: sprzyjanie procesom wdrażania koncepcji zrównoważonego rolnictwa w skali globalnej, wytwarzanie dóbr publicznych nieznajdujących swego odzwierciedlenia w cenach rynkowych, ochrona środowiska poprzez stosowanie technologii kapitało- i energooszczędnych.

"... z punktu widzenia realizacji przez rolnictwo podstawowego zadania, jakim jest wyżywienie społeczeństwa w dłuższej perspektywie czasu, szczególną uwagę powinno się zwrócić na utrzymanie potencjału produkcyjnego gleb. Z przeprowadzonych wcześniej analiz wynika wyraźnie, że drobne gospodarstwa rolne nie spełniają tego zadania” [Dzun 2013]

Przyczyny nie wywiązywania się DGR z funkcji środowiskowych [Czudec 2013, Dzun 2013]: niekorzystna struktura zasiewów, wadliwy płodozmian lub wręcz brak przemienności upraw, wzrastający udział zbóż w strukturze zasiewów, minimalne stosowanie poplonów jarych i ozimych, niewielkie pokrycie gruntów ornych roślinnością w okresie zimowym, minimalne nawożenie mineralne oraz ograniczanie nawożenia obornikiem ze względu na redukcję zwierząt,

Przyczyny nie wywiązywania się DGR z funkcji środowiskowych [Czudec 2013, Dzun 2013]: niekorzystne zmiany struktury produkcji rolnej, coraz mniejszy udział produkcji zwierzęcej, coraz większy udział gospodarstw bezinwentarzowych, bardzo mały udział gospodarstw utrzymujących zwierzęta wypasowe, zanik wapnowania gleb. W latach 2002-2009 wzrastającej intensywności produkcji roślinnej nie towarzyszyło podobne tempo przyrostu plonowania roślin. W okresie tym zużycie nawozów NPK ogółem, w tym azotowych, wzrosło w Polsce o niemal 35%, podczas gdy globalna produkcja roślinna wzrosła zaledwie o 13%. Osiągane zbyt niskie w stosunku do oczekiwanych plony tylko w pewnym stopniu można tłumaczyć niesprzyjającymi warunkami naturalnymi (gleby, klimat) uzasadniającymi substytuowanie ich zwiększonym zużyciem azotowych nawozów mineralnych. O wiele większe znaczenie mogą mieć zaniedbania w sferze organizacyjno-ekonomicznej, a szczególnie narastające zakwaszenie gleb.

Koszty środowiskowe porzucenia ziemi rolniczej: zagrożenia wynikające niekontrolowanego zakrzaczenia i zachwaszczenia użytków rolnych: niekontrolowany rozwój chwastów rozsiewanych na sąsiednie pola uprawne, nagromadzenie suchej materii organicznej zwiększa zagrożenie pożarowe, pogorszenie estetyki krajobrazu,

Koszty środowiskowe porzucenia ziemi rolniczej konieczność intensyfikacji produkcji w innym miejscu w celu zapewnienia oczekiwanego przez społeczeństwo wolumenu produktów rolnych, redukcja naturalnych zasobów służących produkcji rolnej oraz wzrost przyszłych kosztów niezbędnych do ich odtworzenia.

Koszty środowiskowe transferu ziemi do podmiotów o dużej skali produkcji: zmniejszenie bioróżnorodności, likwidacja miedz zadrzewień śródpolnych, stanowiących siedliska dla wielu cennych gatunków flory i fauny. ograniczenie szachownicy gruntów i różnorodności krajobrazu, ograniczenie znaczenia zmianowania i następstwa roślin, industrializacja produkcji, a co za tym idzie wzrost zapotrzebowania na energię i kapitał, wzrost intensywności użytkowania ziemi (chemizacja). Miedze zajmują w gospodarstwach drobnych nawet do 10% powierzchni. W miejsce 4-6 upraw na gruntach ornych wchodzi jedna uprawa bardzo często w monokulturze np. kukurydza. Chemiczna ochrona roślin zastępuje mające duże znaczenie metody mechanicznego zwalczania chwastów głównie w uprawach roślin okopowych.

Wykres 1. Średnie zużycie nawozów i środków ochrony roślin w gospodarstwach towarowych o różnej wielkości ekonomicznej (2012 r.) Źródło: Opracowanie na podstawie wyników standardowych FADN (www.fadn.pl).

Kilka liczb Przeciętny poziom nawożenia azotem (N) w roku gospodarczym 2009/2010 Polska ogółem: 63,4 kg/ha UR województwo małopolskie: 29,0 kg/ha UR Dopuszczalna dawka azotu w gospodarstwach korzystających z dopłat rolno-środowiskowych w pakiecie dla rolnictwa zrównoważonego: grunty orne: 150 kg N/ha UR trwałe użytki zielone: 120 kg N/ha UR

Podsumowanie ekonomiczne środowiskowe społeczne Dyskusji nie podlega potencjalna możliwość pełnienia przez drobne gospodarstwa rolne ważnych funkcji gospodarczych, społecznych i środowiskowych. Głosy krytyki odnoszą się głównie do możliwości pełnienia tych funkcji w obecnych uwarunkowaniach zewnętrznych i wobec narastających barier wewnętrznych.

Podsumowanie Aby DGR mogły realizować swoje funkcje środowiskowe, społeczne i gospodarcze muszą prowadzić działalność rolniczą !!! Konstrukcja instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej powinna stymulować DGR do podtrzymywania produkcji lub zachęcać ich właścicieli do pełnej likwidacji posiadanych gospodarstw. Obecne rozwiązania sprzyjają podtrzymywaniu tzw. „likwidacji w toku”.

Bibliografia Czudec A. 2013. Ekonomiczne, środowiskowe i społeczne funkcje drobnych gospodarstw rolnych. Wieś i Rolnictwo 2(159), 90-105. Dzun W. 2013. Drobne gospodarstwa w rolnictwie polskim - próba definicji i charakterystyki. Wieś i Rolnictwo 2(159), 9-27. Słownik Języka Polskiego 2007. PWN Warszawa. Wojewodzic T., Musiał W. 2014. Wykorzystanie dywestycji w procesie likwidacji gospodarstwa rolniczego [w:] Niepewność funkcjonowania przedsiębiorstw. Bankructwa, restrukturyzacja, likwidacja. Prac zb. pod red. nauk. P. Deca, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s. 215-226. Wojewodzic T. 2013. Pozorna sukcesja - zaburzenie cyklu życia gospodarstw rolniczych. Zesz. Nauk. SGGW w Warszawie. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej nr 103, s. 141-152.

Dziękuję za uwagę

Wykres 2. Średnie zużycie nawozów i środków ochrony roślin w gospodarstwach towarowych o różnej wielkości ekonomicznej (2012 r.) Źródło: Opracowanie na podstawie wyników standardowych FADN (www.fadn.pl).