KOLONIZACJA WIEJSKA NA ZIEMIACH POLSKICH W ŚREDNIOWIECZU

POCZĄTKI KOLONIZACJI Inicjatorzy Cele Książęta, kościół, możni Zwiększenie liczby poddanych Zwiększenie dochodów z danin (czynszów) i powinności Zasiedlenie nieużytkowanych terenów

POCZĄTKI KOLONIZACJI – XII w. Osadnictwo „wolnych gości” – hospites Ludzie wolni, obcego pochodzenia prawo opuszczenia osady brak dziedzicznego prawa do ziemi stałe i określone daniny i powinności prawo do stanu i przewodu Ludność zależna i niewolna na prawie „wolnych gości” Przywiązanie do ziemi

Sobór laterański 1215: „Na niektórych obszarach przemieszały się pewne ludy, które zgodnie ze swym obrządkiem nie płacą zwyczajowych dziesięcin, choć określane są mianem chrześcijan. Niektórzy panowie gruntów nadają je im do uprawy, ażeby, ograbiwszy kościoły z dziesięcin, większe stąd dochody osiągnąć”

POCZĄTKI KOLONIZACJI Zwolnienia z danin i powinności – immunitet ekonomiczny; kwestia dziesięcin Konieczność wyodrębnienia immunizowanego obszaru – UJAZDY i linearne granice (I poł. XII w.) Rola zakonów i kontaktów dynastycznych w ściąganiu osadników z zagranicy Śląska „gorączka złota” na brzegach Kaczawy i migracje

POCZĄTKI KOLONIZACJI 1204 – organizacja włości klasztoru w Trzebnicy Prawo osiedlania „wolnych gości” Dawni ludzie książęcy – zwolnienie od ciężarów książęcych miara pszenicy, żyta i owsa oraz ½ donicy miodu od radła Pańszczyzna – rocznie 5 kop zboża w żniwa, 3 wozy siana na sianokosy, 6 tygodni innych prac polowych Ludność służebna – zamiana powinności rzemieślniczych i usług na powinności o charakterze rolniczym

PRAWO NIEMIECKIE Wolność osobista osadników Dziedziczne posiadanie gruntu i rozporządzanie nim pod warunkiem zachowania zwierzchnictwa pana i wywiązywania się z określonych powinności Autonomia sądowa – sąd ławniczy pod przewodnictwem sołtysa Wzorzec – przywileje osadników flamandzkich, holenderskich i frankońskich z obszaru wschodnich Niemiec Rozmaitość rozwiązań

KOLONIZACJA WIEJSKA – ŚLĄSK W POCZ. XIII W. Planowość czy żywiołowość Tworzenie kompleksów wsi powiązanych z rynkiem „Przedsiębiorstwa zasadźcze” i „generalni zasadźcy” – wójtowie? Regiony rekrutacji osadników – Miśnia, Frankonia (prawo frankońskie), Magdeburg (prawo flamandzkie), Niderlandy

LOKACJE WIEJSKIE - TECHNIKA Osadnicy: Zróżnicowanie majątkowe osadników – podział na pełnorolnych chłopów i zagrodników Prawo kolonistów do książęcego stanu w czasie przemarszu Wsparcie finansowe i materialne Zasada segregacji terytorialnej i prawnej ludności miejscowej i uprzywilejowanej

LOKACJA - ZNACZENIE Osadzenie nowych mieszkańców z wyznaczeniem gospodarstw Reorganizacja przestrzenna istniejącej osady (trójpolówka) Prawne wyodrębnienie założonej lub istniejącej wcześniej osady i jej mieszkańców

KOLONIZACJA NA ŚLĄSKU - TECHNIKA Zasiedlanie pogranicznych puszcz na terenach przedgórza i rejonów, z których przemieszczono ludność miejscową Wolnizny Regularny kształt osad Jednolita liczba łanów przydzielana osadom np. 50 ł (a 25 ha) Tworzenie nowych parafii

Wybór zasadźcy, ustalenie warunków prawnych, zwerbowanie osadników Przygotowanie miejsca – uporządkowanie stosunków własnościowych i usunięcie dotychczasowych użytkowników ziemi Wytyczenie granic wsi i nadziałów

PROCES LOKACJI Wyznaczanie granic wsi: Komes Albert Brodaty stanął na wzgórzu i wskazawszy szczyt następnego wzniesienia powiedział: „Wyznaczamy granice klasztoru od tego miejsca aż do owego wzgórka z drugiej strony doliny, a ku świadectwu prawdy wyślijmy dwóch mężów, którzy w środku doliny rozniecą nam ogień dobrze dymiący, byśmy kierując się za dymem z tego oto miejsca, w którym obecnie stoimy, mogli wyznaczyć granice klasztoru w poprzek doliny, aż do owego wzgórka. Następnie rozkazał Albert czterem wieśniakom, wraz z komornikiem księcia, by kierując się za ogniem i dymem wyznaczyli granicę przez las i przez dolinę, rąbiąc znaki na drzewach”

TYPY LOKACJI – OBSZAR ZALESIONEGO POGÓRZA lokalizacja w dolinach rzek wytyczenie szerokości łanowych gospodarstw wzdłuż drogi biegnącej nad strumieniem indywidualna gospodarka – dowolny sposób gospodarowania i prowadzenia karczunku wsie łanów leśnych (łańcuchówki) z długopasmowym układem pól

WIEŚ ŁANÓW LEŚNYCH

TYPY LOKACJI – OBSZARY RÓWNINNE Lokalizacja wzdłuż drogi Wydzielenie niwy domowej z gęsto ustawionymi domami i ogrodami Podział ziemi uprawnej na min. 3 niwy i wspólne pastwisko Podział niw na płosy Przymus polny i rola samorządu wsi

WIEŚ Z UKŁADEM NIWOWYM PÓL

SAMORZĄD WIEJSKI Powstanie samorządu wiejskiego Sołtys/wójt Wzorzec - miejskie gminy obcych w Pradze i Wrocławiu lub wiejskie gminy ze wschodnich Niemiec Sołtys/wójt I etap – reprezentant pana/klasztoru sprawujący sądy nad ludnością obcą w kilku wsiach bądź jednej II etap – przywódca grupy osadników lub pełnomocnik pana gruntowego rozsądzający spory między chłopami i reprezentujący gminę Sołtys sądzi w otoczeniu ławników (prawo niem.) Prawo do większego, wolnego od świadczeń nadziału oraz 1/3 opłat sądowych i 1/6 czynszów

NIEPOWODZENIA LOKACYJNE Słaba jakość gleb Oddalenie od targu Brak osadników Sąsiedztwo reubritterów Oszustwa i nieudolność zasadźców

LOKACJA WSI LINOWO 1293 upoważniliśmy uczciwego męża Gobelina, sołtysa z Radzyna, do lokowania na prawie chełmińskim we wsi Linowo sześćdziesięciu łanów, położonych między jeziorem Mełno, granicą wsi Słup, dobrami Nauschuten i dobrami Boguszewo. Z owych łanów tenże Gobelin i jego dziedzice prawem lokacji dziesiątą część łanów, to jest sześć łanów, oraz karczmę w tejże wsi i urząd sołtysa na rzeczonym prawie swobodnie [i] dziedzicznie na zawsze posiądą. Również z sądownictwa [w] tejże wsi zabiorą trzecią część kar sądowych, dwie dalsze części Zakonowi naszemu pozostawiając. Ponadto z wymienionych sześćdziesięciu łanów kościołowi parafialnemu w tejże wsi Linowo sześć wolnych łanów wyznaczamy, z każdego zaś z pozostałych łanów, mianowicie czterdziestu ośmiu, mieszkańcy tejże wsi po [upływie] lat wolnizny […] dawać będą jako czynsz pół grzywny denarów i dwoje kurcząt do naszego zamku w Radzynie corocznie w Zielone Święta. Jeśliby zaś w określonych wyżej granicach znalazło się więcej łanów niż sześćdziesiąt, które wspomniany sołtys otrzymał dla lokowania, [to] z tychże ów [sołtys] i jego dziedzice dziesiątą część łanów prawem lokacji, tak jak sześć już wymienionych, swobodnie na zawsze posiądą, osadnicy zaś owych łanów coroczny czynsz płacić będą, jak z sześćdziesięciu innych już wymienionych. Zezwalamy także wspomnianemu sołtysowi Gobelinowi i jego dziedzicom, aby mogli, kiedy by chcieli, w wymienionym jeziorze Mełno łowić ryby dla swego stołu drobnymi narzędziami... Dan w Radzynie roku Pańskiego 1293, 24 września.

LOKACJA NA PRAWIE POLSKIM 1373, Komtur gdański nadaje Bronisławowi dziedzicznie na prawie polskim celem obsadzenia dobra Linia liczące 14 radeł, w tym 1 radło wolne. Z innych radeł należy składać krowę i świnię a do tego corocznie 11 skojców w zwykłej monecie i dwie kury Wir Bruder Siverd Walpot von Bassenheym komtur czu Danczk mid villen und volbord unser Eldistin Bruder vorlien und geben dem erbaren manne Borissla seine rechten erben und nachkomelinge unser gud Lyne genant czu virczen Gessamt czu beseczen und czu polnissch rechte ewecklich und erplich czu besiczen umb der beseczunge wille und das zu uns den czins usrichten sullen. So gebe wir in eine hakin vri von den andern gessamt. So sullen się uns geben ku und svin und da czu io der hake al ierlichs of sennte Mertins Tag des heilige bisschofs uns geben sal in name aus rechten czins elf scziot pfoninge gewonlicher muncze disser lande und czwe huner.

WSIE NA PRAWIE POLSKIM I NIEMIECKIM - PORÓWNANIE Powinności wsi na pr. niem.: Item Lanczicz, das dorff habet 36 huben, die hube zinset 15 sc., 2 huner. Powinności wsi na pr. pol.: Saulincke hat 7 hoken. Is gibt swin, kuo. Iclich hoke dabit 2 sol. vor 2 keze. Item 1 sc. vor vlachs. Item 2 sol. vor huner. Item 2 sc. vor gastidwa und iclich hoke 4 sc. kossingelt. Item iclich hake gipt pro decima 4 mensuras rocken, yo 2 sc pro mensura. Item iclich hake gibt 4 mensuras avene Sołtys/starosta – kwestia samorządu, sądu i powinności wojskowych; radła/źreby i łany

KOLONIZACJA I SPOŁECZEŃSTWO Kolonizacja rękoma klasztorów i rycerstwa (wielkie nadania), konfiskaty i regulacje, wymiana dóbr Skala kolonizacji w dobrach prywatnych i kościelnych – możliwości finansowe, prawne (immunitet) i organizacyjne

SKUTKI KOLONIZACJI NIEMIECKIEJ Rozpowszechnienie prawa niemieckiego wśród ludności miejscowej Przenoszenie istniejących wsi na nowe prawo Zanik dawnych warstw służebnych i częściowe ujednolicenie prawne ludności wiejskiej Zwiększenie gęstości zaludnienia i efektywności gospodarki Zmiany mentalności i pozycji chłopów Kolonizacja na prawie niemieckim a germanizacja

KOLONIZACJA WIEJSKA XII-XIII w. ODDZIAŁYWANIE Prawo, zwyczaj Demografia, struktura społeczna Struktura etniczna Gospodarka – handel, produkcja Zasiedlenie nieużytków Migracje Modernizacja, rozwój władztw terytorialnych Samorządność Germanizacja i polonizacja