Tatarzy polscy

Tatarzy To jedna z najbardziej egzotycznych kultur występujących w Polsce. Są to jedyni w naszym kraju przedstawiciele islamu, którzy od wieków zamieszkują tereny Polski. Stanowią oni jedną z mniejszych społeczności kulturowych Polski i w dalszym ciągu, pomimo wspólnej historii pozostają współczesnym Polakom mało znani. Tatarzy zamieszkują przeważnie na Podlasiu, choć możemy ich nielicznych przedstawicieli spotkać w innych częściach Polski. Ich charakterystyczna architektura i kultura są od razu zauważane.

Według kronikarza Jana Długosza, jako osadnicy przybyli oni na nasze ziemie już 600 lat temu. Pierwsze osady tatarskie powstały na Litwie, pod koniec XIV wieku, kiedy Tatarzy pomagali Litwinom w walce z Krzyżakami. Od tego momentu byli lojalni wobec państwa polskiego, walcząc w szeregach naszego wojska. Podkreśla się ich udział i zasługi w bitwie pod Grunwaldem. Mongołowie, zwani w Polsce Tatarami był to lud koczowniczy, który przybył do Europy w wyniku podbojów i rozszerzania się imperium Dżingis-chana i jego potomków.

Tatarzy przybywający i osiedlający się w I Rzeczypospolitej nie stanowili jednak jednorodnej grupy etnicznej. Szybko wchodzili w kulturę słowiańską (małżeństwa mieszane, słowiańskie nazwiska), chociaż zachowywali swój pierwotny związek z islamem. Byli jednak świadomi własnej tożsamości, chociaż przez wieki uchodzili za lojalnych obywateli Rzeczypospolitej. Poprzez zamiłowanie do walki i wojaczki uwiecznili się w polskich czynach zbrojnych. Brali udział w konfederacji barskiej, powstaniu kościuszkowskim, listopadowym i styczniowym, walce o niepodległość w 1918 oraz wojnie obronnej 1939.

W okresie międzywojennym kultura tatarska przeżywała w Polsce renesans W okresie międzywojennym kultura tatarska przeżywała w Polsce renesans. W latach dwudziestych XX wieku społeczność ta liczyła 19 gmin, 17 meczetów z 6 tysiącami wiernych. W 1925 r. powstał Muzułmański Związek Religijny w Rzeczypospolitej, na którego czele stał mufti. Powołano również do życia Związek Kulturalno-Oświatowy Tatarów RP oraz tatarskie muzea i archiwa. Powstawała wówczas również oryginalna literatura polskich Tatarów. Wydawano wówczas kwartalnik „Przegląd Tatarski”, miesięcznik „Życie Tatarskie” oraz naukowy „Rocznik Tatarski”

II wojna w zasadniczym stopniu rozbiła tradycyjny świat Tatarów polskich. Wśród licznych ofiar wojny w pierwszym rzędzie znalazła się elita tatarska i inteligencja. Znaczną część Tatarów deportowano w głąb Rosji, gdzie później zasilili oni szeregi armii Andersa. Przesunięcie na zachód granicy polskiej po zakończeniu wojny spowodowało, że znaczna część społeczności znalazła się poza Polską. Zostało tylko kilka miejscowości na Podlasiu i w okręgu białostockim. Muzułmańscy repatrianci z kresów zostali zaś przerzuceni na ziemie odzyskane (Poznań, Gdańsk, Wrocław, Gorzów Wielkopolski). Nowe władze tolerowały tylko działalność Muzułmańskiego Związku Religijnego.

Gdańsk Białystok Warszawa Gorzów Wielkopolski Kruszyniany Bohoniki Kolejne ożywienie kulturalne Tatarów nastąpiło po 1989 roku. W 1992 roku zarejestrowano najważniejszą współcześnie organizację Tatarów w Polsce – Związek Tatarów Polskich. Nadal działa Muzułmański Związek religijny w RP, który zrzesza 6 gmin wyznaniowych: Gdańsk Białystok Warszawa Gorzów Wielkopolski Kruszyniany Bohoniki

Według Spisu Powszechnego z 2002 r Według Spisu Powszechnego z 2002 r. na obszarze Polski zamieszkuje około 450 Tatarów, z czego ponad 300 w województwie podlaskim (oprócz Białegostoku, Bohonik i Kruszynian, także w Sokółce i Dąbrowie Białostockiej). Przed Spisem tę liczbę szacowano na o wiele większą (około 4000).

Wszyscy Tatarzy wyznają... ISLAM Jest to jedna z największych i najstarszych religii monoteistycznych. Termin „islam” oznacza poddanie się, uległość człowieka wobec Boga. Muzułmanie uważają, że islam jest kontynuacją judaizmu i chrześcijaństwa, które w ich mniemaniu zeszło z prawdziwej drogi. Podstawowym dogmatem tej religii jest wiara w jedynego Boga – Allaha, Stwórcę świata. Twórcą islamu jest Muhammad ibn Abd Allah zwany Mahometem, który ogłosił się w Mekce wysłannikiem Boga i Jego prorokiem.

Plansza z modlitwą muhir Koncepcja stworzenia świata i grzechu człowieka jest bardzo podobna do chrześcijańskiej. Muzułmanie uznają postacie bibilijne (Adama, Abrahama, Jezusa), najważniejszą świętą księgą jest Koran, największym grzechem zaś niewiara oraz oddawanie czci innemu Bogu. Islam nie wykształcił też specjalnego stanu kapłańskiego, a urzędy religijne sprawują: imam (przewodniczący modlitwom piątkowym), mufti (znawca prawa) oraz kadi (sędzia w sprawach religijnych)

Wymogi, które powinien spełnić muzułmanin to: Szahada – publiczne wyznanie wiary w Boga Salat – pięciokrotne odmówienie w ciągu dnia modlitwy (poranek, południe, po południu, wieczór, zachód słońca). Najbardziej znaną formułą modlitewną jest „Allah Akbar” Saum – post w miesiącu ramadan, kiedy został zesłany Koran, przez cały dzień obowiązuje ścisły post, bez picia i jedzenia Zakat – płacenie jałmużny na rzecz gminy muzułmańskiej, w ramach formalnego podatku Hadżdż – pielgrzymka do Al-Kaaby w Mekce przynajmniej raz w życiu

Tatarów... ...najbardziej zwarte skupiska spotkamy na Podlasiu. Pod względem wizualnym osady i wsie przez nich zamieszkane niczym nie różnią się od sąsiednich wsi polskich, czy białoruskich – te same drewniane chaty, podwórkowe zabudowania... Wieś Kamionka Stara

Tak więc najbardziej interesujące i egzotyczne elementy wizualne kultury tatarskiej to właściwie meczety i tatarskie cmentarze jako zabytki muzułmańskiego kultu. Są to już naprawdę nieliczne zabytki kultury materialnej, które pozostały zaświadczając o obecności tatarskiej, która przez wieki rozpływała się (i rozpływa się nadal) w żywiole słowiańskim. Zdjęcie przedstawia Al-Kaabę w Mekkce, miejsce najważniejszej muzułmańskiej pielgrzymki

Meczet w Bohonikach

i jego wnętrze...

Meczet w Kruszynianach

Meczet w Gdańsku

Cmentarz w Bohonikach

Grób tatarski z półksiężycem i językiem arabskim na nagrobku Na czele religijnego życia w każdej miejscowości stoi duchowny – imam zwany mułłą („mołna” w wymowie gwarowej). Sprawami społecznymi zajmuje się zaś kilkuosobowy zarząd gminy. Nabożeństwa w meczecie oprócz świąt dorocznych odbywają się w pierwszy piątek każdego miesiąca, po nowiu księżyca. Językiem liturgicznym jest arabski, ale imam może udzielać wyjaśnień również po polsku i miejscowej gwarze polsko-białoruskiej. Język tatarski, którym niegdyś posługiwano się uległ zapomnieniu... Grób tatarski z półksiężycem i językiem arabskim na nagrobku

Nawet najstarsi żyjący Tatarzy nie pamiętają swego dawnego języka tatarskiego. Językiem codziennym, jakim się posługują na co dzień jest polski, względnie też gwara polsko-białoruska i białoruska. W gwarze, obok arabskiego, pisane są również niektóre teksty religijne. Niektórzy uczeni twierdzą więc, że grupa ta straciła cechy nawet grupy etnicznej i stanowi dzisiaj jedną z najbardziej egzotycznych grup etnograficznych o specyficznych zachowaniach i różnicach religijnych. Modlący się Tatarzy

Święta muzułmańskie Jest to jeden z trwalszych elementów przyczyniających się do integracji Tatarów polskich. Stanowią okazje do zacieśniania więzów rodzinnych i towarzyskich. Zaniechanie uczestnictwa prowadziło nieraz do usunięcia ze wspólnoty. Święta obywają się najczęściej latem, nieraz przeradzają się w wielkie zjazdy tatarskie.

Aszura Bajram Święto szyickie zwane Dniem Aszura. Z tej okazji Tatarki przygotowywały kompot z siedmiu rodzajów owoców, jagód i ryżu. Święto to obchodzono na pamiątkę wydarzenia, w którym Fatima, córka Muhammada, przygotowując potrawy, aby przyjąć synów, na wieść o tym, że polegli, pomieszała z rozpaczy składniki. Święto to jest więc obchodzone jako dzień żałoby.

Miewlud Bajram Jest to święto urodzin i śmierci proroka Muhammada. Od rana rozbrzmiewają modły w meczetach, po południu zaś spędza się czas w rodzinnym gronie. W podobny sposób spędza się też muzułmański nowy rok.

Ramadan Bajram Ramadan to muzułmański miesiąc postu. Jest to święto uroczyście obchodzone w krajach islamskich, podobnie uroczyście praktykowane przez Tatarów polskich. Podczas pierwszego dnia tego święta odbywają się uroczyste modły w meczetach w Bohonnikach i Kruszynianach, następnie zaś dochodzi do rozlicznych spotkań w kręgu znajomych i rodziny.

Kurban Bajram Jest to święto ofiarowania, obchodzone przez wszystkich muzułmanów na pamiątkę ofiarowania przez Abrahama syna Ismaela. Święto trwa 4 dni. Podczas pierwszego dnia odprawiane są zbiorowe nabożeństwa i składana rytualna ofiara z byka, po czym mięso było dzielone pomiędzy wszystkich obecnych.

Muzułmański dywan modlitewny

Jednak Tatarzy obchodzą również święta świeckie Jednak Tatarzy obchodzą również święta świeckie. Jednym z nim jest SABAN TUJ – święto urodzaju, bardzo podobne do słowiańskich dożynek. Tego dnia odbywają się zjazdy, liczne konkursy, rywalizacje. Kobiety rywalizują w wypiekach, mężczyźni w rywalizacji siłowej. Polscy Tatarzy jednak raczej już odchodzą od tej tradycji. Uroczyście jest za to obchodzone na terenach Krymu, Tatarstanu i Białorusi.

Tatarzy polscy mają za to wiele interesujących zwyczajów rodzinnych:

AZAN Jest to obrzęd nadania imienia nowo narodzonemu dziecku. Odbywa się zwykle w domu rodziców w obecności imama i dwóch świadków. Dziecko układa się głową w stronę Mekki, obok Koranu, płonącej świecy, chleba, soli i wody, następnie odmawia się wiele modlitw i wymawia imię niemowlęcia. Niegdyś praktykowano zwyczaj obrzezania „sunniet”, jednak został on zarzucony.

Zaślubiny Jest to uroczysta ceremonia, przebiegająca w obecności imama i świadków. Odbywa się najczęściej w domu rodziców panny młodej. Nowożeńcy w trakcie ceremonii stoją twarzą w kierunku Mekki na kożuchu, zboże, którym są obsypywani ma symbolizować dostatek. Obecnie jednak ceremonia zaślubin ulega znacznemu uproszczeniu i coraz bardziej przypomina słowiańskie wesele.

Pożegnanie zmarłego W obrzędach pogrzebowych polskich Tatarów odnajdziemy ślady dawnych wierzeń tureckich koczowników i naleciałości chrześcijańskich. Z chrześcijaństwa zaczerpnięto modlitwę duchownego nad umierającym. Zwłoki są rytualnie obmywane przez rodzinę, recytuje się równolegle modlitwy. Zwłoki są owijane w białe płótno. Obok zmarłego kładzie się zwoje z tekstami modlitewnymi. Następnie zwłoki okrywa się sukiennym całunem, najczęściej koloru zielonego. Dopiero następnego dnia, po całonocnych modlitwach odbywa się pogrzeb.

Tatarskie zabawy Tatarzy lubią bawić się i tańczyć. Ta tradycja weszła na stałe do rytmu ich świętowania.

Współczesne tatarskie zabawy naśladują jednak tradycje polskie i miejscowe. Śpiewają, tańczą, podobnie jak Polacy. Jedynie zespoły folklorystyczne podtrzymują tradycje tańca i śpiewu tradycyjnego, czerpiącego z melodii i tańców krymskich, tureckich i powołżańskich.

Zespół folklorystyczny „Buńczuk”

Kuchnia... kołduny tatarskie bielusz pierekaczewnik cebulnik Tatarzy posiadają w swoim etnicznym menu wiele własnych tradycyjnych potraw. Są wśród nich: kołduny tatarskie bielusz pierekaczewnik Na zdjęciu „Bielusz” cebulnik

Tradycyjnym zaś tatarskim napojem jest syta, czyli woda zagęszczona syconym miodem. Napój ten pito najczęściej podczas spotkań rodzinnych. Jednak dzisiaj mało kto powraca do tradycji przyrządzania syty i w dużej mierze jest to napój zapomniany. Na zdjęciu „Cebulaki”

Kolekcjonowanie... Jest osobliwością Tatarów, którzy z zamiłowania lubili kolekcjonować różne rzeczy. Najzamożniejsze rodziny gromadziły z reguły białą broń (kindżał). Zbierano również porcelanę, samowary, pamiątki rodzinne, obrazy, dokumenty, monety, rzadziej zaś pisma, znaczki, czy pocztówki.

Sztuka... Tatarzy nigdy nie zapisali się w wielkiej sztuce, niemniej jednak ta część ludzkiej działalności również nie była im obca. Wielu Tatarów zajmowało się malowaniem i graniem na instrumentach muzycznych. Działalność artystyczna nie była jednak przez Tatarów traktowana poważnie jako sposób na życie. Podkreślano wartość sztuki jedynie do malowania muhirów.

powiewa nade mną flaga biało czerwona łopocząc na wietrze nerwowo i butnie dając tym niemy opis tego kraju tam na cokole biały orzeł przysiadł dumny w koronie w szponach złote berło symbol polskości miły moim myślom lecz w sercu i duszy mej są schowane tabuny koni niskich ale prędkich łuki ojcowskie i tamte ogniska wówczas mój sztandar zielony się staje Michał Mucharem Adamowicz

Jestem... Krwi kroplą w żyłach narodów Duszą bez kajdan pośród niewolników Jestem... Srebrnego księżyca dzieckiem Gwiazdy promieniem zesłanym na ziemie Jestem... Wspomnieniem dumy i chwały Snem i marzeniem rycerzy bez zbroi Jestem... ...i zawsze już będę Na życia scenie śpiewał serca hymn

Jestem.. ...Tatarem oto ja spadek i majątek przeszłości we mnie szatan pędzi konie anioł skrzydłem noc rozprasza oto ja dziś już bez skórzanej czapki bez ogniska dymu między powiekami i choć obcy język w pamiętniku dziadka nie zapominam... oto ja oto moje dziedzictwo

K O N I E C...

Opracowanie Janusz Rusaczyk