Prezentacja z badań ilościowych pt. „Aktualny stan i bariery modernizacji oferty edukacyjnej w obszarze programów i metod nauczania, metod potwierdzania kwalifikacji oraz doradztwa i orientacji zawodowej w województwie podlaskim” Zespół badawczy w składzie: dr K. Wasielewski oraz dr J. Domalewski przygotowany na potrzeby projektu: ”INNOWACJE EDUKACYJNE- program testowania i wdrażania nowych metod modernizacji oferty kształcenia zawodowego w woj. podlaskim”

Słownik skrótów i pojęć KDA – Kadry Dydaktyczno-Administracyjne szkół zawodowych MES – Modułowy System Potwierdzania Kwalifikacji DOZ – System Poradnictwa Zawodowego DSK – Dualny System Kształcenia

Założenia i cel badania Celem przeprowadzonego w ramach projektu ‘Innowacje edukacyjne…’ badania była diagnoza szkolnictwa zawodowego (jego oferty, kierunków kształcenia, jakości) oraz ocena propozycji jego modernizacji. Realizacja badania opiera się na następujących założeniach: Kierunki kształcenia zawodowego w województwie podlaskim nie są w pełni adekwatne wobec potrzeb regionalnego rynku pracy; Zarówno programy, jak i metody kształcenia zawodowego nie uwzględniają dynamiki rynku pracy wynikającej z postępu technologicznego oraz zmian gospodarczych; Istniejący system potwierdzania kwalifikacji zawodowych opierający się głównie na świadectwach ukończenia szkoły jest nieelastyczny i anachroniczny wobec potrzeb pracodawców; Wybory edukacyjne młodzieży i dorosłych odnośnie kształcenia w szkołach zawodowych nie uwzględniają w dostatecznym stopniu ich indywidualnych predyspozycji zawodowych oraz potrzeb regionalnego rynku pracy.

Ostatecznie sformułowano następujące obszary problemowe badania: motywacje wyboru przez uczniów i słuchaczy szkół i kierunków kształcenia; plany i aspiracje kształceniowe oraz zawodowe uczniów i słuchaczy szkół zawodowych w województwie podlaskim; opinie na temat stanu i kondycji szkolnictwa zawodowego; opinie na temat potencjalnych sposobów modernizacji szkolnictwa zawodowego w trzech obszarach – metod i programów nauczania, systemu potwierdzania kwalifikacji zawodowych oraz doradztwa i profesjonalnego poradnictwa zawodowego; oceny gotowości udziału w kształceniu zawodowym pozaedukacyjnych podmiotów.

Turystyczno-medyczna % uczniów w całej badanej zbiorowości Badane zbiorowości: Uczniowie i słuchacze szkół zawodowych – badanie ilościowe, zastosowana technika: ankieta audytoryjna. Jednostka badania: oddział szkolny. 2. Kadra dydaktyczno-administracyjna (nauczyciele, dyrektorzy szkół) – badanie jakościowe, wywiad kwestionariuszowy - badaniem objęto 6-7 przedstawicieli KDA w każdej szkole. 3. Przedstawiciele otoczenia szkoły – pracodawcy, przedstawiciele organizacji pozarządowych oraz pracownicy Urzędów Pracy. Badanie jakościowe, technika: wywiad bezpośredni (PAPI). Badana zbiorowość: ogółem 47 osób, po 16 z dwóch i 15 z jednej branży). Typ szkoły Branża Metalowo-drzewna Rolno-spożywcza Turystyczno-medyczna ZSZ 3 (46 uczniów) 1 (20 uczniów) - Technikum 4 (81 uczniów) 4 (89 uczniów) Sz. Policealna 2 (40 uczniów) % uczniów w całej badanej zbiorowości 35,6% 30,5% 33,9%

Dotychczasowy kierunek kształcenia Tabela 2 Dotychczasowy kierunek kształcenia a planowany zawód w układzie branżowym (w %) Dotychczasowy kierunek kształcenia Planowany zawód Ogółem Branża drzewno-metalowa Branża rolno-spożywcza Branża medyczno-turystyczna Inne 64,8 4,6 0,9 29,7 100,0 4,9 43,9 15,9 35,3 1,1 17,9 44,2 36,8

Planowana pozycja zawodowa a typ szkoły zawodowej (w %) Tabela 3 Planowana pozycja zawodowa a typ szkoły zawodowej (w %) Pozycja zawodowa Typ szkoły Ogółem Zasadnicza zawodowa Technikum Szkoła policealna Menadżer i specjalista - 22,4 19,4 18,3 Pracownik umysłowy i technik 10,7 27,8 11,0 Pracownik usług 38,0 44,5 27,7 Robotnik 52,0 8,3 2,8 15,1 Rolnik, leśnik 2,0 11,7 8,6 Służby mundurowe 8,0 12,2 10,0 Inne 12,3 5,5 9,3 100,0

Wnioski, cz. 1: Najczęstszymi motywami wyboru kształcenia zawodowego jest orientacja na własne zainteresowania oraz pozytywne opinie o wybranej szkole, a dopiero w drugim rzędzie pojawiają się motywy zorientowane na karierę zawodową, takie jak: możliwość zdobycia interesującego zawodu oraz szanse znalezienia pracy po ukończeniu edukacji; We wszystkich typach szkół zawodowych struktura motywów jest relatywnie zbliżona – uczniowie generalnie wybierają zawód według zbliżonych motywacji; Zaledwie połowa (51,1%) uczniów zamierza kontynuować edukację w dotychczasowym profilu zawodowym, podobnie jedynie niespełna połowa (48,1%) spośród ogółu badanych uczniów chciałaby rozpocząć pracę w branży, w kierunku, w którym obecnie się kształci; Z tej perspektywy najbardziej wartościowe wydają się kierunki kształcenia sprofilowane zawodowo na branżę drzewno-metalową, nieco mniej na branżę medyczno-turystyczną, a najmniej na branże rolno-spożywczą. Sugerują to dalsze plany edukacyjne i zawodowe uczniów, którzy kształcąc się w kierunkach rolno-spożywczych planują przekwalifikowanie zawodowe w toku dalszego kształcenia lub pracy;

Rys. 4 Opinie uczniów i słuchaczy szkół na temat przydatności wiedzy i umiejętności z przedmiotów ogólnokształcących, zawodowych i praktycznej nauki zawodu w przyszłej pracy zawodowej

Tabela 5 Opinie uczniów i słuchaczy oraz przedstawicieli Kadr Dydaktyczno-Administracyjnych (KDA) szkół na temat liczby godzin z przedmiotów ogólnokształcących, zawodowych i praktycznej nauki zawodu „Liczba godzin jest:...” Grupy zajęć przedmioty ogólnokształcące przedmioty zawodowe praktyczna nauka zawodu uczniowie KDA brak danych 1,4 13,3 0,8 2,7 2,8 za mała 7,6 16,0 19,3 53,3 45,7 56,0 w sam raz 62,5 60,0 65,3 41,3 45,1 40,0 za duża 28,6 10,7 14,6 6,4 1,3 Ogółem 100,0

Tabela 6 Ranking najbardziej deficytowych zawodów w województwie podlaskim w opinii przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych szkół 1 wskazanie 2 wskazanie 3 wskazanie 4 wskazanie 5 wskazanie Pracownik budowlany (19,8%) Pracownik budowlany (17,1%) Pracownik budowlany (14,7%) Mechanik, operator obrabiarek, ślusarz (14,9%) Cukiernik, kucharz (15,8%) Technik technologii żywienia (13,6%) Kucharz, kelner (13,5%) Cukiernik, kelner (9,3%) Pracownik budowlany (10,6%) Masarz, piekarz, (10,6%) Mechanik, operator obrabiarek (11,9%) Sprzedawca (8,0%) Sprzedawca (4,0%) Rehabilitant (5,3%) Mechanik (6,7%) Sprzedawca (10,7%) Technik technologii żywienia (6,9%) Kucharz, kelner (5,3%) Kierowca (4,0%) Informatyk (8,0%)

1 wskazanie 2 wskazanie 3 wskazanie 4 wskazanie Tabela 7 Ranking najbardziej nadwyżkowych zawodów w województwie podlaskim w opinii przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych szkół 1 wskazanie 2 wskazanie 3 wskazanie 4 wskazanie Technik ekonomista (16,8%) Mechanik, ślusarz (13,2%) Rolnicy i ogrodnicy (9,3%) Leśnik (5,4%) Krawiec (9,3%) Opiekun środowiskowy (5,3%) Technik analityk (5,3%) (6,9%) Fryzjer (4,0%) Sprzedawca (4,0%) Technik agrobiznesu, rolnik (5,3%)

Wnioski, cz. 2: Uczniowie szkół zawodowych postrzegają treści kształcenia (zarówno teoretycznego, jak i praktycznych umiejętności zawodowych), jako przydatne w ich przyszłej pracy zawodowej; Uczniowie szkół zawodowych największe braki odczuwają w sferze praktycznych umiejętności wykonywania zawodu (największe potrzeby w tym względzie deklarują uczniowie szkół policealnych i zasadniczych szkół zawodowych); Opinie uczniów dotyczące niewystarczającej liczby zajęć z praktycznej nauki zawodu podzielają zarówno pracownicy szkół (nauczyciele, pracownicy administracyjni), jak przedsiębiorcy oraz przedstawiciele organizacji pozarządowych i Urzędów Pracy; Przedstawiciele kadry dydaktyczno-administracyjnej szkół wśród przyczyn trudności ze znalezieniem zatrudnienia przez absolwentów szkół zawodowych w pierwszej kolejności wskazują na czynniki tkwiące w samych uczniach (ich cechy osobowe, zaangażowanie w naukę). Natomiast przedstawiciele otoczenia szkół odpowiedzialnością za trudności absolwentów szkół ze znalezieniem pracy obarczają przede wszystkim system kształcenia zawodowego; Przedstawiciele otoczenia szkół deklarują gotowość do uczestnictwa w kształceniu zawodowym przede wszystkim poprzez stworzenie warunków do praktycznej nauki zawodu.

Typ szkoły średniej System nauki Ogółem Tabela 8 Ocena wpływu systemu nauki na umiejętności zawodowe a typ szkoły zawodowej (w %) Typ szkoły średniej System nauki Ogółem Większe daje tradycyjny system Większe daje modułowy system Zasadnicza szkoła zawodowa 33,3 66,7 100,0 Technikum 10,8 89,2 Szkoła policealna 13,2 86,8 15,3 84,7

Typ szkoły średniej System nauki Ogółem Tabela 9 Ocena wpływu systemu nauki na szanse znalezienia pracy a typ szkoły zawodowej (w %) Typ szkoły średniej System nauki Ogółem Większe szanse daje tradycyjny system Większe szanse daje modułowy system Zasadnicza szkoła zawodowa 27,3 72,7 100,0 Technikum 8,9 91,1 Szkoła policealna 25,6 74,4 14,2 85,8

Największe korzyści, jakie niesie za sobą modułowy system kształcenia i potwierdzania kwalifikacji, zdaniem nauczyciele: Możliwość uzyskiwania uprawnień i certyfikatów zawodowych; Lepsze przyuczenie do zawodu (zwiększenie poziomu kształcenia zawodowego); Możliwość uzyskanie konkretnej informacji (potwierdzonej certyfikatami) przez pracodawcę; Specjalizacja w określonych profesjach; Możliwość dochodzenia do zawodu etapami; Większe szanse na znalezienie pracy przez młodzież; Większa efektywność w procesie kształcenia przedmiotów zawodowych poprzez większą konsolidację godzin lekcyjnych; Zwiększenie mobilizacji uczniów do systematycznej pracy i podnoszenia własnych kwalifikacji; Prestiż szkoły.

Najczęściej wymieniane przez nauczycieli przeszkody w realizacji modułowego systemu kształcenia w szkołach zawodowych: Kosztowność kształcenia niektórych profili w systemie modułowym; Brak kompetentnej kadry; Brak maszyn i urządzeń do kształcenia praktycznego; Brak nowoczesnej bazy dydaktycznej; Brak zaangażowania i systematyczności uczniów; Kłopoty ze spełnieniem warunków formalnych do utworzenia kształcenia modułowego oraz systemu potwierdzania kwalifikacji; Kłopoty organizacyjne, w tym system organizacji pracy nauczycieli, warsztatów szkolnych, itp.; Zbyt liczne i zbyt zróżnicowane intelektualnie klasy szkolne.

Tabela 11 Korzyści z wprowadzenia MES według przedstawicieli otoczenia szkoły (w %) 23,8 Lepsze przygotowanie zawodowe 11,9 Możliwość zdobycia większej liczby umiejętności zawodowych 10,7 Certyfikaty potwierdzające kompetencje 8,3 Większe szanse na rynku pracy 4,8 Wiedza przekazywana w całości z danej dziedziny 3,6 Możliwość poszerzenia wiedzy Lepsza współpraca szkół z otoczeniem zewn. 6,0 Brak korzyści Inne 15,5 Brak zdania

Tabela 12 Przeszkody we wprowadzeniu MES według przedstawicieli otoczenia szkoły (w %) 7,3 Brak bazy lokalowej Słaba współpraca z pracodawcami 6,1 Wysokie koszty kształcenia Kłopoty organizacyjne 3,7 Niechęć nauczycieli 2,4 Brak kadry 11,0 Brak przeszkód 4,9 Inne 51,2 Brak zdania

Wnioski, cz. 3: Stan wiedzy nt. modułowego systemu potwierdzania kwalifikacji jest niezadowalający. Szczególnie wyraźny jest on wśród przedstawicieli otoczenia szkoły, zwłaszcza zaś pracodawców; Uczniowie szkół zawodowych bardzo pozytywnie odnoszą się do możliwości wprowadzenia w szkołach modułowego systemu kształcenia i potwierdzania kwalifikacji. Widzą w nim szanse na polepszenie swoich realnych kwalifikacji zawodowych i zwiększenie szans na rynku pracy; Największymi korzyściami, które mogłoby przynieść wprowadzenie do szkół zawodowych MES są: możliwość uzyskiwania uprawnień i certyfikatów zawodowych, lepsze przygotowanie do zawodu (zwiększenie poziomu kształcenia zawodowego), specjalizacja w określonych profesjach oraz zwiększenie szans na znalezienie pracy przez młodzież. Opinie takie są udziałem zarówno nauczycieli, jak i przedstawicieli otoczenia szkoły; Przeszkodami we wdrażaniu modułowego systemu kształcenia w szkołach zawodowych są głównie bariery strukturalne w systemie edukacji, m.in. niedofinansowanie bazy dydaktycznej, w tym zwłaszcza warsztatów szkolnych oraz w mniejszym stopniu bariery mentalne nauczycieli, opór przed nowym i koniecznością dokształcania się.

Najlepsza forma praktycznej nauki zawodu Tabela 13 Typ szkoły a najlepsza forma praktycznej nauki zawodu Najlepsza forma praktycznej nauki zawodu Typ szkoły Ogółem zasadnicza zawodowa technikum szkoła policealna brak danych - 1,6 5,0 1,7 tylko warsztaty szkolne 22,7 4,4 7,3 głównie warsztaty plus niewielka ilość praktyki w zakładach pracy 6,1 15,5 7,5 12,9 w tym samym stopniu warsztaty i praktyki zawodowe 24,2 24,7 50,0 27,5 głównie praktyki w zakładach pracy plus niewielka ilość zajęć w warsztatach 31,8 35,5 35,0 34,7 tylko praktyki w zakładach pracy 15,2 18,3 2,5 16,0 100,0

Tabela 14 Korzyści i przeszkody wprowadzenia dualnego systemu kształcenia w szkoła zawodowych w opinii przedstawicieli otoczenia Korzyści 42,9 wzrost umiejętności praktycznych 27,4 lepsza współpraca szkół z pracodawcami 8,3 zdobycie szerszej wiedzy 6,0 przygot. młodzieży do wejścia na rynek pracy 4,8 brak korzyści brak zdania brak danych Przeszkody 22,6 negatywna postawa pracodawców 10,7 brak współpracy szkoły z pracodawcami 9,5 wysokie koszty finansowe 2,4 brak chęci ze strony młodzieży 1,2 słaba infrastruktura 16,7 brak przeszkód inne 23,8 brak zdania brak danych

Wnioski, cz. 4: Zdecydowana większość uczniów i słuchaczy szkół zawodowych pozytywnie ocenia zmiany, jakie mogłyby nastąpić w zakresie teoretycznych i praktycznych podstaw wykonywania zawodu oraz szans na rynku pracy. Opinie te najczęściej formułują uczniowie techników; Zarówno przedstawiciele kadr dydaktyczno-administracyjnych, jak i otoczenia szkoły są przekonani o konieczności włączenia w procesy kształcenia zawodowego innych poza szkołą podmiotów – przede wszystkim przedsiębiorców; Oceny potencjalnych efektów włączenia pozaedukacyjnych podmiotów w procesy kształcenia zawodowego są bardzo wysokie i odnoszą się przede wszystkim do udziału właścicieli firm i zakładów rzemieślniczych; Znajomość dualnego systemu kształcenia deklaruje ponad 40% przedstawicieli kadry dydaktyczno-administracyjnej szkół i co trzeci przedstawiciel otoczenia szkół. Znaczenie znajomości tej innowacji edukacyjnej jest trudne do przecenienia bowiem przekłada się zarówno na ocenę efektów włączenia pozaszkolnych podmiotów w proces kształcenia, jak i akceptację uczestnictwa innych niż przedsiębiorcy podmiotów (przede wszystkim NGO).

Czy w szkole zatrudniony jest doradca zawodowy? Tabela 15 Deklaracje uczniów nt. obecności w szkole doradcy zawodowego a typ szkoły zawodowej (w %) Typ szkoły średniej Czy w szkole zatrudniony jest doradca zawodowy? Ogółem Tak Nie Nie wiem Technikum 33,9 40,7 25,4 100,0 Zasadnicza szkoła zawodowa 32,8 45,3 21,9 Szkoła policealna 5,0 17,5 77,5 30,4 38,9 30,7

Czy korzystał z doradcy zawodowego? Tabela 16 Korzystanie z usług szkolnego doradcy zawodowego a typ szkoły zawodowej (w %) Typ szkoły średniej Czy korzystał z doradcy zawodowego? Ogółem Tak Nie Zasadnicza szkoła zawodowa 26,6 73,4 100,0 Technikum 12,5 87,5 Szkoła policealna 7,5 92,5 14,5 85,5

Wśród największych zalet systemu poradnictwa nauczyciele wymieniają: Dostarczanie uczniom wiedzy nt. zawodów i konkretnych miejsc zatrudnienia obecnych na rynku pracy; Dostarczanie wiedzy ogólnej o mechanizmach funkcjonowania rynku pracy i szkolnictwa zawodowego; Mobilizacja uczniów do refleksji na temat własnej kariery zawodowej i jej przebiegu; Organizacja kursów dokształcających i przekwalifikowujących; Możliwość ukierunkowania zainteresowań uczniów pod katem zapotrzebowania na aktualnie potrzebne zawody; Współpraca z instytucjami rynku pracy, m.in. przedsiębiorstwami, urzędami pracy, itp.   Z kolei wśród wad i barier w funkcjonowaniu doradztwa zawodowego w szkolnictwie zawodowym nauczyciele wymieniają: Brak etatów dla doradców szkolnych; Brak godzin zaplanowanych w programie nauczania na doradztwo zawodowe; Brak świadomości rodziców co do znaczenia współpracy pomiędzy uczniem a doradcą zawodowym; Brak zainteresowania młodzieży rynkiem pracy i procesami tam zachodzącymi; Brak profesjonalizmu i zaangażowania doradców w pomoc uczniom (rutynizacja podejmowanych działań, ograniczenie działań do pomocy w pisaniu cv, itp.); Dowolność (a nie obligatoryjność) korzystania z pomocy doradcy zawodowego przez uczniów; Zbyt późne obejmowanie pomocą doradcy uczniów.

Wśród zalet doradztwa zawodowego przedstawiciele otoczenia szkoły najczęściej wymieniali: Możliwość dookreślenia predyspozycji uczniów; Szeroki wachlarz informacji na temat rynku pracy; Szeroką ofertę staży, praktyk i programów skierowanych do uczniów i absolwentów; Współpraca z pracodawcami i instytucjami pośredniczącymi pomiędzy szkołą a rynkiem pracy; Dobre rozeznanie na rynku pracy.   Największymi wadami systemu doradztwa zawodowego w opiniach przedstawicieli otoczenia szkoły są: Słabe przygotowanie merytoryczne doradców; Słaby i nierówny dostęp do doradztwa; Brak współpracy z pracodawcami; Zbyt późna dostępność doradztwa dla uczniów; Niechęć uczniów i ich rodziców do współpracy z doradcą zawodowym.

Wnioski, cz. 5: Nie wszyscy uczniowie posiadają podstawową wiedzę nt. obecności w szkole pedagoga i/bądź doradcy zawodowego. Oznaczać to może niewielką aktywność i zaangażowanie osób zajmujących te stanowiska w profilowaniu karier zawodowych uczniów; Zalety doradztwa zawodowego w opiniach nauczycieli mają w tym przypadku charakter czystko potencjalny, tj. dotyczą systemu poradnictwa zawodowego w Polsce, którego de facto nie ma, bo brakuje na nie etatów i traktowane jest przez wszystkie podmioty będące częścią systemu oświatowego, po macoszemu.