UWARUNKOWANIA ROZWOJU SPOŁECZNO- GOSPODARCZEGO GMIN WIEJSKICH MAŁOPOLSKI A PERSPEKTYWY PRZEKAZANIA GOSPODARSTWA ROLNEGO NASTĘPCY - studium przypadku dr inż. Łukasz Paluch Zakład Ekonomii i Polityki Gospodarczej, Zakład Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa Instytut Ekonomiczno-Społeczny Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „Młodzież w gospodarstwach rodzinnych i na obszarach wiejskich Europy” „ Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszar ó w Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie. ” Projekt opracowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Projekt wsp ó łfinansowany ze środk ó w Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszar ó w Wiejskich na lata Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszar ó w Wiejskich na lata Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi

2 MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „Młodzież w gospodarstwach rodzinnych i na obszarach wiejskich Europy” 1. Wprowadzenie 2. Cel główny badań 3. Organizacja i metodyka badań 4. Lokalizacja badań 5. Wyniki badań 6. Wnioski PLAN WYSTĄPIENIA

3 MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „Młodzież w gospodarstwach rodzinnych i na obszarach wiejskich Europy” WPROWADZENIE Na przeobrażenia obszarów wiejskich coraz większy wpływ wywierają procesy globalizacji i urbanizacji, których skutkiem są nie tylko zmiany struktury podmiotowej gospodarki narodowej przejawiające się w zmniejszaniu znaczenia rolnictwa w tworzeniu wartości dodanej, ale również zmiany w strukturze społeczno-zawodowej, w tym wzrost zatrudnienia w sektorze pozarolniczym, a także porzucanie działalności rolniczej. Rozwój pozarolniczej działalności gospodarczej zmienia często profil funkcjonalności gmin w wymiarze społeczno-gospodarczym, a możliwość znalezienia atrakcyjniejszej pracy w sektorze usług lub przemyśle sprawia, że zainteresowanie młodych ludzi pracą w rolnictwie jest bardzo znikome.

4 MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „Młodzież w gospodarstwach rodzinnych i na obszarach wiejskich Europy” WPROWADZENIE Dynamika procesów dezagraryzacyjnych w sferze społeczno-gospodarczej, tj. niosących ze sobą zmniejszanie zatrudnienia w rolnictwie, a także zamieranie tradycyjnej kultury chłopskiej i wiejskiej są jednak uzależnione również od szeregu uwarunkowań obiektywnych, w tym położenia obszarów wiejskich względem większych miast. Bliskość dużego miasta, o wyraźnie bogatszej strukturze rynku pracy od strony popytowej, przyczynia się do zmniejszenia znaczenia rolnictwa w strukturze gospodarki danej jednostki samorządu terytorialnego. Ponadto napływ ludności miejskiej do gmin położonych w strefach podmiejskich (subrubanizacja) powoduje zmianę ich dotychczasowego profilu funkcjonalności w wymiarze społeczno-gospodarczym.

5 MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „Młodzież w gospodarstwach rodzinnych i na obszarach wiejskich Europy” WPROWADZENIE W literaturze przedmiotu wskazuje się, iż procesy dezagraryzacji wsi są zatem obecnie najsilniejsze w regionach o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego, a także w regionach bardzo rozdrobnionych agrarnie. Można zatem postawić tezę, iż szczególnie nasilone procesy dezagraryzacyjne, w tym problem braku następców w gospodarstwach rolnych Małopolski dotyczy szczególnie jednostek samorządu terytorialnego o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego, a także położonych w bliskiej odległości od ośrodków miejskich.

6 MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „Młodzież w gospodarstwach rodzinnych i na obszarach wiejskich Europy” CEL GŁÓWNY Celem opracowania jest próba oceny wpływu poziomu rozwoju gospodarczego gmin wiejskich województwa małopolskiego oraz ich położenia względem ośrodków miejskich na stan rolnictwa i perspektywy sukcesji gospodarstw rolnych, zlokalizowanych na ich obszarze.

7 MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „Młodzież w gospodarstwach rodzinnych i na obszarach wiejskich Europy” Zdefiniowanie problemu badawczego I ETAP Analiza danych ( ) (BDL, SAS) Zastosowanie metody unitaryzacji zerowanej Wyznaczenie syntetycznych miar rozwoju (125 gmin wiejskich) II ETAP Analiza zebranego materiału S T U D I U M L I T E R A T U R Y Wywiad z kwestionariuszem (13 gmin dobranych w sposób celowy) Podział 125 gmin wiejskich ze względu na poziom rozwoju gospodarczego (4 grupy) Podział gmin o najwyższym poziomie rozwoju ze względu na położenie (grupa I) Rysunek 1. Organizacja badań Źródło: opracowanie własne.

8 MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „Młodzież w gospodarstwach rodzinnych i na obszarach wiejskich Europy” ORGANIZACJA I METODYKA BADAŃ Zestaw zmiennych charakteryzujący poziom rozwoju gospodarczego: x 1(s) - wskaźnik serwicyzacji gospodarki w 2010 r., x 2(s) - liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON przypadających na 1000 mieszkańców w 2010 r., x 3(s) - wielkość dochodów własnych na 1 mieszkańca w latach [zł], x 4(s) - udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem w latach [%], x 5(s) - wielkość środków pozyskanych z budżetu UE na 1000 mieszkańców w latach 2007 – 2010 [zł], x 6(s) - wielkość wpływów do budżetu z tytułu podatków na 1 mieszkańca w 2010 r. [zł].

9 MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „Młodzież w gospodarstwach rodzinnych i na obszarach wiejskich Europy” LOKALIZACJA BADAŃ Tabela 1. Podział gmin wiejskich w zależności od poziomu rozwoju gospodarczego Tabela 2. Podział gmin wiejskich o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego ze względu na położenie GrupaRodzajLiczba gminUdział w zbiorowości I II III IV Najwyższy poziom rozwoju Średni poziom rozwoju Niższy poziomie rozwoju Najniższy poziom rozwoju ,6 26,4 50,4 9,6 Źródło: opracowanie własne. GrupaGminy Położenie w bliskim sąsiedztwie KrakowaKłaj, Lanckorona, Michałowice, Sułoszowa, Wielka Wieś, Zabierzów, Zielonki Położenie peryferyjneKościelisko, Poronin, Sękowa, Spytkowice, Szerzyny, Wietrzychowice Wykluczenie z badańSpytkowice, Przeciszów, Bolesław, Wieprz

10 MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „Młodzież w gospodarstwach rodzinnych i na obszarach wiejskich Europy” WYNIKI BADAŃ Tabela 3. Wybrane charakterystyki gospodarstw rolnych badanych gmin wiejskich Źródło: obliczenia własne na podstawie: danych PSR Wyszczególnienie Gminy o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego Województwo małopolskie ogółem ogółem gminy peryferyjne gminy położone w bliskim sąsiedztwie Krakowa Udział UR gospodarstw rolnych w powierzchni ogółem gmin [%] 36,830,845,443,5 Wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej [pkt.] 66,150,088,765,5 Udział UR wyłączonych z produkcji rolnej [%] 21,423,619,218,5 Udział UR w gospodarstwach o powierzchni do 1 ha UR 9,26,712,19,4

11 MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „Młodzież w gospodarstwach rodzinnych i na obszarach wiejskich Europy” WYNIKI BADAŃ Tabela 4. Wybrane charakterystyki struktury agrarnej badanych gmin wiejskich Źródło: obliczenia własne na podstawie: danych PSR Wyszczególnienie Gminy o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego Województwo małopolskie ogółem ogółem gminy peryferyjne gminy położone w bliskim sąsiedztwie Krakowa Udział gospodarstw rolnych o powierzchni do 1 ha UR 46,942,351,543,2 Przeciętna powierzchnia UR gospodarstwa rolnego 2,372,452,292,96 Przeciętna powierzchnia UR gospodarstwa rolnego powyżej 1 ha UR 4,033,964,114,72 Udział gospodarstw rolnych o wielkości powyżej 8 tys. euro SO 7,4 6,0 8,5 Udział gospodarstw rolnych nie prowadzących działalności rolniczej 20,116,424,122,4 Udział gospodarstw rolnych nie utrzymujących zwierząt 56,349,161,554,3

12 MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „Młodzież w gospodarstwach rodzinnych i na obszarach wiejskich Europy” WYNIKI BADAŃ Tabela 5. Główne źródła dochodu gospodarstw rolnych badanych gmin wiejskich Źródło: obliczenia własne na podstawie: danych PSR Udział gospodarstw indywidualnych Gminy o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego Województwo małopolskie ogółem ogółem gminy peryferyjne gminy położone w bliskim sąsiedztwie Krakowa Dochody rolnicze >50% dochodów 11,913,410,613,1 Dochody z pracy najemnej >50% dochodów 37,632,341,636,9 Emerytura i renta >50% dochodów 24,324,424,126,2 Dochody pozarolnicze >50% dochodów 12,713,112,310,9

13 MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „Młodzież w gospodarstwach rodzinnych i na obszarach wiejskich Europy” WYNIKI BADAŃ Tabela 6. Struktura wiekowa i wykształcenie kierowników gospodarstw rolnych badanych gmin wiejskich Źródło: obliczenia własne na podstawie: danych PSR Wyszczególnienie Gminy o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego Województwo małopolskie ogółem ogółem gminy peryferyjne gminy położone w bliskim sąsiedztwie Krakowa Udział gospodarstw, w których kierownik jest w wieku do 44 lat 27,030,724,427,4 Udział gospodarstw, w których kierownik jest w wieku powyżej 55 lat 29,128,429,628,1 Udział kierowników gospodarstw posiadających co najmniej średnie wykształcenie rolnicze 4,1 3,6 4,4 4,5

14 MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „Młodzież w gospodarstwach rodzinnych i na obszarach wiejskich Europy” WNIOSKI Wyraźnie rozdrobniona struktura agrarna oraz występowanie niekorzystnych warunków do gospodarowania ziemią, generujące ograniczone możliwości uzyskania parytetowych dochodów z małopolskiego rolnictwa, które są znacznie niższe niż średnio w kraju powoduje, ograniczenie w sukcesji gospodarstw rolnych Małopolski, gdzie dla ponad 25% gospodarstw wiek ich kierowników przekroczył 55 lat.

15 MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „Młodzież w gospodarstwach rodzinnych i na obszarach wiejskich Europy” WNIOSKI Trudności w skutecznym przekazaniu gospodarstw Małopolski związane są jednak nie tylko ze specyficznymi uwarunkowaniami natury środowiskowej, ale wynikają one także z problemu odpływu młodzieży z obszarów peryferyjnych regionu w kierunku intensywnie rozwijających się ośrodków miejskich, o wyraźnie bogatszej strukturze rynku pracy od strony popytowej, zjawiska wzmożonej emigracji zagranicznych oraz napływu ludności miejskiej do gmin położonych w strefach podmiejskich, co powoduje zmianę ich dotychczasowego profilu funkcjonalności w wymiarze gospodarczym.

16 MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „Młodzież w gospodarstwach rodzinnych i na obszarach wiejskich Europy” WNIOSKI Prowadzone badania w jednostkach samorządu terytorialnego, o statusie wiejskim, zlokalizowanych na obszarach peryferyjnych Małopolski wykazały, iż zjawisko intensywnych emigracji zarobkowych w kierunku miast i zagranicę jest czynnikiem destymulującym rozwój produkcji rolniczej, a tym samym perspektywy przekazania gospodarstw rolnych następcy. Większość z pytanych respondentów stwierdziła bowiem, że spośród 23% gospodarstw uznanych za potencjalnie rozwojowe, w co piątym z nich istnieją możliwości skutecznego przekazania gospodarstwa następcy.

17 MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „Młodzież w gospodarstwach rodzinnych i na obszarach wiejskich Europy” WNIOSKI Analiza pozyskanego materiału empirycznego wskazała, iż w gminach wiejskich, usytuowanych w strefach podmiejskich województwa małopolskiego spośród 14% gospodarstw potencjalnie rozwojowych, zaledwie co ósme posiada ewentualnego następcę. Rolnictwo ulega tu zatem nasilonym procesom dezagraryzacji, co związane jest z kolei, z napływem ludności miejskiej, której działalność gospodarcza zmienia często profil funkcjonalności gminy w wymiarze gospodarczym, a gospodarstwo rolne nie stanowi głównego źródła dochodu, ograniczając tym samym zainteresowanie młodych ludzi jego przejęciem i prowadzeniem produkcji rolnej.

dr inż. Łukasz Paluch Zakład Ekonomii i Polityki Gospodarczej, Instytut Ekonomiczno-Społeczny Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „Młodzież w gospodarstwach rodzinnych i na obszarach wiejskich Europy” DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ