Partycypacyjne badanie w działaniu (participatory action research) jako nieklasyczne podejście badawcze w polityce społecznej

Wstępna charakterystyka PBwD Nie jest metodą badawczą sensu stricte Podejście jakościowe, zwykle przystępowanie do badania bez formułowanych a priori założeń nt. badanego zjawiska Różnorodność elastycznych podejść (małe, duże grupy, słaba, silna aktywność polityczna, różne cele praktyczne itd.) Wykorzystywane różne techniki: wywiad grupowy, wywiad pogłębiony, eksperyment, wtórna analiza danych, analiza dokumentów urzędowych Definicja Borgatty i Montgomery: „rodzina różnorodnych koncepcji żywego badania, zmierzającego do stworzenia wspólnoty osób zaangażowanych we wspólne rozwiązywanie praktycznych problemów”

III) NOWA JAKOŚĆ W BADANIACH POTRZEB – PARTYCYPACJA OBYWATELI - Uwagi nt. partycypacji obywatelskiej Partycypacja obywatelska – bezpośredni udział obywateli w tworzeniu polityki (społecznej) Partycypacja to różnorodne zjawiska: Partycypacja sformalizowana (np. konsultacje społeczne) i nieformalna (np. udział obywateli w proteście, partycypacja osób / organizacji społecznych, na etapie tworzenia założeń programu, pisania programu i jego realizacji partycypacja może mieć różne „stopnie intensywności” (następny slajd) Główne instrumenty partycypacji obywatelskiej na poziomie lokalnym w Polsce: referenda lokalne konsultacje społeczne lokalna obywatelska inicjatywa uchwałodawcza

Dlaczego obecnie partycypacja obywateli w tworzeniu polityki społecznej tak ważna? Zmiana filozofii kształtowania lokalnej polityki (społecznej) – w kierunku modelu „zarządzania sieciowego” Rywalizacja regionalna, krajowa, międzynarodowa  potrzeba ukierunkowywania lokalnych polityk na takich aktorów, którzy mogą pomóc władzom lokalnym we wzroście konkurencyjności Potrzeba bardziej efektywnego dostarczania usług lokalnych Spadek zainteresowania obywateli sprawami publicznymi, w tym polityką – tzw. „deficyt demokratyczny” Poszukiwanie nowych źródeł legitymizacji władz lokalnych

Najważniejsze cechy PBwD Partycypacja – bezpośrednie zaangażowanie osób badanych w realizację badania Korzystanie z niestandardowych form wiedzy (np. oral history, zbiorowe przekonania, umiejętności twórcze) Przyczynianie się do wzmocnienia (empowerment) badanych (zwiększenie pewności siebie dla działania w sferze publicznej) Przyczynianie się do zmiany lokalnych stosunków władzy Wzrost świadomości uczestników Pobudzanie do działania politycznego Powyższe cechy mogą mieć różne interpretacje: np. działanie polityczne: min.: organizowanie się, max: radykalna transformacja

Charakterystyka PBwD wg. Bradbury i Fine (2008) wzrost dobrostanu człowieka wyłaniający się instrument służący rozwojowi partycypacja i demokracja rozwiązywanie praktycznych spraw tworzenie i wykorzystywanie wiedzy w działaniu

Typologia modeli PBwD Model pierwszoosobowy: wgląd w indywidualną pracę zawodową – orientacja na przeszłość – praca pedagoga/ pracownika socjalnego Model drugoosobowy: badanie np. problemów grupy – orientacja na teraźniejszość Model trzecioosobowy: powielanie wypracowanych rozwiązań w innych środowiskach – orientacja na przyszłość – organizowanie środowiska lokalnego

Klasyczne badania w działaniu a aktualne koncepcje partycypacyjnego badania w działaniu Klasyczne badania w działaniu (action research) Kurt Lewin, l. 40. XX w. brak partycypacji, podmioty: behavioral science practicioner” (praktyk nauk behawioralnych) i the scientific community (społeczność poddawana badaniu naukowemu), celowe zabiegi na rzecz uczestników badania, zmierzające do osiągnięcia konkretnych efektów: np. poprawa ekonomiki przedsiębiorstwa cel badania ustalany przez instytucję, organizację finansującą badanie Aktualne partycypacyjne badania w działaniu (participatory action research) partycypacja badanych już na etapie definiowania celów, problemów badawczych badanie wspiera „facylitator” – pomaga organizować działania sponsorowane zwykle przez niezależną organizację lub samofinansowane przez badaną wspólnotę ma na celu zebranie informacji na temat problemu szczególnie ważnego dla wspólnoty

Standardy jakości w PBwD przejrzystość procesu badawczego świadomość jego przebiegu wśród uczestników artykulacja wyborów dokonywanych w trakcie przeprowadzania badania

PBwD w polityce społecznej – przykłady historyczne: l 30. XXw Helena Radlińska: celem badań środowiskowych jest nie tylko odpowiedzenie na pytanie, „jak jest”, ale przede wszystkim – określenie, jakimi drogami dokonać przekształceń stosownie do podmiotowych dążeń i możliwości Stanisław Rychliński: lustracje społeczne: badanie środowiska społecznego dla dokonania przeobrażeń: „lustracja realizacyjna” „Bezrobotni z Marienthalu” – wczesne action research?

Najważniejsze zastosowania PBwD w polityce społecznej Lokalna diagnoza społeczna: Np. „stała twórcza diagnoza środowiska lokalnego” P. Wołkowińskiego Np.: metoda Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej (CAL) : PBwD dla odnalezienia i uruchomienia potencjału społecznego środowiska lokalnego + stworzenie mapy zasobów i potrzeb Programy polityki społecznej na rzecz inkluzji społecznej Przygotowywanie programów polityki społecznej adresowanych do konkretnych grup – wykorzystanie doświadczeń grup i osób (experiental expertise) Ewaluacja lokalnych usług publicznych, w szczególności adresowanych do konkretnych grup społecznych

Diagnoza lokalna przy pomocy PBwD – podejście Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej (CAL) 1) Faza poznania środowiska (w sferach: ludzie, instytucje, miejsca, tradycja oraz doświadczenia) - wykorzystywanie zastanych źródeł o środowisku. 2) Diagnoza najważniejszych problemów mieszkańców, a w szczególności określonych grup mieszkańców - wykorzystanie m.in. wywiadów, ankiet i obserwacji. 3) Przygotowanie mapy zasobów i potrzeb, w szczególności uwzględniającej „nie od razu widoczne zasoby” (ta mapa: to m.in.. zapis działania – ludzie kontakty, motywacje do współpracy) 4) Wywołanie aktywności obywateli wokół odkrywanej sfery potrzeb i zasobów - możliwe wykorzystanie kampanii informacyjnych, happeningów, „kontrolowanej sytuacji konfliktowej”. 5) Wnioski: „nakreślenie profilu społeczności” –określenie charakterystyki danej społeczności i wyznaczanie priorytetów dla rozwoju i działań

Przykłady praktyczne: jak domy kultury diagnozują potrzeby kulturalne mieszkańców i zasoby lokalne (badanie Zoom na dom kultury – 13 dk na mazowszu) Przeprowadzanie badań ankietowych w społecznościach lokalnych (8 z 13 dk) Strony i fora internetowe (2 z 13 dk) Społeczne rady programowe i sejmiki kultury (2 z 13 dk): „na początku roku kulturalnego staraliśmy się rozmawiać o nowych propozycjach. Spotykali się dyrektorzy różnych instytucji, z burmistrzem, z zarządem, z komisją kultury i dyskutowaliśmy różne formy, że w przyszłym roku przenieść sejmik do urzędu, po to żeby poukładać choćby ich kalendarz imprez. (dyr. W) Uczestnictwo dyrektorów w lokalnych forach dialogu: Tutaj jest stary system, który obowiązuje we wszystkich mniejszych wsiach i miejscowościach, czyli tak zwane zebrania wiejskie. Takie zebranie odbywa się co najmniej raz w miesiącu i działają takie rzeczy, które się nazywają rada sołecka. Wszystkie dziesięć miejscowości naszej gminy mają rady sołeckie i wszystkie mają zebrania wiejskie co miesiąc. Ja na wszystkie zebrania wiejskie jestem zapraszany. Nie tylko wójt. Pan dyrektor centrum kultury, bo: a panie dyrektorze, my chcemy w Trzcianach boisko. Kiedy Pan nam zrobi boisko? (dyr. J)

Krytyka i ograniczenia PBwD Zarzuty dotyczące metodologii Nie sposób szerzej generalizować wniosków Adekwatna szczególnie do badania lokalnych układów: środowisk, grup, przedsiębiorstw Uwikłana w ideologię: być może realizacja celów emancypacyjnych utrudnia badanie Bardzo elastyczna: być może grozi to dowolnością i niską jakością badania Zarzuty dotyczące współczesnego zastosowania Stosowana coraz częściej przez potężne instytucje: Bank Światowy, rządy krajów – czy możliwe, aby te podmioty wspierały aktywność polityczną i emancypację wykluczonych? Bywa stosowana przez mało skuteczne samorządy lokalne, albo takie samorządy które potrzebują legitymizacji dla realizowania „aspołecznych” celów