Płodowy Zespół Alkoholowy (Fetal Alcohol Syndrome) FAS Płodowy Zespół Alkoholowy (Fetal Alcohol Syndrome)

FAS/ FAE - definicja Termin FAS to określenie szkód zdrowotnych, szczególnie dotyczących układu nerwowego, odmienności w budowie ciała oraz zaburzeń w funkcjonowaniu, występujących u dzieci narażonych w życiu płodowym na działanie alkoholu. 1973 rok – rozpoznanie przyczyny opóźnienia rozwoju umysłowego u dzieci, których matki piły alkohol w ciąży.

FAS/ FAE - definicja Dzieci, które nie posiadają pełnoobjawowego FAS, ale w życiu płodowym były narażone na działanie alkoholu są diagnozowane jako osoby obarczone Fetal Alkohol Effects (FAE). Mogą one charakteryzować się normalnym wzrostem, wyglądem, ich rozwój umysłowy może mieścić się w normie, jednak tak samo jak dzieci z FAS mogą mieć problemy z zachowaniem, nauką i rozumowaniem.

Medyczna diagnoza FAS Cztery podstawowe kryteria: udokumentowane picie alkoholu przez ciężarną, przed- i pourodzeniowy deficyt wzrostu, wagi ciała i obwodu głowy, uszkodzenie OUN, które wyraża się jako upośledzenie funkcji fizycznych, intelektualnych i społecznych, zespół fizycznych anomalii – deformacje budowy twarzy, kończyn oraz wady narządów wewnętrznych.

Zagrożenia związane z używaniem alkoholu w czasie ciąży Alkohol bardzo łatwo przenika przez łożysko, dostając się do krwiobiegu dziecka. Po upływie 40 do 60 minut od spożycia alkoholu przez matkę, jego stężenie w krwiobiegu płodu jest równe stężeniu alkoholu we krwi matki. Alkohol krąży po całym organizmie dziecka, prowadząc do powstania wielu defektów. Uszkadza on główne narządy (w szczególności mózg) oraz zaburza liczne procesy neuro- i biochemiczne prowadząc do większych uszkodzeń embrionu i płodu niż używanie jakichkolwiek narkotyków.

Zagrożenia związane z używaniem alkoholu w czasie ciąży Spożycie alkoholu w I trymestrze ciąży: uszkadza mózg, osłabia rozwój komórek, atakuje główne organy płodu takie jak serce czy nerki, prowadzi do deformacji twarzy, powoduje poronienia.

Zagrożenia związane z używaniem alkoholu w czasie ciąży Spożycie alkoholu w II trymestrze ciąży: osłabia rozwój mózgu, powoduje poronienia zagrażające życiu matki, uszkadza mięśnie, skórę, gruczoły, kości i zęby. Spożycie alkoholu w III trymestrze ciąży: osłabia rozwój mózgu i płuc, prowadzi do zaburzenia rozwoju wzrostu.

FAS/FAE jest jednostka chorobową w 100% możliwą do uniknięcia FAS/FAE jest jednostka chorobową w 100% możliwą do uniknięcia. Wystarczy, że kobieta w ciąży powstrzyma się od picia alkoholu w każdej, nawet niewielkiej ilości.

Cechy dysmorficzne twarzy dziecka z FAS skrócone szpary powiekowe, szeroko rozstawione oczodoły, szeroka nasada nosa, brak rynienki podnosowej, krótki, zadarty nos, brak czerwieni wargowej – szczególnie wargi górnej, spłaszczona środkowa część twarzy, słabo rozwinięta żuchwa, nisko osadzone małżowiny uszne, opadające powieki.

Cechy dysmorficzne twarzy dziecka z FAS

Dzieci z FAS

Zaburzenia funkcji poznawczych rozpiętość ilorazu inteligencji – od 29 do 120 IQ, problemy z zapamiętywaniem, braki i zaburzenia myślenia przyczynowo-skutkowego, brak zdolności uogólniania, deficyty uwagi, objawy nadpobudliwości, trudności w planowaniu, przewidywaniu i wykonywaniu czynności.

Trudności emocjonalne nietypowe reakcje na nieznane lub frustrujące sytuacje, wycofanie lub agresja, nadpobudliwość, wpadanie w furię, depresja, słaba zdolność osądzania sytuacji, działanie pod wpływem impulsu, łatwość ulegania sugestiom i namowom innych, skłonność do kradzieży, skłonność do kłamstwa,

Trudności emocjonalne brak zdolności przewidywania i rozumienia konsekwencji swojego zachowania, problemy z utrzymaniem lub nawiązaniem nowych znajomości, nadmierna ufność nawet w stosunku do obcych, upór, skłonność do rutynowego i schematycznego działania, mechaniczne naśladowanie zachowania innych, dosłowne, bezrefleksyjne i nieadekwatne cytowanie wypowiedzi innych osób.

Zaburzenia rozwoju fizycznego podwyższony lub obniżony próg bólu, nieodczuwanie głodu lub sytości, nieodczuwanie ekstremalnych temperatur, zaburzenia czucia głębokiego (nieodczuwanie bólu związanego z procesem chorobowym), zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, zaburzenia orientacji przestrzennej, słaba kontrola równowagi, niezborność ruchów,

Zaburzenia rozwoju fizycznego przetrwałe odruchy fizjologiczne i zaburzenia wzorców ruchowych (np. zaburzenia lateralizacji), zaburzenia widzenia, zaburzenia słyszenia i uwagi słuchowej, osłabiony rozwój układu kostno-stawowego (skrzywienia kręgosłupa, skłonność do zwichnięć, płaskostopie), mała wydolność wysiłkowa, zaburzenia układu krążenia, zaburzenia napadowe – drgawki.

Zaburzenia funkcjonowania dziecka z FAS Zaburzenia pierwotne Zaburzenia pierwotne wynikają z uszkodzenia mózgu, dotyczą nieharmonijnego rozwoju psychoruchowego. Są to: obniżone możliwości intelektualne (niepełnosprawność intelektualna diagnozowana u 50 % dzieci), zaburzone funkcje pamięci, brak umiejętności uogólniania, przewidywania i planowania,

Zaburzenia funkcjonowania dziecka z FAS Zaburzenia pierwotne trudności z przewidywaniem konsekwencji własnych działań, trudności w myśleniu abstrakcyjnym, nadwrażliwość lub podwrażliwość dotykowa oraz podwrażliwość proprioceptywna.

Zaburzenia funkcjonowania dziecka z FAS Zaburzenia wtórne Zaburzenia wtórne są skutkiem braku lub niewłaściwej opieki nad dzieckiem. Są to: znużenie, zmęczenie, frustracja, niepokój, lęki, sztywność zachowań, bezradność i wycofanie, niska samoocena i tendencja do izolowania się, zachowania agresywne, konflikty z prawem, kłopoty w szkole i w domu, trudności z podjęciem pracy i jej utrzymaniem, depresja i inne zaburzenia psychiczne, problemy z nadużywaniem alkoholu i narkotyków.

Umiejętności dzieci z FAS dobra pamięć wzrokowa, nauka przez doświadczanie, dotyk i obserwację, uzdolnienia plastyczne, muzyczne i taneczne, bogate słownictwo i obrazowe opowiadanie, energia i upór w dążeniu do celu, wrażliwość, troskliwość wobec młodszych i zwierząt, uprzejmość, lojalność, umiejętność radzenia sobie z zajęciami konstruktorskimi i mechanicznymi, spontaniczność / impulsywność, bogata wyobraźnia.

Procesy SI u dzieci z FAS Zmysł dotyku nadwrażliwość (np. agresywna reakcja na zwykłe dotknięcie) lub podwrażliwość (np. brak reakcji na oparzenie), Zmysł wzroku rozproszenie uwagi lub przytłoczenie wywołane zbyt dużą ilością wrażeń wzrokowych, ograniczone pole widzenia, trudności z wyłonieniem z tła obiektów znaczących.

Procesy SI u dzieci z FAS Zmysł słuchu nadwrażliwość na niektóre dźwięki, niezdolność do właściwej selekcji bodźców słuchowych, koncentracja na bodźcach „ciekawszych” lub „milszych”. Zmysł smaku i zapachu najczęściej podwrażliwość smakowa i zapachowa.

Procesy SI u dzieci z FAS Zmysł orientacji przestrzennej i sprawność ruchowa trudności ze skupieniem uwagi w czasie wykonywania czynności ruchowej lub gdy wokół jest ruch, trudności z określeniem odległości dzielącej od obiektu, trudności z oszacowaniem swojej siły.

Uczeń z FAS w szkole obserwacja O jakiej porze dnia dziecko jest najbardziej aktywne? O jakiej porze dnia dziecko jest najmniej aktywne? Jakie zachowania i umiejętności są najlepiej rozwinięte? Które z czynności wykonywanych w klasie dają uczniowi najwięcej satysfakcji? Które z trudności i ograniczeń dziecka stanowią szczególną przeszkodę?

Uczeń z FAS w szkole obserwacja Czy i jakie zajęcia mogą być realizowane w warunkach szkolnych? Które będą możliwe do przeprowadzenia wyłącznie „jeden na jeden”? W jakim zakresie należy zmodyfikować program nauczania, aby był możliwy postęp? Jaka jest pozycja ucznia w zespole rówieśników (obserwatora, „kozła ofiarnego”, prowodyra, przywódcy)? Co (wydarzenia, działania) najbardziej niepokoi ucznia? Jak można mu pomóc w radzeniu sobie z takimi sytuacjami?

Uczeń z FAS w szkole Strategie postępowania Łagodzenie napięć i frustracji: proste słownictwo (nie generalizuj), krótkie polecenia, polecenie w kilku małych krokach, wizualne wskazówki połączone z gestem i mimiką, przedstawienie etapów postępowania za pomocą ilustracji lub plakatów(PCS), określone znaki do porozumiewania się z uczniem.

Uczeń z FAS w szkole Strategie postępowania Redukowanie nadmiaru bodźców: odpowiednie miejsce, uczenie utrzymywania porządku w miejscu pracy, minimalizowanie bodźców rozpraszających, słuchawki – ułatwienie docierania informacji werbalnych.

Uczeń z FAS w szkole Strategie postępowania Utrzymanie rutyny i struktury: znajomość rozkładu dnia, tygodnia, miesiąca, plan dnia z ilustracjami, rutyna we wszystkim, rozmowa przed wprowadzeniem zmian.

Uczeń z FAS w szkole Strategie postępowania Ograniczanie nadaktywności dziecka: piłeczka do ściskania, kostka Rubika itp., ćwiczenia ruchowe w czasie lekcji, zwłaszcza przed zajęciami wymagającymi skupienia uwagi, fotel bujany lub obrotowy, krótkie przerwy w czasie każdej lekcji, sygnał informujący ucznia, że ma wrócić do ławki.

Uczeń z FAS w szkole Strategie postępowania Przygotowanie ucznia do przemieszczania się w szkole: plan szkoły z zaznaczeniem koniecznych tras, „opowiadania społeczne” jako modele działań, rozmowy o trudnościach, stworzenie możliwości wcześniejszego wyjścia z klasy (pod opieką), gdy na korytarzach jest spokojnie.

Uczeń z FAS w szkole Strategie postępowania Wybuchy agresji i złości u ucznia: uważna obserwacja i ustalenie objawów poprzedzających wybuch złości, usunięcie pozostałych uczniów z klasy, rozmowa z uczniem po zajściu, omówienie innych możliwych sposobów reakcji, bez: obwiniania, oskarżania, zawstydzania, pouczania, przerwanie zabawy nacechowanej agresją, ustalenie przyczyny wybuchu agresji, odwołanie do uzgodnionego regulaminu.

Uczeń z FAS w szkole Strategie postępowania Rozwijanie atmosfery życzliwości i tolerancji: rozmowa z uczniami o deficytach, chorobach i problemach, które dotyczą większości ludzi, przedstawienie przez uczniów swoich silnych i słabych stron, uzdolnień i ograniczeń, unikanie porównywania cech, zalet czy ograniczeń różnych uczniów w ich obecności, zachęcanie, nagradzanie, wzmacnianie i szacunek wobec wszystkich uczniów.

Zaburzenia u dzieci z FAS ADHD ograniczyć bodźce wzrokowe i słuchowe, głos nauczyciela musi być silniejszy od odgłosów dobiegających z drugiego planu, przeplatanie czynności stolikowych z aktywnością ruchową, uczenie samokontroli, uczenie wydawania sobie poleceń słownych: „Pierwszą rzeczą, jaką muszę zrobić, jest…”, „Zanim odpowiem, przemyślę to jeszcze raz”,

Zaburzenia u dzieci z FAS ADHD konkretne wzmocnienia lub napomnienia (np. umówiony gest ręki), natychmiastowe wyciąganie konsekwencji za niewłaściwe zachowanie, odbieranie przywilejów zamiast kar czy ograniczeń, zapewnienie uczniowi miejsca, gdzie może się wyciszyć,

Zaburzenia u dzieci z FAS ADHD wykorzystanie rytmicznych czynności – chóralne czytanie, sylabizowanie, śpiew wyhamowują bezładną aktywność, dają poczucie przynależności do grupy, stworzenie sygnału – informacji o frustracji dziecka dla nauczyciela, nauczanie wielozmysłowe, liczne przerwy z możliwością aktywności ruchowej po wykonaniu poszczególnych zadań.

Zaburzenia u dzieci z FAS Zaburzenia funkcjonowania społecznego Cechy: niedojrzałość społeczna, preferowanie towarzystwa dzieci młodszych, próby uzyskania akceptacji rówieśników: popisywanie się, zachowania agresywne, bezkrytyczne podporządkowanie się, pochopność w działaniu, błędne odczytywanie emocji innych, brak świadomości skutków swojego zachowania, nadmierne zaufanie do obcych.

Zaburzenia u dzieci z FAS Zaburzenia funkcjonowania społecznego Postępowanie: wskazówki i natychmiastowe informacje zwrotne dotyczące niewłaściwego zachowania, lista/ plakat niepożądanych zachowań w miejscu widocznym dla dziecka, świadomość tego, że niewłaściwe zachowanie może wynikać z autostymulacji, pomoc w wyciąganiu wniosków z popełnianych błędów,

Zaburzenia u dzieci z FAS Zaburzenia funkcjonowania społecznego włączanie w proces rozwiązywania problemów, uczenie stawiania pytań, jasne granice i konsekwencje w przypadku ich przekraczania (indywidualnie, nie na forum klasy), zachęta do mówienia sobie pozytywnych komunikatów na swój temat, opracowanie wraz z uczniem wskazówek, którymi będzie się kierował w sytuacji przykrej lub trudnej,

Zaburzenia u dzieci z FAS Zaburzenia funkcjonowania społecznego włączanie w gry z rówieśnikami i dorosłymi, uczenie właściwych zachowań w sytuacji wygranej i przegranej, zachęta do współpracy (np. drobne czynności pomocne w organizowaniu lekcji), umożliwienie dokonywania wyborów i odczucia konsekwencji decyzji, uczenie obserwacji uczuć własnych i innych osób – dziecko widzi, co się dzieje, myśli o tym, co robią inni, rozpoznaje i nazywa przeżywane emocje.

Zaburzenia u dzieci z FAS Zaburzenia pamięci Cechy: trudności w zapamiętywaniu, nauka jest nieefektywna, informacje są niedokładnie zapamiętane lub pominięte, zaburzenia umiejętności przywoływania informacji w określonej kolejności (np. litery alfabetu, dni tygodnia, nazwy miesięcy), pamięć słuchowa dużo słabsza od wzrokowej.

Zaburzenia u dzieci z FAS Zaburzenia pamięci Postępowanie: przekazywanie jednej informacji do zapamiętania; kolejna po zapamiętaniu pierwszej, łączenie informacji słownej z wersją pisemną lub rysunkową, zachęcanie do samodzielnego tworzenia notatek, wielokrotne powtarzanie, pomoc w „poszufladkowaniu” wiedzy, konkret zamiast symbolu,

Zaburzenia u dzieci z FAS Zaburzenia pamięci przekazywanie nowych informacji w znajomym kontekście, wykorzystywanie rysowania i śpiewu, rytmiki, ćwiczeń grafomotorycznych (Metoda Dobrego Startu), gry lub techniki pamięciowe, informacje przekazywane na podobieństwo historyjki obrazkowej, tworzenie ilustrowanych książeczek tematycznych, tworzenie wykresów, schematów, map mentalnych, metoda czytania globalnego,

Zaburzenia u dzieci z FAS Zaburzenia pamięci pytania zamknięte zamiast otwartych, uczenie sposobów wspomagania pamięci, np. listy, zapisy w kalendarzu, zezwolenie na ściąganie z własnych ściąg, częste informacje zwrotne.

Zaburzenia u dzieci z FAS Zaburzenia mowy Cechy: trudności z rozumieniem i komunikowaniem się, zasób słownictwa poniżej normy wiekowej, błędy gramatyczne, np. niewłaściwe zaimki i przyimki, trudności z użyciem liczby pojedynczej i mnogiej, niewłaściwa odmiana, trudności z przypomnieniem sobie właściwego słowa, problemy z przekazywaniem myśli w formie pisemnej.

Zaburzenia u dzieci z FAS Zaburzenia mowy zaburzenia rozumienia (dodaj = zsumuj, skocz = idź), rozróżnienia (blok techniczny i mieszkalny), definiowania, segregowania, selekcjonowania i zapamiętywania, trudności z podążaniem za normalnym tokiem rozmowy, koncentracja na szczegółach wypowiedzi i gubienie ogólnego sensu.

Zaburzenia u dzieci z FAS Zaburzenia mowy Postępowanie: modelowanie wypowiadania się przez dorosłych, wypowiedzi krótkie i na temat, unikanie wypowiedzi wielowątkowych, aluzyjnych, metaforycznych, kpiących, uszczegółowienie i dzielenie poleceń na etapy, uproszczenie wypowiedzi i dobranie ilustracji, zastosowanie piosenek lub krótkich rymowanek jako wskazówek,

Zaburzenia u dzieci z FAS Zaburzenia mowy sprawdzenie, czy dziecko na pewno zrozumiało polecenie, dzielenie tekstu czytanego na kawałki, używanie technik rytmicznych i kreacji ruchowych, przekazywanie informacji wielozmysłowo, zachęta do wypowiadania się na tematy, które są dla ucznia interesujące.

Zaburzenia u dzieci z FAS Trudności w czytaniu i pisaniu Cechy: trudności w łączeniu dźwięku i symbolu, problemy z ułożeniem myśli w sekwencje zdaniowe, kłopoty z literowaniem wyrazów, stosowaniem zasad ortograficznych, używaniem znaków interpunkcyjnych.

Zaburzenia u dzieci z FAS Trudności w czytaniu i pisaniu Postępowanie: komunikat przekazywany twarzą w twarz, zrozumiałe i szczegółowe instrukcje, upewnienie się, że uczeń zrozumiał polecenie, odpowiednie zwolnienie tempa pracy, cierpliwe powtarzanie poleceń, stosowanie techniki czytania globalnego, stosowanie metod pracy dla dyslektyków.

Zaburzenia u dzieci z FAS Ograniczenia sprawności fizycznej Cechy: zdarzają się dzieci z dobrą sprawnością fizyczną, która ujawnia się zwłaszcza w sportach indywidualnych, trudności z uprawianiem sportów zespołowych, znaczna męczliwość, podatność na urazy sportowe, trudności z przepisywaniem.

Zaburzenia u dzieci z FAS Ograniczenia sprawności fizycznej Postępowanie: ograniczenie materiału do przepisywania, wydłużenie czasu, przygotowanie gotowych notatek lub notatek z lukami, zwolnienie tempa dyktowania, prace pisane na komputerze.

Zaburzenia u dzieci z FAS Myślenie matematyczne Cechy: opóźniony i nieharmonijny rozwój umiejętności matematycznych i zdolności logicznego myślenia, myślenie matematyczne = połowa wieku metrykalnego dziecka, problemy w posługiwaniu się pieniędzmi, określaniem i planowaniem czasu, w przewidywaniu skutków podejmowanych bądź zaniechanych działań, trudności z rozróżnianiem słów określających następstwo w czasie (np. wcześniej, później, wczoraj, jutro).

Zaburzenia u dzieci z FAS Myślenie matematyczne Postępowanie: używanie liczydeł, patyczków itp. tak długo jak to jest konieczne, automatyzowanie myślenia matematycznego poprzez częste powtarzanie, grupowanie problemów i unikanie mieszania różnych zagadnień, stosowanie podpowiedzi, np. „Zacznij od tego”, używanie kalkulatora, odwołanie do pojęć praktycznych przy wyjaśnianiu zagadnień matematycznych.

Literatura Hryniewicz D., Specyfika pomocy psychologiczno-pedagogicznej dzieciom z FAS, Warszawa 2007. Liszcz K., Dziecko z FAS w szkole i w domu, Kraków 2011. Pennock K., Ratowanie dzieci z uszkodzeniem mózgu, Toruń 1992.

Dziękuję za uwagę.