Mezopotamia w III i III tysiącleciu p.n.e. Natalia Małecka-Drozd Zakład Archeologii Egiptu i Bliskiego Wschodu Instytutu Archeologii UJ

Świat bliskowschodni w II tys. p.n.e.

Ludy Mezopotamii: Sumerowie Semici – Akadyjczycy, Amoryci, Asyryjczycy Huryci

Rys historyczny: 3100 – 2900 p.n.e. – okres Dżemdet Nasr 2900 – 2334 p.n.e. – okres wczesnodynastyczny 2334 – 2159 p.n.e. – państwo Akadu 2230 – 2112 p.n.e. – rządy Gutejczyków/Gutów 2112 – 2004 p.n.e. – państwo III dynastii z Ur 2000 – 1700 p.n.e. – państwo staroasyryjskie i dynastia amorycka 1894 – 1595 p.n.e. – państwo starobabilońskie; 1595 – 1100 p.n.e. – Kasyci w Babilonii ok. 1600 – 1250 p.n.e. – państwo Mitanni 1365 – 935 – państwo średnioasyryjskie

Głowa kapłanki/boginii z Uruk Waza z Uruk

Cywilizacja Sumeru: Wczesnodynastyczny I 2900-2750 p.n.e. Wielki Potop Wczesnodynastyczny II 2750-2600 p.n.e. Wczesnodynastyczny III 2600 – 2334 p.n.e. Okres nowosumeryjski 2112-2004 p.n.e.

Politeizm: Anu (An) – bóg nieba Abzu (Apsu) – ocean słodkich wód Dumuzi (Tammuz) – bóg wiosny i urodzaju, opiekun pasterzy, kochanek Isztar Enki – bóg słodkich wód, czczony w Eridu Enlil – bóg powietrza, ojciec Nanna Ereszkigal – bogini śmierci i świata podziemnego, siostra Isztar Inanna – bogini miłości i wojny, czczona głównie w Uruk, utożsamiana z babilońsko-asyryjską Isztar Iszkur – bóg burzy Ki (Uras)- ziemia Nammu – bogini pierwotnego morza Nanna (Enzu) – bóg księżyca, syn Enlila i Ninlil, ojciec Utu Ningal – żona Nanna Ninlil – żona Enlila, matka Nanna Nintur – opiekunka ciężarnych kobiet Utu – bóg słońca, syn Nanny

Ziusudra/Atrahasis/Utnapisztim Gilgamesz zabija mitycznego potwora Tekst Eposu o Gilgameszu Ziusudra/Atrahasis/Utnapisztim

Świątynia Isztar w Assur Świątynia owalna w Chafadży

Pałac w Mari z połowy III tys. p.n.e. Owalny plan Mari z połowy III tys. p.n.e.

Grobowce wczesnosumeryjskie z Ur. Po lewej: widok współczesny; po lewej na dole: rekonstrukcja sceny pogrzebu; po prawej na dole: Plan i przekrój jednego z grobów.

Wczesnosumeryjskie figurki tzw. Ofiarników. Po lewej i na Dole – Sumer. Po prawej – semickie miasto Mari nad górnym Eufratem

Zabytki z wczesnosumeryjskich grobów królewskich z Ur Zabytki z wczesnosumeryjskich grobów królewskich z Ur. Drewno, złoto, lapis-lazuli, muszle morskie.

Zabytki z wczesnosumeryjskich grobów królewskich w Ur Zabytki z wczesnosumeryjskich grobów królewskich w Ur. Po lewej złota biżuteria. Na dole tzw. Sztandar z Ur: drewniana, trapezoidalna bryła z przedstawieniami z czasów wojny i pokoju.

Przykłady wczesnodumeryjskiego reliefu. Po lewej u góry fragment tzw Przykłady wczesnodumeryjskiego reliefu. Po lewej u góry fragment tzw. Steli Sępów przedstawiającej zwycięstwo miasta Lagasz nad miastem Umma. Po prawej, na dole i u góry: tabliczki wotywne z przedstawieniami hołdów oraz składania ofiar.

Okres akadyjski: 2334-2159 p.n.e. Sargon Wielki

Akadyjski fort graniczny z Tel Brak Akadyjski fort graniczny z Tel Brak. Jeden z nielicznych przykładów typowej sekularnej architektury akadyjskiej. Po lewej: plan. Na dole: współczesne pozostałości.

Nieliczne przykłady akadyjskiej plastyki figuralnej. Po lewej: tzw Nieliczne przykłady akadyjskiej plastyki figuralnej. Po lewej: tzw. Głowa Sargona Wielkiego. W środku: dolna część posągu Manisztusu, dostojnika akadyjskiego. Po prawej: głowa nieznanego mężczyzny z Uruk.

Przykłady reliefu akadyjskiego Przykłady reliefu akadyjskiego. Po lewej: stela Naramsina z przedstawieniem kampanii wojskowej. Na dole: Dysk Encheduanny, córki Sargona, ze świątyni Ningal; fragment steli Rimusza ze scenną wojenną. U góry: odcisk pieczęci z herosem (Gilgameszem?) pokonującym dzikie zwierzęta.

Renesans nowosumeryjski – panowanie III dynastii z Ur Gudea z Lagasz

Posążek Ur-Ningirsu z Lagasz. Stela Gudei z Lagasz. Posążek kobiety z Lagasz.

Zasięg państwa III dynastii z Ur. Stela Urnammu z Ur, założyciela III dynastii

Klasyczna świątynia Mezopotamii Klasyczna świątynia Mezopotamii. U góry z lewej – wczesna forma świątyni na platformie – tzw. Biała Świątynia z Uruk z IV tys. p.n.e.. Po prawej: u góry rekonstrukcja zigguratu w Ur, na dole współczesny stan częściowo odbudowanego zigguratu.

Wieża Babel – starotestamentowa wizja pychy Babilończyków wywiedziona z nazwy oraz wyglądu zigguratu boga Marduka, oglądanego w czasach niewoli babilońskiej (rekonstrukcja po lewej). Na dole: Wieża Babel z obrazu Pietera Breughla Starszego.

Pałac-świątynia gubernatora z czasów III dynastii z Ur w Esznunnie. Grobowce królewskie III dynastii z Ur. Charakterystyczna naziemna część grobowców wzorowana na założeniach mieszkalnych tego okresu. Plan i przekrój.

Kodeks Urnammu z Ur. „ sprawiedliwość w kraju zaprowadził, nieład i niesprawiedliwość wyplenił” § 16. Jeśli [człowiek człowiekowi… narzędziem], jego… nogę uciął, 10 szekli srebra zapłaci. §17. Jeśli człowiek człowiekowi bronią jego kości z… złamał, 1 minę srebra zapłaci. § 18. Jeśli człowiek człowiekowi narzędziem gaszpu nos uciął, 2/3 miny srebra zapłaci. BRAK ZASADY OKO ZA OKO!!!!

Tzw. Stary Pałac w Assur. Okres staroasyrysjki, pocz. II tys. p.n.e.

Plan Nippur z początku II tys. p. n. e Plan Nippur z początku II tys. p.n.e. – okres rządów dynastii amoryckich.

Przykłady rzeźby z 1. połowy II tys. p. n. e Przykłady rzeźby z 1. połowy II tys. p.n.e. (czasy rządów dynastii amoryckich). Po lewej: Boginii z Wazą, Mari. Po prawej na dole: tzw. Głowa Hammurabiego znaleziona w Suzie. Po lewej na dole: terakotowy posąg lwa, charakterystyczny dla semickiej sztuki Mezopotamii (przed i po wojnei w Iraku).

KODEKS HAMMURABIEGO – BAZALTOWA STELA Z POCZĄTKU XVIII w. p.n.e.

§ 1 Jeśli ktoś kogoś oskarżył i rzucił nań podejrzenie o zabójstwo, zaś tego mu nie udowodnił, ten, kto go oskarżył, poniesie karę śmierci. § 22 Jeśli obywatel rabunku dokonał i został złapany, człowiek ten zostanie zabity. § 102 Jeśli kupiec dał agentowi handlowemu pieniądze jako pożyczkę bezprocentową, a on tam, gdzie poszedł, poniósł stratę, zwróci kupcowi kapitał. § 103 Jeśli podczas jego podróży nieprzyjaciel zabierze mu wszystko, co niósł, przed bogiem przysięgnie i będzie uwolniony. § 128 Jeśli obywatel żonę sobie wziął, a umowy z nią nie zawarł, kobieta ta nie jest jego żoną. § 153 Żona, która dla poślubienia drugiego mężczyzny kazała zabić swego męża, ma zostać wbita na pal. § 195 Jeśli syn ojca swego uderzył, rękę utną mu. § 196 Jeśli obywatel oko obywatelowi wybił, oko wybiją mu. § 197 Jeżeli kość obywatel złamał, kość złamią mu. § 199 Jeśli wyrwał oko niewolnika innej osoby albo złamał kość niewolnikowi innej osoby, zapłaci połowę ceny jego kupna. § 200 Jeśli obywatel ząb obywatelowi równemu sobie wybił, ząb wybiją mu. § 229 Jeśli budowniczy wybudował komuś dom, a dzieła swego nie wykonał trwale i dom, który wybudował, zawali się i zabije właściciela, budowniczy poniesie karę śmierci.

Świat bliskowschodni w połowie II tys. p.n.e.

Przykłady sztuki kasyckiej w Mezopotamii w drugiej połowie II tysiąclecia p.n.e. (okres średniobabiloński). Po lewej: stela kudurru. Na dole: ceglana fasada świątynii Inanny w Uruk.

Literatura: J. Black, A. Green, Słownik mitologii Mezopotamii. Bogowie, demony, symbole, Katowice 1998 M. Popko, Huryci, Warszawa 1992 J.Śliwa, Sztuka i archeologia Bliskiego Wschodu, PWN, Warszawa-Kraków 1997 J. Śliwa (red.) Wielka Historia Świata. Tom 2: Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Świat Książki, Warszawa 2005 M. van den Mieroop, Historia starożytnego Bliskiego Wschodu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008 S.N. Kramer, Historia zaczyna się w Sumerze, PWN, Warszawa 1961 M. Bielicki, Zapomniany lud Sumerów, Warszawa 1966 J. Bromski (red.) Enuma Eliš, czyli Opowieść Babilońska o powstaniu świata, Wrocław 1998 Epos o Gilgameszu, tłum. K. Łyczakowska, P. Puchty, M. Kapełuś, Agade 2002 E. Lipiński, Prawo Bliskowschodnie w starożytności. Wprowadzenie historyczne, Lublin 2009