JEAN TIROLE - MARKET POWER AND REGULATION MONOPOL, OLIGOPOL I RZĄDOWE REGULACJE RYNKU dr Tomasz Uryszek I NSTYTUT F INANSÓW W YDZIAŁ E KONOMICZNO -S OCJOLOGICZNY U NIWERSYTET Ł ÓDZKI Łódź, marzec 2016

Wprowadzenie Celem prezentacji jest przedstawianie najważniejszych dokonań wybitnego ekonomisty, Jeana Tirole, laureata Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii za analizy siły rynku i regulacji. Źródło: Jean Tirole – Nobel 2014 The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 2014 was awarded to Jean Tirole "for his analysis of market power and regulation”. Źródło: „The science of taming powerful firms” The Royal Swedish Academy of Sciences, Press Release, 13 October 2014

Jean Tirole Urodzony w Troyes (Francja) w 1953 roku Wykształcenie: – 1976: Inżynier, Ecole Polytechnique. – 1976: studia podyplomowe, Matematyka w procesie decyzyjnym; Paris IX - Dauphine. – 1978: Inżynier, Ecole Nationale des Ponts et Chaussées. – 1978: Doktorat, Decision Mathematics, Paris IX - Dauphine. Essais sur le Calcul Economique Public et sur le Taux d'Actualisation. (Essays on Cost Benefit Analysis and the Social Rate of Discount). – 1981: Doktorat, Massachusetts Institute of Technology. Essays in Economic Theory.

Jean Tirole Praca zawodowa w obszarze nauki: – W przeszłości: : pracownik naukowy; CERAS, Ecole Nationale des Ponts et Chaussées. 1983: Wykładowca wizytujący; Stanford University, : profesor ekonomii, Massachusetts Institute of Technology (Spring): Profesor wizytujący, Harvard University : Profesor, Ecole Polytechnique. Profesor wizytujący; ENSAE, University of Lausanne, and Wuhan University. 2002: Wykładowca wizytujący; Princeton University.

Jean Tirole Praca zawodowa w obszarze nauki: – Obecnie (m.in.): Przewodniczący Rady Fundacji Jean-Jacques Laffont/Toulouse Sciences Economiques (TSE). Przewodniczący Komitetu Wykonawczego, Institute for Advance Study in Toulouse (IAST) Dyrektor Naukowy, IDEI, Toulouse. Profesor wizytujący, Wydział Ekonomii, Massachusetts Institute of Technology. Dyrektor Studiów, Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales. Członek Akademii Nauk.

Jean Tirole Pozostała praca zawodowa (m.in.): – : Redaktor, Econometrica. – : Redaktor, Review of Economic Studies. – : Council Member, Econometric Society. – od 1998: Prezes Towarzystwa Ekonometrycznego. – od 2001: Prezes European Economic Association

Jean Tirole Publikacje: – Około 180 prac w języku angielskim – Około 40 prac w języku francuskim – Około 90 referatów i wykładów na sympozjach i konferencjach naukowych – Znaczącą część najważniejszych publikacji przygotował we współautorstwie z nieżyjącym już Jean-Jacque Laffont’em, np.: Laffont J-J., Tirole J., A Theory of Incentives in Procurement and Regulation, MIT Press Laffont J-J., Tirole J., The politics of government decision making: A theory of regulatory capture, Quarterly Journal of Economics 106, 1991, s Laffont, J-J., Tirole J.,Using cost observation to regulate firms, Journal of Political Economy 94, 1986, s

Zakres badań J. Tirole’a „…Jean Tirole jest autorem przełomowych prac dotyczących regulacji rynku i ochrony konsumentów przed nadmiernym wzrostem cen. (…) Jean Tirole ma ogromne zasługi w analizie organizacji rynku. Chodzi o analizę konkurencji na określonym rynku, wpływu na nią liczby firm, wpływu tego wszystkiego na ceny. Tirole przeprowadzał te analizy w konwencji matematycznej teorii gier, która pozwala pokazywać wpływy różnych uczestników rynku na siebie (…) Ta teoria została wykorzystana w regulacji wielu rynków, np. rynku telefonii komórkowej w Polsce…” *). *) Prof. Marian Noga dla Polskiej Agencji Prasowej, październik 2014; cytat za:

Podstawy teorii J. Tirole’a Połączenie matematyki i ekonomii. Wykorzystanie teorii gier, zbudowanie teorii aukcji, teoria informacji. Wykorzystanie powyższych teorii do modelowania zachowań strategicznych, do badania wzajemnych oddziaływań podmiotów. Połączenie amerykańskiego liberalizmu z francuskim podejściem do regulacji.

Modelowanie podmiotów gospodarczych Model przedsiębiorstwa opracowany wspólnie z Bengtem Holmstromem z MIT: – Holmstrom B., Tirole J., The theory of the firm, [w:] Schmalensee R., Willig R. D., Handbook of Industrial Organization, North- Holland Inspiracje: – Przedsiębiorstwo jako instytucja minimalizująca koszty transakcji. – Przedsiębiorstwo jako decydent dopełniający niekompletne kontrakty. – Przedsiębiorstwo jako agencja. Zebranie i wykorzystanie istniejących teorii w nowatorski sposób. Formalizacja matematyczna, modelowanie.

Modelowanie podmiotów gospodarczych Transakcje specyficznymi aktywami. Zawarta transakcja = zbieżność interesów. „Obustronny” monopol. Niepowtarzalność wyrobu  przewaga konkurencyjna dostawcy  opłacalne jest włączenie dostawcy do granic przedsiębiorstwa-odbiory  „integracja pionowa” przedsiębiorstwa (brak innej, rozsądnej alternatywy).

Modelowanie podmiotów gospodarczych Przedsiębiorstwo jako uczestnik gier strategicznych (teoria gier). – Stopnie kooperacyjności. – Korzyści z wyboru rodzaju gry kształtują instytucjonalne i organizacyjne granice między przedsiębiorstwem, rynkiem i gospodarstwami domowymi. – Przedsiębiorstwo  kooperacja lub też gra z innymi przedsiębiorstwami.

Modelowanie podmiotów gospodarczych Przedsiębiorstwo jako uczestnik gier strategicznych (teoria gier). – Niewielu konkurentów  gry strategiczne  równowaga Nasha vs. równowaga rynkowa  „siła” przedsiębiorstwa rośnie  staje się ono instytucją kształtującą (koordynującą) część otoczenia gospodarczego. – Liczba konkurentów rośnie  utrudnienia w prowadzeniu gier kooperatywnych  gry niekooperatywne  koordynację przejmuje rynek  cel przedsiębiorstwa: maksymalizacja zysku wspólnie z kooperantami. Nowe podejście: wykazanie formalne, że kooperacja (wspólne interesy) może prowadzić do większych korzyści, niż konkurencja i „egoizm”. Ale: kooperacyjne, grupowe interesy mogą być sprzeczne z interesami całej gospodarki.

Gry kooperatywne i niekooperatywne Kooperatywne – Uczestnicy porozumiewają się między sobą Niekooperatywne – Uczestnicy nie porozumiewają się między sobą Równowaga Nasha Sytuacja, w której którym strategia każdego z graczy jest optymalna, gdy wybór jego oponentów za ustalony. – Żaden z uczestników nie ma powodów jednostronnie odstępować od strategii równowagi – Taki profil gry, w którym żadnemu z graczy nie opłaca się zmieniać swojej strategii – Równowaga Nasha nie musi być efektywna w sensie Pareto

Poszukiwanie równowagi „…Poszukiwania równowag (np. Nasha, często takich równowag może być wiele) w modelach matematycznych teorii gier kooperatywnych, niekooperatywnych, wieloetapowych, powtarzalnych itd. okazują się zarówno przydatne w analizie roli przedsiębiorstwa w gospodarce, jak i w analizie relacji właściciel – przedsiębiorca, menedżer – pracownik, dostawca – odbiorca (klient), państwo – przedsiębiorstwo, czy bardziej niezależny od państwa organ regulujący rynek a przedsiębiorstwo regulowane…” *). *) Noga M., Modelowanie zachowań strategicznych w gospodarce: Jean Tirole – Nagroda Nobla w dziedzinie ekonomii w 2014 r., Ekonomista, nr 1, 2015, s. 133.

Modelowanie regulacji rynku Przedsiębiorstwo podlegające regulacjom realizuje jakiś kontrakt (np. dostarcza energię, wodę, usługi telefonii mobilnej, itp.). Równanie kosztów projektu realizowanego przez to przedsiębiorstwo: C – koszty β – niezależne uwarunkowania technologiczne, lokalizacyjne, itp. e – wysiłek przedsiębiorstwa przy realizacji projekt, koszt tego wysiłku opisany jest funkcją f(e) ε – składnik losowy równania Wysoka wartość β  gorsze warunki wytwarzania (lokalizacja, technologia, kompetencje zarządu Wysoka wartość e  duży wysiłek przedsiębiorstwa przy realizacji projektu

Modelowanie regulacji rynku W sytuacji występowania doskonałej informacji, regulator powinien zapewnić regulowanemu pokrycie kosztów oraz pewne dodatkowe środki, aby „zadowolić” regulowanego: U – „zadowolenie” regulowanego, t – wynagrodzenie dla regulowanego. oraz Brak asymetrii informacji  regulator zna C, e, β  możliwość maksymalizacji funkcji dobrobytu *) : W – funkcja dobrobytu, S – wartość produktów lub usług dostarczanych przez regulatora, (1 + λ) – koszt społeczny zakupu od regulowanego dób lub usług *) Szerzej zob.: Noga M., Modelowanie zachowań…, op. cit., s

Modelowanie regulacji rynku W sytuacji występowania asymetrii informacji: – regulator nie zna wartości β i e, – może dochodzić do nadużyć, – regulator szuka sposobu (mechanizmu) minimalizacji asymetrii informacji, – Motywacja regulowanego do „większego wysiłku”  konieczność zapewnienia większego zadowolenia – Brak jednego optymalnego rozwiązania

Modelowanie regulacji rynku Różne optymalne rozwiązania dla różnych przedsiębiorstw Regulator powinien zaproponować różne możliwości tych rozwiązań (jednocześnie „użyteczne” dla siebie), a podmioty regulowane powinny móc samodzielnie wybrać spośród nich, w zależności od ich możliwości opisanych parametrem β.

Modelowanie zachowania konkurentów Modelowanie barier wejścia na rynek i wyjścia z rynku *) Rozbudowa teorii oligopolu *) Podmiot działający na rynku, podejmując decyzje inwestycyjne, uwzględnia wpływ barier wejścia na rynek na zachowania swoich potencjalnych konkurentów. *) Fudenberg D., Tirole J., The Fat-Cat Effect, the Puppy-Dog Ploy and Lean and Hungry Look, American Economic Review, no. 74, 1984.

Zachowania strategiczne „beneficjenta” na rynku Źródło: Noga M., Modelowanie zachowań …, s. 138, tabela 1.

Modelowanie polityki makroekonomicznej i rynku finansowego Regulacje a kryzys Funkcja stabilizacyjna państwa (finansów publicznych) Problem zakresu regulacji

Modelowanie polityki makroekonomicznej i rynku finansowego Regulacje a kryzys – Przykładowy scenariusz kryzysu Instytucje podtrzymują koniunkturę, np. sztucznie utrzymując niską stopę procentową  utrzymuje się stabilny poziom cen  „gorączka spekulacyjna”, duży popyt na rynku papierów wartościowych (akcji, derywatów)  wzrost cen walorów nie mający pokrycia w ich wartości  punkt krytyczny  ceny instrumentów finansowych zaczynają spadać  wyprzedaż instrumentów,  dalszy spadek cen tych instrumentów  przełożenie kryzysu na sferę realną  ograniczenie popytu na dobra i usługi  spadek produkcji  spadek popytu na wyroby przemysłowe  zmniejszenie poziomu zatrudnienia  spadek wartości instrumentów finansowych (w tym akcji)….

Modelowanie polityki makroekonomicznej i rynku finansowego Funkcja stabilizacyjna – To important to fail (?) Pole do nadużyć (?) Koszty i korzyści – Finansowanie wydatków publicznych dotyczących funkcji stabilizacyjnej Podatki Zadłużenie publiczne Efekty tego finansowania: wpływ dodatkowego zadłużenia na: – rynki finansowe, – stopy procentowe, – kurs walutowy, – obroty w rachunku bieżącym z zagranicą…

Modelowanie polityki makroekonomicznej i rynku finansowego Zakres regulacji „Teoria regulacji rynków finansowych i banków ma na celu przedstawienie podstaw teoretycznych konieczności regulacji w ogóle, (…) a nie proponowanie sposobów zwiększania jej w rzeczywistej gospodarce. (…) J. Tirole pokazuje negatywne, kryzysogenne konsekwencje nadmiernej regulacji banków, nadmiernie ekspansywnej polityki pieniężnej mającej nawadniać banki, nadmiernego systemu ratowania banków za pomocą środków państwowych (bailouts)” *). Tirole wskazuje na możliwość nadużyć instytucji finansowych oraz podkreśla ich ryzykowne zachowania **). *) Noga M., Modelowanie zachowań…, op. cit., s **) szerzej zob.: Dewatripont M., Roche J.C., Tirole J., Balancing the Banks, Princeton University Press, Princeton 2010.

Podumowanie Wykorzystanie i modyfikacja istniejących teorii, ich kwantyfikacja, formalny (matematyczny i ekonometryczny) opis, pionierskie wyniki i wnioski – Budowa modelu przedsiębiorstwa – Modelowanie regulacji rynków – Modelowanie zachowań konkurentów, rynków finansowych i polityki makroekonomicznej państwa

Podumowanie Instrumentarium modelowania i redukowania asymetrii informacji: – w przedsiębiorstwie, – między przedsiębiorstwami, – między „regulatorem” a podmiotami regulowanymi, – między instytucjami finansowymi a „nadzorem” (bankiem centralnym, właściwym ministerstwem, itp.). Badanie korzyści konkurencji i kooperacji.

Podumowanie „Wyrafinowana analiza modelowa rynków internetowych pozwoliła J. Tirole’owi wnieść ogromny wkład do współczesnej Industrial Organization, do zrozumienia zmian granic rynków, gałęzi, sektorów czy innych części gospodarki” *). *) Noga M., Modelowanie zachowań…, op. cit., s. 141.

Bibliografia Dewatripont M., Roche J.C., Tirole J., Balancing the Banks, Princeton University Press, Princeton Holmstrom B., Tirole J., The theory of the firm, [w:] Schmalensee R., Willig R. D., Handbook of Industrial Organization, North-Holland Laffont J-J., Tirole J., A Theory of Incentives in Procurement and Regulation, MIT Press Laffont J-J., Tirole J., The politics of government decision making: A theory of regulatory capture, Quarterly Journal of Economics 106, Laffont, J-J., Tirole J.,Using cost observation to regulate firms, Journal of Political Economy 94, Noga M., Modelowanie zachowań strategicznych w gospodarce: Jean Tirole – Nagroda Nobla w dziedzinie ekonomii w 2014 r., Ekonomista, nr 1, The Royal Swedish Academy of Sciences, Press Release, 13 October

D ZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ …! JEAN TIROLE - MARKET POWER AND REGULATION MONOPOL, OLIGOPOL I RZĄDOWE REGULACJE RYNKU dr Tomasz Uryszek I NSTYTUT F INANSÓW W YDZIAŁ E KONOMICZNO -S OCJOLOGICZNY U NIWERSYTET Ł ÓDZKI Łódź, marzec 2016