Roman Fedak – Dyrektor Urzędu Statystycznego w Zielonej Górze TRANSGRANICZNOŚĆ W PERSPEKTYWIE SOCJOLOGICZNEJ Pogranicze i centrum współczesnej Europy OBSZARY TRANSGRANICZNE Z PERSPEKTYWY DOŚWIADCZEŃ URZĘDU STATYSTYCZNEGO w ZIELONEJ GÓRZE Roman Fedak – Dyrektor Urzędu Statystycznego w Zielonej Górze Łagów Lubuski, Październik 2014

BADANIA OBSZARÓW PRZYGRANICZNYCH - HISTORIA I DOŚWIADCZENIA

Geneza badań przygranicznych Po transformacji ustrojowej Rzeczypospolitej Polskiej dokonanej w 1989 r., na lata 90-te przypada nienotowany w naszej historii wzrost ruchu granicznego, zarówno jeśli chodzi o cudzoziemców odwiedzających nasz kraj, jak i obywateli Polski wyjeżdżających za granicę. Targowisko „Manhattan” w Łęknicy Dlaczego US Zielona Góra? W gronie statystyków zrodziła się koncepcja podjęcia zbadania tego zjawiska tj.: określenia intensywności i dynamiki ruchu granicznego - wyjazdów Polaków i przyjazdów cudzoziemców; wartości i struktury ponoszonych wydatków; próby określenia delimitacyjnego obszarów przygranicznych - odległości zamieszkania od granicy; podjęcia po raz pierwszy szacunku tzw. „szarego eksportu”.

Inicjatywa przeprowadzenia tego typu badania pochodziła z następujących instytucji: GUS - Departament Produkcji i Usług WUS - Zielona Góra, Wydział Handlu Zagranicznego Przy ścisłej współpracy metodologicznej: Komendy Głównej Straży Granicznej Głównego Urzędu Ceł Ministerstwa Finansów Narodowy Bank Polski

Metodologia badań przygranicza Szacowanie intensywności osobowego i samochodowego ruchu granicznego oraz wartości zakupów podjęto po raz pierwszy w IV kw. 1993 r. Wówczas też rozpoczęto prace nad organizacją i metodologią badania, przeprowadzając na wybranych przejściach granicznych województwa zielonogórskiego badanie pilotażowe. Uzyskane wyniki oraz intensywne konsultacje ze służbami granicznymi i celnymi pozwoliły na przygotowanie ogólnokrajowej koncepcji badania. Określono wtedy m.in.: sposób doboru przejść granicznych i ich rodzajów (drogowe, kolejowe, inne - piesze, lotnicze, porty); częstotliwość prowadzonych ankietyzacji (pór roku i dni tygodnia; 7 tyg. po 1 dniu tygodnia); podziału asortymentowego towarów (żywnościowe, nieżywnościowe, pozostałe); celu wizyty, wyjazdu (zakupy, turystyka, prowadzenie interesów, odwiedziny, inne); odległości od granicy (do 20 km, 21-100 km, powyżej 100 km). „Ruch graniczny i wydatki cudzoziemców w Polsce w 1995 r.”; GUS; 1996 r.

Informacje od respondentów pozyskiwano na podstawie wywiadu lub wypełnianej samodzielnie ankiety na przejściu granicznym, przed dokonaniem odprawy celnej i paszportowej. Treść ankiety była zróżnicowana na poszczególnych granicach w zależności od dominującej struktury towarowej zakupów (po analizach eksperckich), a także zależnie od sposobu przekraczania granicy. Ankiety tłumaczono na język krajów graniczących z Polską - wraz z krótką ulotką informacyjną. Wypełnienie ankiety było anonimowe i dobrowolne. „Ruch graniczny i wydatki cudzoziemców w Polsce w 1994 r.”; GUS; 1995 r.

Wyniki badania przygranicza Podstawę opracowania wyników badań przygranicza stanowiły: dane z badań ankietowych odzwierciedlające dane bezwzględne wg. granic, województw i przejść granicznych, skonfrontowane z danymi służb granicznych; w oparciu o nie dokonywano uogólnienia wyników dla wszystkich krajów graniczących, województw i przejść granicznych. Osobno dla pieszych i zmotoryzowanych. Nasze badania obszarów przygranicznych rozpoczynaliśmy od 27 przejść granicznych w 1994 r., by w końcowym efekcie przerobić je na 225 przejściach, w2000 r. Uzyskane dane badań przygranicznych zaskakiwały swoją dynamiką procesów tam zachodzących, dla przykładu: liczba osób przekraczających granicę wzrosła z 79 mln w 1990 r., do 215 mln w 1994 r. i systematycznie corocznie rosła do prawie 300 mln w końcu dekady; wartość wydatków wynosiła w 1994 r. - ponad 6,5 mld zł w 1995 r. - ponad 9 mld zł w 1996 r. - ponad 11 mld zł w szczytowym dla badań przygranicza 1997 r. - ponad 18,5 mld zł i w 2000 r. - prawie 16 mld zł.

W latach 1995-2007 następuje dalszy rozwój i doskonalenie badań przygranicza konsultacje z Instytutem Turystyki nt. szacowania wydatków turystów zagranicznych w Polsce i Polaków za granicą; włączenie w prace metodologiczne i opracowanie wyników środowiska naukowego. Umowa z Wyższą Szkołą Pedagogiczną w Zielonej Górze i powołanie w ramach WUS Centrum Badania Rejonów Pogranicza; konferencje i seminaria naukowe dotyczące badań pogranicza w: Dreźnie, Berlinie, Wiesbaden, Zielonej Górze, Jachrance, Kudowie Zdroju; poszerzenie zakresu badawczego o porty morskie i lotnisko „Okęcie”; nawiązanie współpracy metodologicznej i sposobów prezentacji wyników z Instytutem Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego oraz Instytutem Badań Nad Gospodarką Rynkową; konsultacje organizacyjne i metodologiczne z EUROSTATEM nt. polskich doświadczeń badań przygranicznych i możliwości opracowania pilotażu takich badań na granicach wewnętrznych państw UE; dalsze doskonalenie metodologii badań, seminaria, konferencje i spotkania z naukowcami i statystykami, mające na celu poszerzenie zakresu tematycznego badań przygranicznych (ubóstwo, ochrona środowiska, rynek pracy, działalność gospodarcza itp.); przystąpienie RP do Unii Europejskiej, z najbardziej istotnym faktem z tego historycznego aktu, tj. przesunięciem granicy zewnętrznej UE na wschód kraju; podpisanie przez RP Układu z Schengen; Ustawa: o udziale RP w systemie informacyjnym Schengen oraz systemie informacji wizowej. Układ: otwarty dla wszystkich członków UE, z którego wynika swoboda przepływu osób, obywateli państw sygnatariuszy układu. W zamian nastąpi wzmocnienie współpracy w zakresie bezpieczeństwa i polityki azylowej. Lata 1997-2003 Rok 2004 Rok 2007

WSPÓŁPRACA TRANSGRANICZNA - STAN OBECNY I PERSPEKTYWY ROZWOJU

Współpraca z urzędami statystycznymi Berlina i Brandenburgii Urząd Statystyczny w Zielonej Górze ze względu na przygraniczne położenie i sąsiedztwo z Landami Berlina i Brandenburgii podjął współpracę z Urzędem Statystycznym Berlina i Brandenburgii w kwietniu 2007 r. Rozpoczęto rozmowy dot. wydawania wspólnych specjalistycznych notatek informacyjnych zawierających dane statystyczne porównywalne pod względem metodologicznym oraz obrazujące potencjał społeczno-gospodarczy pogranicza lubusko- brandenburskiego. Pierwsza publikacja, z planowanej serii, pt. „ Ludność województwa lubuskiego i landów Berlina i Brandenburgii w latach 2000-2006” ukazała się w kwietniu 2008 r. (wersja książkowa i na CD). Stała się sztandarową publikacją obchodów 5-lecia wejścia RP do Unii Europejskiej. Na wniosek Prezydenta Brandenburgii podjęto decyzję o dodrukowaniu tego wydawnictwa.

Współpraca polsko-czesko-niemiecka W 2008 r. Urząd Statystyczny w Zielonej Górze podjął się roli koordynatora trójstronnej współpracy transgranicznej polsko – czesko - niemieckiej, której głównym celem było prowadzenie wspólnych badań, tworzenie baz i banków danych oraz wymiana informacji. Podejmowane działania miały wspomagać ośrodki decyzyjne w programowaniu, wdrażaniu oraz monitorowaniu zjawisk społecznych i gospodarczych zachodzących na pograniczu trzech państw. W ramach ww. współpracy w odbyły się 4 spotkania uzgodnieniowo-robocze: 3 października 2008 r. w Zielonej Górze, 11-12 października 2008 r. w Berlinie, 17 grudnia 2008 r. w Pradze, 2 marca 2009 r. we Wrocławiu. Podczas spotkań poruszano tematykę związaną m.in. z utworzeniem Transgranicznego Banku Danych, w którym znalazłyby się dane charakteryzujące sytuację społeczno- ekonomiczną gmin regionów przygranicznych oraz dane uzyskane z badań ankietowych, obrazujące warunki życia ludności, dochody i wydatki budżetów domowych oraz wyposażenia gospodarstw domowych.

Spotkanie Prezesów Centralnych Urzędów Statystycznych Polski, Niemiec i Czech Efektem ww. spotkań i ustaleń był zorganizowanie spotkania Prezesów Centralnych Urzędów Statystycznych Polski, Niemiec i Czech, które odbyło się w dniach 25-26 października 2010 r. w Zielonej Górze, podczas którego sformułowano następujące postulaty: opracowanie idei oraz wyspecyfikowanie krótko- i długoterminowych celów dalszej współpracy, z uwzględnieniem możliwości aplikowania o dofinansowanie działań w obszarze statystyki transgranicznej ze środków UE, kontynuowanie prac metodologicznych umożliwiających doprowadzenie do porównywalności jak największej ilości informacji statystycznych, zapewnienie bezpieczeństwa informacyjnego instytucji zajmujących się określaniem celów strategicznych rozwoju regionalnego i lokalnego, organizacja spotkań z użytkownikami Transgranicznego Banku Danych oraz z odbiorcami informacji statystycznych z obszarów transgranicznych, w tym w szczególności z władzami samorządowymi, efektem których winno być ustalenie katalogu usług i tematów istotnych z punktu widzenia odbiorcy, uzyskanie wsparcia środowisk naukowych niezbędnego przy opracowywaniu mechanizmów, które w sposób efektywny wspomagały będą informacyjnie m.in. lokalne społeczności, rozbudowa i modernizacja Transgranicznego Banku Danych oraz budowa całego systemu infrastruktury informacyjnej obszarów transgranicznych,

Opracowania statystyczne W 2010 r. w rezultacie doraźnych potrzeb, wynikających z bieżącej pracy władz samorządowych województwa lubuskiego z władzami Brandenburgii, US Zielona Góra przygotował opracowania sygnalne, folderowe oraz prezentacje. Przygotowano m.in. opracowanie sygnalne pn. Panorama demograficzna – województwo lubuskie oraz Berlin i Brandenburgia w 2008 r.; Statystyczny obraz regionu i pogranicza polsko-niemieckiego – prezentacja w której znalazły się m.in. informacje na temat aktualnego bezrobocia, wynagrodzeń oraz produkcji sprzedanej w landach niemieckich oraz folder pn. Polska Zachodnia na pograniczu z Niemcami i Czechami – przygotowany we współpracy z Urzędem Marszałkowskim Województwa Lubuskiego, zwierający porównania wskaźników rozwoju społeczno-gospodarczego regionów wchodzących w skład pogranicza polsko - niemiecko - czeskiego.

Samorząd w działaniach statystyki transgranicznej Pozycja Urzędu oraz jego zasoby informacyjne zostały podkreślone podczas spotkań władz samorządowych województwa lubuskiego z przedstawicielami Landu Berlina i Brandenburgii. Przykładem może być uczestnictwo dyrekcji Urzędu w spotkaniu Marszałka Województwa Lubuskiego Marcina Jabłońskiego z Gunterem Baaske - Ministrem Pracy i Spraw Socjalnych, Kobiet i Rodziny Kraju Związkowego Brandenburgia. Konkluzją spotkań były wyraźne oczekiwania skierowane do statystyk regionalnych – czyli m.in. podjęcie prób opisania sytuacji na rynku pracy w regionie przygranicznym z uwzględnieniem obustronnych korzyści jakie przyniesie otwarcie niemieckiego rynku pracy dla Polaków. W konsekwencji zaproponowano Urzędowi współpracę przy realizacji projektów w ramach których województwo lubuskie współdziała z Krajem Związkowym Brandenburgia – powstała GRUPA ROBOCZA LUBUSKIE BRANDENBURGIA i wydzielona podgrupa „STATYSTYKA” z przedstawicielami US Zielona Góra.

Wspólne przedsięwzięcia Bilateralne spotkania, średnio 1 na pół roku, odbywają się w siedzibach Urzędu Statystycznego, Urzędu Marszałkowskiego oraz w Ministerstwie Pracy, Spraw Socjalnych, Kobiet i Rodziny Landu Brandenburgia w Poczdamie. Podsumowanie pierwszego etapu prac Grupy miał miejsce podczas konferencji pt. „Wykorzystanie szans wspólnego polsko-niemieckiego rynku pracy – współpraca regionu brandenburskiego i lubuskiego”, która odbyła się 27 lutego 2012 r. we Frankfurcie nad Odrą. Podczas konferencji podsumowano i zaprezentowano efekty prac grupy roboczej, w tym przedstawiono wspólną publikację pt. „Rozwój polsko-niemieckiego rynku pracy w regionie Brandenburgia/Lubuskie – potencjał i szanse”.

Centrum Współpracy Transgranicznej Obecnie członkowie Grupy Roboczej Lubuskie Brandenburgia zajmują się rozważeniem możliwości wspólnej realizacji projektu, przygotowanego przez US Zielona Góra dot. utworzenia Centrum Współpracy Transgranicznej w ramach środków EWT. Propozycja projektu CWT została szczegółowo omówiona w trakcie ostatniego spotkania Grupy w Kostrzynie nad Odrą w dniach 17-18 czerwca 2014 r.  Celem głównym projektu jest   wspieranie rozwoju gospodarczego oraz wzmacnianie wykorzystania potencjału społeczno-zawodowego regionu transgranicznego Polski i Niemiec, poprzez utworzenie innowacyjnej i w pełni zinformatyzowanej partnerskiej sieci współpracy instytucji działających na rzecz transgranicznego rynku pracy, w zakresie podejmowania wspólnych działań oraz wymianę informacji i dobrych praktyk. Utworzenie CWT wzmocni wykorzystanie potencjału ekonomicznego oraz potencjału wynikającego z wprowadzenia pełnej swobody przepływu pracowników na rynku pracy pogranicza polsko - niemieckiego. Działania podejmowane w ramach sieci współpracy przyczynią się do powstawania regionalnych centrów wzrostu, a tym samy wzmocnią spójność zewnętrzną obszaru pogranicza polsko – niemieckiego. Priorytetowe będzie również wzmocnienie wewnętrznej spójności obszaru przyczyniające się do budowy spójnego regionu transgranicznego i przełamania opóźnień cywilizacyjnych tych obszarów.

Pozostałe działania Udział w roli eksperta w XXXVIII posiedzeniu Komitetu ds. Współpracy Międzyregionalnej Polsko-Niemieckiej Komisji Międzyrządowej ds. Współpracy Regionalnej i Przygranicznej, które odbyło w Lipsku w Republice Federalnej Niemiec. W trakcie dyskusji omówiono dwa istotne obszary tematyczne: „Zmiany demograficzne: migracje jako szanse dla regionów i miast”, „Zmiany demograficzne: wyzwania dla opieki zdrowotnej”. W podsumowaniu obrad postanowiono, iż następne spotkanie Komitetu odbędzie się w Polsce i będzie poświęcone sprawom gospodarczym oraz rynkowi pracy.

Pozostałe działania IV Międzynarodowa Konferencja Naukowa z cyklu „Zielonogórskie spotkania z demografią” Urząd Statystyczny w Zielonej Górze wraz z Instytutem Historii i Instytutem Socjologii Uniwersytetu Zielonogórskiego oraz partnerami z Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego, organizuje od 2008 r. Międzynarodową Konferencję Naukową poświęconą problematyce przemian demograficznych. W dotychczasowych edycjach poruszono kwestie związane z : Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych Społeczno-gospodarczymi konsekwencjami wydłużania życia ludzkiego Wpływem jakości i warunków życia na procesy demograficzne I naszej ostatniej, z ubiegłego tygodnia konferencji pt. Stan zdrowia a procesy demograficzne w Europie Środkowej.