Podstawy ekonomii - ćwiczenia Agata Lis, Krzysztof Piątek Pieniądz Podstawy ekonomii - ćwiczenia Agata Lis, Krzysztof Piątek Wstęp: Przeciętny człowiek zatrzymany na ulicy i zapytany, co to jest pieniądz, wskazałby prawdopodobnie na swój portfel i wyjął z niego kilka banknotów i monet. Takie jest powszechne rozumienie pojęcia pieniądza. Pojęcie pieniądza ewoluowało w czasie. Początkowo był to głównie pieniądz towarowy, czyli transakcje miały charakter barteru (wymiana towaru na inny towar), potem funkcję pieniądza pełniły określone, szczególnie cenne w poszczególnych społecznościach towary, takie jak sól, muszle, przyprawy korzenne, skóry zwierząt czy bydło. Z czasem funkcję tę zaczęły pełnić kruszce, np. złoto i srebro. Kruszce te stały się następnie podstawą do bicia monet. Poznajmy zatem definicję pieniądza, jego historię, funkcje jakie pełni, cechy, miary a także przyszłość jaka może go czekać.

Co to jest pieniądz? jest wiele definicji pieniądza brak jest legalnej definicji pieniądza najbardziej ogólnie można stwierdzić, że pieniądz to powszechnie akceptowany towar, za pomocą którego dokonuje się płatności za dostarczone dobra lub wywiązuje się z zobowiązań Zacznijmy od postawienia sobie pytania: Co to jest pieniądz? Jaka jest jego definicja? Warto podkreślić od razu, że nie ma jednej definicji pieniądza. Najogólniej można powiedzieć, że pieniądz jest to powszechnie akceptowany towar, za pomocą którego dokonuje się płatności za dostarczone dobra lub wywiązujemy się z zobowiązań. Służy on do określania ekonomicznej wartości nabywanych dóbr oraz świadczonych usług. Dzięki niemu możliwe jest porównanie wartości różnych dóbr bądź usług. W aktualnym stanie prawnym brak jest legalnej definicji „pieniądza”, co wynikać może z trudności sformułowania jego jednoznacznej definicji z uwagi na złożoność tego pojęcia, tak w rozumieniu prawnym jak i ekonomicznym. Najczęściej spotykane definicje pieniądza to: absolutnie płynny, nieprzynoszący dochodu finansowy składnik majątku miernik wartości wygodny, używany od wieków narzędziem transakcji handlowych ułatwia przebieg procesów produkcji, wymiany i podziału zapewnia większą racjonalizację procesów gospodarczych w gospodarce światowej

Historia pieniądza Pieniądz towarowy (pełnowartościowy) pieniądz naturalny / pierwotny pieniądz kredytowy / kruszcowy Pieniądz nie towarowy (niepełnowartościowy) pieniądz dekretowy / papierowy lub fiducjarny pieniądz bezgotówkowy / wkładowy lub bankowy, żyrowy, depozytowy Historia pieniądza jest ściśle związana z rozwojem wymiany towarowej. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym i gospodarczym społeczeństwa zmieniała się również postać pieniądza. Na początku dominowała wymiana barterowa, czyli wymiana towaru za towar. Wymiana ta miała charakter bezpośredni. Towar A był wymieniany na towar B, przy czym stosunek wymienny ustalony był każdorazowo, w zależności od zapotrzebowania i stanu rynku (podaży i popytu). Aby mogło dojść do takiej wymiany należało spełnić kryterium „podwójnej zgodności potrzeb” czyli obie strony zarówno sprzedawca jak i nabywca powinny zaspokoić swoje potrzeby. Była to jedna z większych niedogodności ówczesnych czasów. Przeprowadzenie wymiany było dość kosztowne, zajmowało dużo czasu oraz wymagało wielkiego wysiłku, aby osiągnąć wzajemną satysfakcję. System barterowy hamował rozwój wymiany handlowej, dlatego też wprowadzono rodzaj specyficznego towaru, który pełnił funkcję powszechnego ekwiwalentu. Tak narodził się pieniądz. Etapy i ewolucja pieniądza I PIENIĄDZ TOWAROWY ( pełnowartościowy) – jego wartość nominalna była równa jego wartości realnej Pieniądz naturalny/pierwotny – Dobra użytkowe wykorzystywane jako pośrednik w wymianie takie jak: zboża, bydło, skóry, kruszce szlachetne. Występowały one w jednostkach wagowych. Pieniądz kredytowy/kruszcowy – Pieniądz papierowy wymienialny na kruszce (złoto, srebro) emitowany przez banki, będący potwierdzeniem umowy kredytowej między bankiem i jego klientem. Miał charakter materialny, natomiast wartość i siłą nabywcza jednostki monetarnej była określana przez wartość zawartego w niej kruszcu, a nie przez nazwę i oznaczenie liczbowe. II PIENIĄDZ NIETOWAROWY (niepełnowartościowy) - jego wartość nominalna przewyższa wartość realną Pieniądz dekretowy/papierowy lub fiducjarny O którego emisji i zasadach obiegu decydują dekrety władzy państwowej. Występował zarówno w formie monet kruszcowych jak i w formie pieniądza papierowego – banknotów emitowanych przez banki publiczne (obecnie banki centralne). Pieniądz papierowy jest pieniądzem symbolicznym, którego wartość znacznie przewyższa koszt jego wytworzenia. Pieniądz bezgotówkowy/wkładowy lub bankowy, żyrowy, depozytowy Istnieje jedynie w postaci zapisu na rachunku bankowym i umożliwia udzielanie kredytów i regulowanie zobowiązań między klientami. Płatność następuje poprzez przelewy bankowe z wykorzystaniem nowych technologii (karty kredytowe, karty płatnicze, przelewy bankowe, płatności internetowe). Pieniądz bezgotówkowy spowodował oderwanie obiegu pieniężnego od zasobów kruszcowych i umożliwiło to finansowanie przyspieszonego rozwoju gospodarczego.

Funkcje pieniądza środek wymiany miernik wartości środek przechowywania wartości (tezauryzacji) środek płatniczy międzynarodowy środek płatniczy Najistotniejsze funkcje pieniądza stanowi: środek wymiany jest powszechnie rozpoznawalny. Ludzie zamieniają swoje dobra i usługi na pieniądz, a potem używają go do zakupów dóbr i usług, których potrzebują. Pieniądz spełniający funkcję środka wymiany znajduje zastosowanie praktycznie we wszystkich czynnościach. Pracownicy wymieniają usługi czynnika ludzkiego jakim jest praca na pieniądz. Ludzie kupują lub sprzedają dobra w zamian za pieniądz. Pieniądz dzięki tej funkcji ułatwia handel i sprzyja produkcji społecznej. Upraszcza proces wymiany w porównaniu z transakcjami barterowymi ( towar za towar) w gospodarce bezpieniężnej. miernik wartości jest powszechnie uznawanym ekwiwalentem, pozwala na wyrażanie wartości towarów w pieniądzu. W tej funkcji bardzo istotne jest utrzymanie jego siły nabywczej określonej przez ilość towarów, jaką można nabyć za jednostkę pieniądza.  środek przechowywania wartości (tezauryzacji), można go wykorzystać do dokonania zakupów w przyszłości. Dana osoba może przechowywać pieniądze i użyć ich później, aby dokonać jakiejś transakcji. Funkcja przechowywania wartości (tezauryzacja) związana jest ze stabilnością pieniądza. Środkiem przechowywania wartości mogą być domy, kolekcje znaczków pocztowych a także oprocentowane wkłady w bankach. środek płatniczy reguluje się nim zobowiązania niezwiązane z zakupem usług oraz towarów, są to głównie płatności dotyczące zaciąganych i spłacanych pożyczek, regulowania zobowiązań podatkowych, opłacania składek na ubezpieczenia gospodarcze i społeczne. międzynarodowy środek płatniczy pieniądz jednego kraju jest honorowany w innym kraju jako środek płatniczy np. dolar amerykański, euro, funt brytyjski, frank szwajcarski.

Cechy pieniądza powszechnie akceptowany i rozpoznawalny przenośny i poręczny łatwo podzielny na mniejsze jednostki trudny do podrobienia wytrzymały Pieniądz jako środek wymiany powinien spełniać następujące cechy: Musi być powszechnie akceptowany i rozpoznawalny Musi być przenośny i poręczny Musi być łatwo podzielny na mniejsze jednostki Musi być trudny do podrobienia Musi być wytrzymały

Miary pieniądza (agregaty pieniężne / monetarne) M0 = R + C M0 – baza monetarna gdzie: R - pieniądz bezgotówkowy banków komercyjnych w banki centralnym C - pieniądz gotówkowy (w obiegu poza sektorem bankowym) M1 = C + D gdzie: C - pieniądz gotówkowy (w obiegu poza sektorem bankowym) D - wkłady w bankach i podobnych instytucjach płatne na żądanie (depozyty bieżące) Agregaty pieniężne (agregaty monetarne) to różne miary ilości pieniądza w gospodarce, przy czym mianem pieniądza określa się aktywa, które można szybko zamienić na gotówkę bez znacznej utraty ich wartości. W praktyce agregaty pieniężne określone są jako sumy wartości gotówki w obiegu oraz depozytów bankowych o różnym stopniu płynności. W poszczególnych krajach wykorzystywane są różne definicje agregatów pieniężnych; w krajach Unii Europejskiej definicje agregatów pieniężnych zostały ujednolicone.  Poszczególne agregaty pieniężne w Polsce oznaczane są literą M i symbolami cyfrowymi wzrastającymi w miarę zmniejszającej się płynności zawartych w nich aktywów. Aktywa charakteryzujące się wysoką płynnością wykorzystywane są częściej jako środek płatniczy, natomiast aktywa o mniejszej płynności częściej wykorzystywane są do gromadzenia oszczędności. Wartości agregatów pieniężnych w Polsce publikowane są przez Narodowy Bank Polski z częstotliwością miesięczną.  M0  Baza monetarna określona jako M0 = R + C,  gdzie:  C – pieniądz gotówkowy (monety i banknoty w obiegu poza sektorem bankowym),  R – pieniądz bezgotówkowy banków komercyjnych na rachunkach w banku centralnym.  M1  Określone jako M1 = C + D,  gdzie:  C – pieniądz gotówkowy (monety i banknoty w obiegu poza sektorem bankowym),  D – wkłady w bankach i podobnych instytucjach płatne na żądanie (depozyty bieżące). 

Miary pieniądza (agregaty pieniężne / monetarne) c.d. M2 obejmuje M1 + depozyty terminowe (do 2 lat) + depozyty z terminem wypowiedzenia do 3 miesięcy włącznie M3 obejmuje M2 + operacje z przyrzeczeniem odkupu + dłużne papiery wartościowe z terminem do 2 lat M2  Obejmuje M1, a dodatkowo depozyty i inne zobowiązania banków wobec podmiotów niebankowych o pierwotnym terminie zapadalności do 2 lat (włącznie) oraz depozyty z terminem wypowiedzenia do 3 miesięcy (włącznie).  M3  Obejmuje M2, a dodatkowo operacje z przyrzeczeniem odkupu pomiędzy bankami a sektorem niebankowym oraz dłużne papiery wartościowe o terminie zapadalności do 2 lat (włącznie) emitowane przez banki.

Prawo Kopernika-Greshama "gorszy pieniądz wypiera lepszy" W sytuacji, gdy na rynku funkcjonują dwa równowartościowe rodzaje pieniądza, ale jeden z nich jest postrzegany jako lepszy, to w obiegu będzie używany rodzaj uznawany za gorszy. Lepszy pieniądz będzie za to chętniej gromadzony. Prawo Kopernika-Greshama to zasada mówiąca, że jeśli jednocześnie istnieją dwa rodzaje pieniądza, pod względem prawnym równowartościowe, ale jeden z nich jest postrzegany jako lepszy, ten "lepszy" pieniądz będzie gromadzony, a w obiegu pozostanie głównie ten „gorszy”. Krótko mówiąc, gorszy pieniądz wypiera lepszy. Odkrycie tego prawa przypisuje się Mikołajowi Kopernikowi, Thomasowi Greshamowi i kilku innym ekonomistom i od nazwisk dwóch pierwszych wywodzi się nazwa tego prawa. Mechanizm działania: Załóżmy, że w obiegu występują srebrne monety o wartości 100 jednostek każda, których łącznie jest 500 milionów sztuk. Bank centralny z braku srebra wypuszcza jednak kilka serii papierowych banknotów 100-jednostkowych, w ilości 500 milionów, a parlament uchwala odpowiednie prawo przyznające im równą wartość. Można by oczekiwać, że po pewnym czasie w obiegu będzie 50% 100-jednostkowych monet oraz 50% banknotów. Ponieważ jednak ludzie uważają, że srebrne monety 100-jednostkowe są bardziej wartościowe od papierowych banknotów 100-jednostkowych, mając do dyspozycji zarówno banknoty jak i monety, będą preferowali wydanie banknotów, a oszczędzanie w srebrnych monetach. Jeśli preferencje te będą wystarczająco silne, wkrótce być może 90% 100-jednostkowych w obiegu będą stanowiły papierowe banknoty (których wszyscy wolą się pozbyć, ale prawnie muszą je akceptować), czyli „gorszy pieniądz wyprze lepszy” z obiegu, a 90% 100-jednostkowych w oszczędnościach będą stanowiły srebrne monety (które wszyscy preferują), czyli „lepszy pieniądz wyprze gorszy” w oszczędnościach. Mechanizm ten nie będzie miał miejsca jeśli nie będzie prawnego przymusu akceptacji pewnego rodzaju pieniądza, czyli w sytuacji braku banku centralnego.

Przyszłość pieniądza Dematerializacja pieniądza Pieniądz wirtualny – kryptowaluta (np. Bitcoin) Współczesne trendy jasno wskazują kierunek ewolucji pieniądza, jego dematerializacja postępuje. Proces ten rozpoczął się już w drugiej połowie XX w., kiedy rozwój technologii teleinformatycznych umożliwił przechowywanie wartości materialnych w postaci zapisu na dysku komputera. Zwolennicy całkowitego usunięcia fizycznej postaci pieniądza wskazują na wiele pozytywnych aspektów takiej zmiany. Najistotniejszym argumentem jest pełna kontrola aparatu władzy nad przepływami środków pieniężnych, co zdecydowanie ułatwi walkę z korupcją. Przeciwnicy tego rozwiązania są zdania, że jest to zbyt opresyjna forma kontroli, która całkowicie ogranicza ich prywatność. Kolejną zaletą jest uniknięcie ponoszenia kosztów związanych z obsługą, rozliczaniem i kontrolą fizycznego pieniądza. Ostatnim lecz nie mniej ważnym aspektem jest wygoda jaką niesie za sobą dematerializacja pieniądza. Wówczas przekazanie środków pieniężnych odbywa się natychmiastowo, z dowolnie wybranego miejsca, bez konieczności spotkania obu stron wymiany. Ciekawym zjawiskiem jest coraz chętniej używany pieniądz wirtualny, czyli tzw. Kryptowaluta. Powstaje on w sieci przy pomocy koparek kryptowaluty, który do zabezpieczenia transakcji stosuje kryptografię. Oparty jest na bazie tzw. dowodu wykonywanych zadań. Kryptowaluta jako środek płatniczy różni się od tych „tradycyjnych” przede wszystkim brakiem centralnego emitenta oraz tym, że wszystkie wykonane transakcje są anonimowe, a nikt oprócz właściciela nie ma do nich dostępu. Charakterystyczny jest również brak centralnej administracji Najbardziej rozpoznawalnym przedstawicielem kryptowalut jest Bitcoin. Charakteryzuje się on całkowitym brakiem fizycznej postaci, przechowywany jest w formie pliku portfela wirtualnego lub za pośrednictwem zewnętrzych serwisów prowadzonych przez osoby trzecie. Nie podlega on żadnej kontroli, a posiadacz bitcoinów może je przelać za pośrednictwem internetu dowolnemu posiadaczowi adresu bitcoin, nie pozostawiając żadnych śladów i robiąc to zupełnie anonimowo. Warto zwrócić uwagę, że ten kierunek rozwoju obecnych walut jest mało prawdopodobny właśnie z uwagi na anonimowość stron wymiany, ponieważ mógłbym prowadzić do ułatwienia transakcji na czarnym rynku.

Bibliografia Podstawy ekonomii pod redakcją R. Milewskiego, Warszawa 2018 Strona internetowa Narodowego Banku Polskiego (www.nbportal.pl) Skrypt Polityka pieniężna, prof. dr hab. Marian Górski, Uniwersytet Warszawski Prezentację przygotowaliśmy na podstawie książki Podstawy ekonomii pod redakcją Romana Milewskiego, wydanie z 2018 r., strony internetowwej Narodowego Banku Polskiego www.nbportal.pl oraz skryptu pt. Polityka pieniężna, przygotowanego przez prof. dr hab. Marian Górski z Uniwersytetu Warszawskiego