Socjologia prawa Projekt badawczy w socjologii prawa (na przykładzie badań Adama Podgóreckiego nad prestiżem prawa) Dr Maciej Pichlak Katedra Teorii i Filozofii Prawa Uniwersytet Wrocławski Maciej.Pichlak@uwr.edu.pl

Struktura projektu badawczego Problem badawczy Dyrektywy teoretyczne i badawcze Hipotezy badawcze Plan badań i metody badawcze Pytania do badań Pomiar (zebranie danych) Analiza i interpretacja danych Twierdzenia Wyjaśnienia Sformułowanie teorii

Rodzaje problemów badawczych Ewaluacja Czy Polacy ufają wymiarowi sprawiedliwości? Czy prawo stanowione w Polsce ma satysfakcjonującą jakość? Opis Jak wygląda stopień zaufania do instytucji wymiaru sprawiedliwości w Polsce? (Wg płci, wieku, wykształcenia, miejsca zamieszkania, preferencji wyborczych etc.). Jak przedstawia się jakość stanowionego prawa? (Wg różnych czynników). Wyjaśnianie Dlaczego stopień zaufania do wymiaru sprawiedliwości w Polsce jest stosunkowo niski? Dlaczego stanowione w Polsce prawo jest niskiej jakości?

Metody badawcze „Metodą badawczą nazywa się uznany w nauce sposób postępowania, nadający się do wielokrotnego powtórzenia, który umożliwia […] rozwiązanie postawionego problemu badawczego”. (Kojder 2013, s. 210) Cechy metod badawczych: powtarzalność; systematyczność; cykliczność; intersubiektywna sprawdzalność.

Wybrane rodzaje metod badawczych Zasadniczy podział na metody ilościowe oraz jakościowe Metoda wywiadu (ankietowa, kwestionariuszowa) Przykład: Podgórecki 1966; Daniel 2007 Metoda obserwacji (uczestniczącej lub nieuczestniczącej) Burdziej 2017; Dudek i Stępień Metoda analizy dokumentów urzędowych i danych statystycznych OFL 2019; Grant Thornton 2019 Metoda biograficzna Dębska 2014 Metoda monograficzna Dębska 2015; Burdziej 2017

Adam Podgórecki, Prestiż prawa, Warszawa 1966 Podgórecki jednym z twórców i pionierów empirycznie zorientowanej socjologii prawa w Europie. Przełomowe badania nad zagadnieniem postaw wobec prawa – później to „polska specjalność”. Formułując problematykę badawczą, Podgórecki połączył różne inspiracje teoretyczne (Petrażycki, Adorno). Rozważania nad prestiżem prawa są częścią badań prowadzonych nad poglądami opinii publicznej w sprawach ogólnej oceny prawa i jego funkcjonowania. (s. 31)

Problemy badawcze Ustalenie, co ludność naszego kraju w 1964 r. sądzi na temat ogólnej oceny prawa, kar przez to prawo stosowanych, i jaki jest ogólny osąd dotyczący funkcjonowania instytucji prawa. Analiza związków, jakie ewentualnie występują między opiniami dotyczącymi prawa i postawami w stosunku do prawa a rozmaitymi psychospołecznymi wyznacznikami tych opinii i postaw. W szczególności pod uwagę wzięto … czynniki społeczno-obiektywne … oraz … czynniki społeczno-subiektywne. . Istotne dla tego badania było to, że połączono oba rodzaje czynników. (31-32)

Hipotezy Wyższego respektu dla prawa należy oczekiwać u osób posiadających osobowość autorytarną (tj. wykazujących postawy rygorystyczne). Osoby autorytarne, o znacznym poczuciu zagrożenia … będą miały skłonność do posługiwania się prawem dlatego, że ono stanowi osłonę, wał ochronny, za który mogą się skryć. (32)

Postawy wobec prawa Postawa: względnie trwała dyspozycja Aspekt kognitywny Aspekt emocjonalno-oceniający Aspekt behawioralny Typologia postaw wobec prawa: Zasadnicze (legalizm) Celowościowe (konformizm, oportunizm) Podgórecki - postawy wobec zachowań adresatów prawa: Postawa rygorystyczna albo tolerancyjna

Metody i pytania Zastosowana metoda: ankieta plus wywiad. Reprezentatywna próba dla polskiego społeczeństwa (ok. 3000 osób). Pytania dotyczyły m.in.: skłonności do posłuchu wobec prawa, oceny poszczególnych sankcji prawnych jako surowych/łagodnych, deklarowanych postaw wobec prawa niesprawiedliwego, poglądów na funkcje kary, deklarowanych reakcji na przypadki naruszenia prawa i in. Zmienne obiektywne: wiek, płeć, miejsce zamieszkania, wykształcenie, zawód. Zmienne subiektywne: przystosowanie społeczne, stopień poczucia zagrożenia, typ wychowania, religijność i in. Rozróżnienie postaw rygoryzmu i tolerancji: poglądy na temat władzy rodzicielskiej, funkcji kary, kary śmierci, chłosty, kradzieży.

Wybrane wyniki 217 istotnych zależności między zmiennymi Najistotniejsze czynniki: pochodzenie społeczne, zawód, wykształcenie, przystosowanie społeczne, postawa (dogmatyczne vs. racjonalna), poczucie zagrożenia. Większemu rygoryzmowi sprzyjają: niskie wykształcenie, praca fizyczna, brak zaangażowania społecznego, brak doświadczenia prawnego, poczucie zagrożenia, rygorystyczne wychowanie, nastawienie dogmatyczne, luźna afiliacja społeczna, złe przystosowanie społeczne, frustracja. Większej tolerancji sprzyjają: wykształcenie średnie i wyższe, praca umysłowa, zaangażowanie społeczne, brak poczucia zagrożenia, ścisła afiliacja, łagodne wychowanie, postawa racjonalistyczna, brak poczucia zagrożenia i frustracji.

Postawa rygorystyczna i tolerancyjna a respekt dla prawa Okazało się, że wysunięta uprzednio hipoteza, powiadająca, iż większy respekt dla prawa posiadają osoby autorytarne, a więc osoby posiadające poczucie zagrożenia, dogmatyczne, źle życiowo przystosowane, uległa częściowemu obaleniu. (152) Okazuje się, że szereg czynników działających systematycznie na rzecz rygoryzmu działa również systematycznie na rzecz braku posłuchu dla prawa i odwrotnie: czynniki działające na rzecz tolerancji skłaniają również do posłuchu dla prawa. (156)

Wyjaśnienia wyników Podgórecki nie proponuje żadnej teorii, która dostarczałaby całościowego wyjaśnienia zaobserwowanych zależności. Niektóre sugerowane przez niego możliwe wyjaśnienia to: Związek między złym przystosowaniem i frustracją a agresją. Brak zgody osób w gorszym położeniu na zastany porządek społeczny. Różnice w posiadanym zasobie wiedzy indywidualnej i społecznej (np. na temat skuteczności surowych kar). Osoby w lepszym położeniu skłonne są respektować prawo, ponieważ system działa w ogólności na ich korzyść. Tradycja „etosu inteligenckiego”.

Literatura Kojder, Cywiński 2013: Metody badawcze; Prestiż prawa Uzupełniająco: Adam Podgórecki, Prestiż prawa, Warszawa: PWN 1966, rozdział 2.1. i 2.4. (s. 31-33, 144-159) Kojder, Cywiński 2013: Postawy wobec prawa Anthony Giddens, Socjologia, Warszawa: PWN, wyd. różne. Rozdział 20 „Socjologiczne metody badawcze”