Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (porządek ekonomiczny w społeczeństwie). (WDS 2016/2017 nr 12)

Rynek i kapitalizm (system rynkowy, gospodarka kapitalistyczna) terminy – „kapitał” (XIII wiek, Włochy) i „kapitalizm” (W. Sombart), „system rynkowy” - kapitalizm w znaczeniu: węższym: określony system gospodarczy (system rynkowy, gospodarka rynkowa); szerszym: historycznie ukształtowany system społeczny o określonej strukturze społecznej, instytucjach i kulturze (wartościach i ideologii). założenia gospodarki kapitalistycznej: większość dóbr jest własnością prywatną, a większość podmiotów gospodarczych (gospodarstw domowych) nie jest samowystarczalna, zaopatruje się na rynku; podmioty (ludzie) produkują one na rynek dla zdobycia środków, a nie na własny użytek; produkty, usługi i siła robocza stają się na rynku „towarem”, a rynek (wymiana) staje się głównym mechanizmem koordynacji działań gospodarczych.

Powstanie gospodarki kapitalistycznej (gospodarka tradycyjna a kapitalistyczna) gospodarka „przedkapitalistyczna” (tradycyjna): nakierowana na podtrzymanie codziennej konsumpcji (alimentację, podtrzymywania życia); koordynowana w sposób nierynkowy (przez mechanizm redystrybucji sankcjonowany tradycją i przymusem); podporządkowana instytucjom pozaekonomicznym (władzy politycznej, normom religijnym itp.); ograniczony rynek wymiany czynników produkcji (zwłaszcza ziemi i siły roboczej); rola kultury – utwierdzanie tego, co było (”społeczeństwa zimne”); rynek (gospodarka rynkowa) był zawsze obecny, ale w sposób ograniczony i podporządkowany instytucjom pozaekonomicznym.

Wyłonienie się (systemowe) kapitalizmu (gospodarki kapitalistycznej) wiąże się z: ze zmianą „tradycyjnego” porządku społecznego na „nowoczesny”: ukształtowaniem własności prywatnej i wolności osobistej, zapewniających swobodę dysponowania dobrami (kapitałem itp.); wyodrębnieniem sfery gospodarowania spośród innych sfer życia społecznego, a zwłaszcza pojawienie się: względnej autonomizacja działalności gospodarczej; podziału na czas pracy i wolny; rozdziału przestrzennego domu i pracy; oddzielenie od polityki (państwa). struktura społeczna staje się bardziej otwarta i elastyczna (pozycje osiągane, a nie przypisane); obraz świata pluralistyczny i oparty na rozwoju wiedzy (rola nauki nowożytnej).

Rynek jako instytucja koordynacji życia społecznego rynek (niem. ring) – centralny plac miasta, gdzie pierwotnie koncentrowały się transakcje kupna – sprzedaży; rynek jako instytucja koordynująca transakcje (relacje) między społecznymi podmiotami („koordynacja bez koordynatora”): porządek społeczny istnieje dzięki nieplanowanemu, wzajemnemu dostosowywaniu się „aktorów”, z których składa się społeczeństwo. rynek - pojęcie definiujące „społeczeństwa rozwinięte” („zachodnie”): wobec innych ustrojów, krajów i własnego społeczeństwa (wprowadzanie mechanizmów rynkowych w różnych obszarach życia społecznego) oraz ludzi jako konsumentów oraz przedsiębiorców. spór o „rynek” w naukach społecznych: Adam Smith – jednostki forsujące własne interesy kierowane są „niewidzialną” ręką rynku, która je harmonizuje z dążeniem do dobrobytu całego społeczeństwa („z harmonii egoizmów rodzi się powszechny dobrobyt”); krytyka rynku oraz rynkowych konsekwencji - społecznych (nierówności) i moralnych.

istnieją niezależni producenci oraz nabywcy; Rynek (klasyczny rynek) jako instytucja koordynacji gospodarki (zachowań ekonomicznych i społecznych ludzi – prostota założeń!) istnieją niezależni producenci oraz nabywcy; nikt nie jest w stanie narzucić korzystnych dla siebie warunków wymiany; ceny, które kształtują się w wyniku gry podaży i popytu, dostarczają uczestnikom rynku sygnałów, jak mają postępować, aby osiągnąć zamierzone rezultaty; zachowaniem rządzi zasada „maksymalizacja zysku, maksymalizacja użytkowania”; konkurencja oraz rachunek nakładów i efektów prowadzą do racjonalizacji działalności gospodarczej (np. akumulacji kapitału, wprowadzania innowacji itp.); działanie rynku nigdy nie jest płynne, gdyż występują na nim liczne załamania, kryzysy itp.

skuteczna koordynacja wytwórców i konsumentów; Zalety instytucji rynku jako mechanizmu koordynacji życia gospodarczego i społecznego skuteczna koordynacja wytwórców i konsumentów; zapewnienie niezbędnej dyscypliny działania; decentralizacja decyzji i rozwiązywania problemów na najniższym poziomie; łączenie w całość rozproszonej i szczegółowej wiedzy na temat zachowań wielu podmiotów (Friedrich A. von Hayek); dążenie do racjonalizacji produkcji; dążenie do akumulacji kapitału, a nie konsumpcji; dążenie do innowacyjności („twórcza destrukcja”, J. Schumpeter).  

Wady rynku (gospodarki kapitalistycznej) indywidualny brak kompetencji; monopol i asymetria informacji - monopolizacja i zagrożenie dla niezależności producentów („kapitalizm kolesi”); koszty zewnętrzne i dobra publiczne (dominacja racjonalności ekonomicznej, nie uwzględnianie kosztów zewnętrznych – ekologia - oraz społecznych – bezrobocie): brak zdolności do rozwiązywania problemów społecznych. społeczno-moralne skutki kapitalizmu: niszczy wartości moralne (dominacja motywu zysku), prowadzi do wyzysku i alienacji ludzi; niszczy podstawy życia społecznego (czyli tradycyjne więzi, uczucia, poczucie wspólnoty itp.). utrwalanie nierówności w skali globalnej („turbo-kapitalizm”).

Argumenty „prorynkowe” Argumenty „antyrynkowe” wybór; suwerenność konsumentów; dobrobyt; dynamizm; wolność. „fetyszyzm” towarów; władza korporacji; nierówności; dehumanizacja; hegemonia.

Biurokracja i rynek jako dwa typy „konstruowania” porządku społecznego Hierarchia (biurokracja) Rynek struktura scentralizowana; decyzje są podejmowane odgórnie; ograniczanie możliwości oddolnego działania; działania aktorów są poddane wyznaczonym celom i procedurom; podział pracy formalny; relacje władzy; brak elastyczności; redukuje niepewność; jasne reguły weryfikacji działań; ludzie - zakłócenia między współpracownikami. struktura zdecentralizowana; samoregulacja; działania motywowane interesem własnym; ocena działań na podstawie obiektywnych wyników; swobodny przepływ informacji; kontrakty i sankcje prawne; elastyczność; otwartość; racjonalność aktorów ograniczona; niemożliwe przewidzenie problemów.

Narodziny kapitalizmu (gospodarki i społeczeństwa kapitalistycznego, dominacji instytucji rynku) spór o moment historyczny i przyczyny powstania: początek – europejskie późno-średniowiecze i nowożytne mieszczaństwo; świat, Europa, Azja (Chiny). możliwe interpretacje: Adam Smith (1723-1790): rynek (wymiana) jako naturalny stan społeczeństwa; rynek jako zestrajająca „niewidzialna ręka” (1776 r.). Karol Marks (1818- 1883) : formacja kapitalistyczna jako konieczny etap rozwoju; wyzysk i sprzeczności kapitalistycznego sposobu produkcji. Max Weber (1864-1920); rola kultury („duch kapitalizmu”) i ascezy „odłożonej gratyfikacji”.

Max Weber („Etyka protestancka i duch kapitalizmu”, 1904) czy można być jednocześnie zamożnym i pobożnym? - przejście do kapitalizmu wymagało odpowiedniej zmiany świadomości i motywacji („duch kapitalizmu”), co było możliwe dzięki nowemu typowi religijności; dlaczego stał się nim protestantyzm (kalwinizm, purytanizm...)?, gdyż: obejmował całość życia człowieka i miał oparcie w małych grupach religijnych, kładł nacisk etyczny na pracę i aktywność zawodową, ascetyczność oraz indywidualizm - „ascetyzm wewnątrz-światowy” - asceza (oszczędzanie), przedsiębiorczość (pracowite bogacenie się) i racjonalność (planowanie, przewidywalność…); dla Webera był czynnik „stylu życia”, leżącego u podstaw nowoczesnego kapitalizmu („działania wartościowo-racjonalne”); metodologia - związek pośredni: od teologii do jej zastosowania w kazaniach, następnie do praktycznej etyki („sposób życia”) i dalej do „ducha kapitalizmu” (jako szczególnej etyki zawodowej) - nie jest to związek przyczynowy, lecz ukazanie zjawiska współwystępowania. Weber - badania wielkich religii światowych (konfucjanizmu, hinduizmu i buddyzmu) z perspektywy gospodarki i „ducha kapitalizmu” – nie wytworzyły one takich „aktorów” zmiany społecznej, jak w Europie.

Współczesne interpretacje powstawania „kapitalizmu” Max Weber - „duch kapitalizmu” a warunki powstania „racjonalnego kapitalizmu”: „nie-dualistyczna” etyka ekonomiczna (uwolnienie człowieka od napięć związanych z działalnością nakierowaną „na zysk”); przewidywalne prawo; „biurokratyczne” państwo; prawa obywatelskie. współczesne interpretacje „powstania kapitalizmu”: wyłonienie się praw własności oraz instytucji służących podtrzymywaniu umów (Douglass C. North); David Landes („Bogactwo i nędza narodów”) – ciągłość instytucji i wartości europejskiej kultury (w tym nauki i techniki); „cud europejski” – kapitalizm skutkiem zbiegu okoliczności ekologicznych, politycznych i kulturalnych w Europie.

Społeczne przemiany pracy praca jako „o/dziedziczona” konieczność (w społeczeństwie „tradycyjnym”); praca jako „zawód” w społeczeństwie nowoczesnym (rynkowym) - praca nie jest nie związana z naturalnym rytmem życia i natury, lecz ze zmianami na rynku; „de-materializacja” pracy w społeczeństwie (po) nowoczesnym praca skoncentrowana na operowaniu abstraktami, informacjami oraz ideami (usługami) niż na produkcji („gospodarka twórcza”, „produkcja niematerialna” etc.); zmiany społecznego charakteru pracy (praca w „projektach”) - płynne granice między „czasem pracy „a „czasem nie-pracy”, koncentracja na produkcji rynkowej (na rzecz konsumpcji), krótkoterminowe kontrakty, praca w zespołach; „elastyczny” system zatrudnienia: ludzie „rdzenia” / kreatorzy oraz ludzie „peryferii” / służebna większość (praca czasowa, niskopłatna, odtwórcza: „różowe kołnierzyki”, „Mcpraca”, prace śmieciowe” - ang. junk jobs); robotyzacja pracy (dotyczy obecnie także części zawodów wykształconych); „de-materializacja” pracy przyczynia się do indywidualizacji jednostki i jej „wyzwolenia” z uwarunkowań klasowych i zawodowych. praca staje się „dobrem rzadkim”, stąd pytanie dlaczego może nie być la nas pracy?

Podsumowanie rynek w refleksji socjologicznej; wady i zalety „rynku” (wymiany rynkowej); „rynkowy” porządek społeczny; gospodarka kapitalistyczna (rynkowa); powstanie gospodarki kapitalistycznej; Max Weber („Etyka protestancka i duch kapitalizmu”, 1904); współczesne interpretacje powstawania „kapitalizmu”; społeczne przemiany pracy - de-materializacja” pracy w społeczeństwie (post)nowoczesnym.

Literatura (zalecana, warta Literatura (zalecana, warta?) na temat „rynku” (gospodarki rynkowej, kapitalizmu) i „pracy” (zawodu) Mirosława Marody, Anna Giza-Poleszczuk, Przemiany więzi społecznych, Warszawa 2004 (roz. 7. Przemiany pracy, s. 217-257); Mikołaj Lewicki, Rozwój gospodarczy i zachowania ekonomiczne – główne pojęcia i teorie, w: Anna Giza, M. Sikorska (red.), Współczesne społeczeństwo polskie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 486-500; lektury z ćwiczeń: Max Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Lublin 1994 (roz. Asceza duch kapitalizmu); Witold Morawski, Socjologia ekonomiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 73-96 (rozdział 3. Narodziny kapitalizmu. Analiza instytucjonalna); Maria Ossowska, Socjologia moralności, PWN, Warszawa 1986, s. 347-370; Richard Sennet, Wypaczanie charakteru. Wpływ pracy zarobkowej na prywatne życie ludzi w nowym kapitalizmie, w: Piotr Sztompka, Małgorzata Boguni-Borowska (red.), Socjologia codzienności, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 472-486.