Katedra Badań Miast i Regionów Uniwersytet Szczeciński Wpływ suburbanizacji na budżety gmin w strefie oddziaływania wielkich miast w Polsce Jan Smutek Katedra Badań Miast i Regionów Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytet Szczeciński Promotor Prof. dr hab. Marek Dutkowski, prof. zw. US Recenzentki Prof. dr hab. Beata Filipiak, prof. zw. US Dr hab. inż. Sylwia Staszewska, prof. ndzw. UAM

Plan prezentacji Pojęcia i definicje Cele pracy Zakres pracy Pytania badawcze Hipoteza badawcza Dane źródłowe Metody analizy Wyniki analizy Wnioski Schemat struktury strefy oddziaływania wielkiego miasta Rekomendacje do polityki przestrzennej Rekomendacje do polityki finansowej

Pojęcie suburbanizacji Suburbanizacja to proces rozwoju strefy zewnętrznej miast poza ich granicami administracyjnymi lub obszarem zwartej zabudowy w granicach miasta suburbanizacja jako etap rozwoju miasta w cyklu: 1) urbanizacja, 2) suburbanizacja, 3) dezurbanizacja i 4) reurbanizacja (np. Korcelli 1972; Parysek 1995; Bontje 2001; Lisowski, Grochowski 2009); suburbanizacja jako spadek funkcji gęstości zaludnienia w regionie miejskim w myśl formuły C. Clarka w obszarze, na który oddziałuje miasto (np. Carruthers, Ulfarsson 2003); suburbanizacja jako wynik działania sił koncentracji i dekoncentracji w regionie miejskim, które przyczyniają się do rozwoju strefy podmiejskiej (np. Liszewski 1987).

Aspekty suburbanizacji przestrzenny – powstawanie w strefie podmiejskiej zagospodarowania i zabudowy o charakterze miejskim demograficzny – wzrost liczby ludności strefy podmiejskiej kosztem miasta centralnego gospodarczy – przechodzenie ludności wiejskiej do zawodów pozarolniczych (dojazdy do pracy w mieście centralnym) oraz rozwój w strefie podmiejskiej pozarolniczej działalności gospodarczej społeczny – przyjmowanie przez wiejskiej społeczności strefy podmiejskiej miejskiego stylu życia Fot. Jan Smutek

Aspekt przestrzenny Zabudowa podmiejska w USA i w Polsce

Aspekt demograficzny Gęstość zaludnienia a etapy urbanizacji Źródło: Opracowanie własne na podstawie Kuciński (2009)

Aspekt gospodarczy

Aspekt społeczny

Definicje strefy oddziaływania wielkich miast Wielość pojęć odnoszących się do obszaru wokół wielkich miast: Aglomeracja wielkomiejska Obszar metropolitalny Region metropolitalny Potencjalny i rzeczywisty region miejski Funkcjonalny obszar miejski Dzienny system miejski Miejskie obszary funkcjonalne

Budżet gminy w Polsce Suma dochodów gmin w Polsce wynosiła w 2001 r. 66 mld zł a w 2010 r. 126 mld zł Stanowiło to odpowiednio 44,3% oraz 50,3 % budżetu państwa w Polsce a także odpowiednio 10,7 % oraz 8,9 % PKB Dochody: udziały w PIT i CIT, podatek od nieruchomości, dochody z majątku, podatek rolny, subwencja ogółem, dotacje celowe, inne dochody Wydatki: inwestycyjne i bieżące, oświata, administracja, gospodarka komunalną, ochrona środowiska, gospodarka mieszkaniowa, kultura, ochronę dziedzictwa narodowego, pomoc społeczna, transport, ochrona zdrowia

Cele pracy cel poznawczy cel metodyczny cel aplikacyjny Ustalenie siły, zakresu i charakteru wpływu suburbanizacji na budżety gmin w strefie oddziaływania wielkich miast cel metodyczny Sprawdzenie przydatności metod statystycznych do określenia wpływu suburbanizacji na budżety gmin w strefie oddziaływania wielkich miast cel aplikacyjny Rekomendacje dla polityki regionalnej i przestrzennej w zakresie finansów gmin w strefie oddziaływania wielkich miast

Pytania badawcze Wszystkie pytania dotyczą gmin leżących w strefie oddziaływania wielkich miast objętych badaniami Jaki jest zasięg stref oddziaływania wielkich miast w Polsce? Jaki jest poziom i zróżnicowanie suburbanizacji w jej trzech aspektach? Jakie typy gmin można wyróżnić stosując kryterium poziomu i aspektu suburbanizacji Jaka jest wielkość i struktura budżetów gmin? Jak zmieniały się w latach 2001-2010 budżety gmin? W jakim stopniu suburbanizacja wpływa na zróżnicowanie budżetów? W jakim stopniu suburbanizacja wpływa na zmiany wielkości i struktury budżetów? Czy ten wpływ jest zróżnicowany w poszczególnych wielkich miastach? Jeśli tak, to jakie są czynniki tego zróżnicowania?

Hipoteza badawcza Proces suburbanizacji wpływa we wszystkich jej aspektach na wielkość, strukturę i zmiany budżetów gmin strefie oddziaływania wielkich miast.

Dane źródłowe Sprawozdania z wykonania dochodów JST (RB-27S) oraz wydatków JST (RB-28S) Dane dostępne w Banku Danych Lokalnych GUS Dochody: (ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego z dnia 13 listopada 2003 r. Dz. U. 2003 Nr 203 poz. 1966 z późn. zm. ) ogółem z majątku (art. 4 ust. 1 pkt. 4) z tytułu udziału w podatku dochodowym osób fizycznych (art. 4. ust. 2) z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób prawnych 9art. 4 ust. 3) z podatku od nieruchomości (art. 4 ust. 1. pkt. 1 lit. a) z podatku rolnego (art. 4 ust. 1. pkt. 1 lit. b) z tytułu subwencji z budżetu państwa (art. 3 ust. 1. pkt. 2) z rozbiciem na część wyrównawczą (art. 7 ust. 1 pkt. 1 lit. a) , równoważącą (art. 7 ust. 1 pkt. 1 lit. b) i oświatową (art. 7 ust. 13) z tytułu dotacji celowych z budżetu państwa (art. 8 ust. 1) Wydatki : (rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie szczegółowej klasyfikacji wydatków budżetowych – od 2000 r. wraz z corocznymi zmianami) ogółem bieżące inwestycyjne na oświatę i wychowanie [dział 801] na administrację [dział 750] na gospodarkę komunalną i ochronę środowiska [dział 900] na gospodarkę mieszkaniową [dział 700] na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego [dział 921] na pomoc społeczną [dział 852] na transport i łączność [dział 600] na ochronę zdrowia [dział 851]

Zakres przestrzenny i czasowy Trójmiasto (Gdańsk, Gdynia, Sopot) Zakres przestrzenny i czasowy Szczecin Bydgoszcz Toruń Białystok Wielkie miasto: 12 najważniejszych w Polsce układów miejskich, 9 - tradycyjne aglomeracje monocentryczne, 2 - aglomeracje (Trójmiasto oraz Bydgoszcz z Toruniem) posiadające dwa ośrodki centralne, 1 - konurbacja (Konurbacja Górnośląska). w KPZK – wskazane jako ośrodki o podstawowym znaczeniu dla systemu osadniczego UMP – reprezentacja polityczna Obszar obejmuje 373 gminy, w tym 203 gminy wiejskie, 102 miejsko-wiejskie 63 miejskie. Lata 2001-2010(2012) Poznań Warszawa Łódź Wrocław Lublin Konurbacja Górnośląska Rzeszów Kraków Czas dojazdu do 12 analizowanych ośrodków miejskich w Polsce wraz z delimitacją obszaru badawczego w grudniu 2011 r. Badanie wykonano w dniach 3-8 grudnia 2011 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie programu google.maps.com, podkład graficzny wikimedia common

Postępowanie i metody badawcze przegląd literatury, grupowanie hierarchiczne metodą Warda i grupowanie metodą k- średnich, tablice kontyngencji i test niezależności χ2, modelowanie ekonometryczne z wykorzystaniem parametrów liniowych, autokorelacja przestrzenna z wykorzystaniem lokalnych wskaźników autokorelacji przestrzennej, analiza studiów przypadku.

Wyniki

Intensywność przestrzenna suburbanizacji Wskaźniki: [X1] Liczba oddanych mieszkań do użytkowania w latach 2002-2010 (suma wartości dla poszczególnych lat) w km2 [X2] Zmiana liczby podmiotów gospodarczych wpisanych do rejestru REGON [X3] Zmiana liczby pracujących w zakładach zatrudniających pow. 9 osób w latach 2001-2010 [X4] Saldo migracji w okresie 2001-2010 Wskaźniki odniesione do powierzchni gmin

Typy gmin pod względem intensywności procesu suburbanizacji Trójmiasto (Gdańsk, Gdynia, Sopot) Szczecin Bydgoszcz Białystok I – bardzo intensywnej suburbanizacji II – intensywnej suburbanizacji gospodarczej III – intensywnej suburbanizacji ludnościowej IV – przeciętnej suburbanizacji aaa V – inicjacji suburbanizacji aaaaa VI – zagrożone dezurubanizacją aaaa VII- brak procesu suburbanizacji Toruń Poznań Warszawa Łódź Wrocław Konurbacja Górnośląska Lublin Rzeszów Kraków

Klasy gmin – dochody z PIT Trójmiasto (Gdańsk, Gdynia, Sopot) Klasy gmin – dochody z PIT Szczecin I – najbogatsze II – aspisujące do najbogatszych III – bardzo bogate IV – bogate, upadające V – bogate VI – przeciętne, bogatsze VII – przeciętne VIII – przeciętne, rozwijające się IX – biedne X – zagrożone peryferyjnością XI – odbijające się od dna XII – najbiedniejsze Bydgoszcz Białystok Toruń Poznań Warszawa Łódź Wrocław Lublin Konurbacja Górnośląska Rzeszów Kraków

Współwystępowanie typów gmin pod względem suburbanizacji i klas pod względem dochodów z PIT suburbanizacja TYP – bardzo intensywna suburbanizacja częstsze z klasami: IV – bogate upadające; VI – przeciętne bogatsze TYP – Intensywna suburbanizacja gospodarcza częstsze z klasami: III – bardzo bogate; V – bogate rzadsze z klasami: XI – odbijające się od dna TYP – Intensywna suburbanizacja ludnościowa częstsze z klasami: II – aspirujące do bycia najbogatszymi; III – bardzo bogate; IV – bogate upadające TYP – przeciętna suburbanizacja częstsze z klasami: I – najbogatsze; III – bardzo bogate; VI – przeciętne bogatsze rzadsze z klasami: X – zagrożone peryferyjnością; XI – odbijające się od dna; XII – najbiedniejsze TYP – inicjacja surburbanizacji częstsze z klasami: VII – przeciętne rozwijające się rzadsze z klasami: XII – najbiedniejsze TYP – zagrożone dezurbanizacją częstsze z klasami: V – bogate TYP – brak procesu suburbanizacji częstsze z klasami: X – zagrożone peryferyjnością; XI – odbijające się od dna; XII – najbiedniejsze rzadsze z klasami: IV – bogate upadające; VI – przeciętne bogatsze dochody z udziału w PIT

Rozmieszczenie typów gmin pod względem struktury budżetów Trójmiasto (Gdańsk, Gdynia, Sopot) Rozmieszczenie typów gmin pod względem struktury budżetów Szczecin Bydgoszcz Białystok Toruń I – bogate, przemysłowe II – bogate, elitarne II – bogate, większy pod. nieruch. IV – przeciętne, mniej aktywne V – przeciętne, wyższe dochody PIT VI – przeciętne, duży majątek VII – rolnicze VIII – biedne, duże transfery IX – biedne, duża pomoc społeczna X – biedne, niezależne Poznań Warszawa Łódź Wrocław Lublin Konurbacja Górnośląska Rzeszów Kraków

Schemat głównych zależności pomiędzy kategoriami dochodów podatek od nieruchomości dochody ogółem PIT CIT podatek rolny dochody z majątku dotacje celowe subwencja ogółem

Schemat głównych zależności pomiędzy kategoriami wydatków oświata i wychowanie kultura i ochrona dziedzictwa narodowego gospodarka komunalna i ochrona środowiska wydatki bieżące   wydatki ogółem wydatki inwestycyjne administracja gospodarka mieszkaniowa ochrona zdrowia transport i łączność pomoc społeczna

Występowanie dużych wydatków inwestycyjnych Liczba gmin, w których w okresie 2001-2012 co najmniej dwukrotnie wystąpiły wydatki majątkowe w dziale transport i łączność przekraczające 10 mln zł (w cenach z 2012 r.). Występowanie dużych wydatków inwestycyjnych Typ gmin suburbanizacja Występowały Nie występowały liczba gmin udział gmin I – b. intensywna suburbanizacja 2 4 50,0 % II – intensywna suburbanizacja gospodarcza 12 11 23 52,2 % III – intensywna suburbanizacja ludnościowa 9 8 17 52,9 % IV – przeciętna suburbanizacja 50 61 18,0 % V – inicjacja surburbanizacji 1 75 76 1,3 % VI – zagrożone dezurbanizacją 10 0,0 % VII – brak procesu suburbanizacji 5 177 182 2,7 % 40 333 373 10,7 % Suburbanizacja przyczynia się do ponoszenia przez gminy dużych wydatków inwestycyjnych Udział gmin, których wystąpiły duże wydatki majątkowe (pow. 10 mln zł) w pojedynczych latach w okresie 2001-2012. Potwierdzono zależność w następujących działach: Oświata i wychowanie Gospodarka komunalna Transport i łączność Gospodarka mieszkaniowa

Demograficzny – gospodarczy charakter suburbanizacji Analiza na podstawie studium przypadku dwóch gmin: Kobierzyce Dobra Szczecińska Wpływ gospodarczego charakteru na wzrost dochodów z udziału w CIT i podatku od nieruchomości Podobna skala wzrostu dochodów z udziału w PIT

Wnioski

Weryfikacja hipotezy Suburbanizacja jest przestrzennym uwarunkowaniem mającym wpływ na budżety gmin w strefie oddziaływania wielkiego miasta. przyczynia się do wzrostu wydajnych kategorii dochodów oraz relatywnego spadku znaczenia wydatków będących obciążeniem dla budżetów gmin, co umożliwia ponoszenie wydatków głównie o charakterze rozwojowym, a z czasem także i konsumpcyjnych.

Wpływ suburbanizacji na budżety gmin Dochody Wydatki ogółem – wzrost z majątku – wzrost z udziału w PIT – wzrost z udziału w CIT – wzrost (tylko gospodarczy charakter) z podatku od nieruchomości – wzrost (tylko gospodarczy charakter) z podatku rolnego – spadek z subwencji ogółem – spadek dotacje celowe - spadek ogółem – wzrost bieżące – wzrost inwestycyjne – wzrost na oświatę i wychowanie – spadek na administrację – bez związku na gospodarkę komunalną i ochronę środowiska - spadek na gospodarkę mieszkaniową – spadek na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego - wzrost na pomoc społeczną – spadek na transport i łączność – wzrost na ochronę zdrowia – brak związku

Schemat struktury przestrzennej strefy oddziaływania wielkiego miasta Pozostałe gminy strefy oddziaływania Gminy sąsiadujące z wielkim miastem

Przestrzenny schemat wpływu suburbanizacji na budżety gmin w strefie oddziaływania wielkiego miasta Dochody z udziału w PIT wysokie dochody lub ich wzrost dochody na przeciętnym poziomie niskie dochody lub ich spadek brak zauważalnych tendencji

Oddziaływanie w pozostałych wybranych kategoriach Dochody ogółem Podatek rolny Wydatki ogółem Wydatki g. mieszkaniowa Udział w CIT Subwencja ogółem Wydatki oświata Wydatki transport

Rekomendacje do systemu planowania przestrzennego w Polsce rozwijanie instrumentów planistycznych przyczyniających się do wzrostu intensywności zagospodarowania przestrzennego wzrost transparentności kosztów, także w ujęciu obejmującym cały obszar metropolitalny, a nie pojedynczą gminę (instrumenty planistyczne)

Rekomendacje do systemu finansowania obszarów metropolitalnych w Polsce większa redystrybucja środków pochodzących ze skoncentrowanych dochodów gmin związanych z działalnością gospodarczą (podatek od nieruchomości, udział w CIT) uporządkowanie i systemu dochodów i wydatków gmin związanych z oświatą (wielkość przekazywanej kwoty w związku z kształceniem ucznia w innej gminie niż miejsce zameldowania) uwzględnienie w systemie dochodów JST wchodzących w skład obszarów metropolitalnych problemów społecznych związanych z potrzebami wydatków na pomoc społeczną oraz złym stanem zasobu mieszkań komunalnych (typ gmin – zagrożone dezurbanizacją)

Dziękuję za uwagę