Stanisław Wawrzyniec Staszic (1755-1826)

Mocno przekonany będąc, że głównym przeznaczeniem człowieka na tej ziemi jest, aby dobrze czynił ludziom, aby swoimi czynami starał się ulepszać los swoich bliźnich, los drugich ludzi, aby nawet usiłował, by dobroczynne jego za życia czynów skutki uszczęśliwiały jeszcze pokolenia następnych ludzi, ku dopełnieniu tego przeznaczenia dążyłem ciągle przez całe życie moje. Stanisław Staszic: Testament.

Gdyby wszystkie dzieła i prace Staszica były w jedno zebrane, potomność nie chciałaby wierzyć, iżby jeden człowiek mógł tylu trudom podołać. Wojciech Szweykowski rektor Uniwersytetu Warszawskiego Źródło ilustracji: Stanisław Staszic: Być narodowi użytecznym. Wrocław: Epoka, 1985.

Był: filozofem wybitnym politykiem autorem nowoczesnej myśli edukacyjnej działaczem społecznym wybitnym uczonym – geologiem i geografem oraz księdzem

Muzeum im. Stanisława Staszica w Pile oraz tablica upamiętniająca miejsce jego narodzin. Źródło ilustracji: Witold Molik: Stanisław Staszic (1755-1826). Poznań: Kraj. Ag. Wydaw., 1980

Sala w Muzeum Stanisława Staszica w Pile. Źródło ilustracji:

Syn i wnuk burmistrza Piły, urodził się na początku listopada 1755 roku. Wątłej budowy ciała, zagrożony w dzieciństwie kalectwem, już wówczas został przez rodziców przeznaczony do stanu duchownego. Dom, w którym urodził się Staszic. Dziś Muzeum Okręgowe im. Stanisława Staszica. Piła ul. Browarna 18. Źródło ilustracji: Małgorzata Kucza-Kuczyńska: Polskie Muzea Literackie. Warszawa: PTTK Kraj, 1986. ISBN 83-7005-111-1. s. 90.

Facsimile aktu uzyskania przez Staszica niższych święceń kapłańskich z 2 stycznia 1774 roku . Źródło ilustracji: Barbara Szacka: Stanisław Staszic. Warszawa: PWN, 1966. Kolegium Duchowne w Poznaniu – tu rozpoczął naukę po ukończeniu szkół średnich w Wałczu. Wkrótce potem (1772) nastąpił pierwszy rozbiór Polski, wydarzenie, które zburzyło spokojne życie Piły. Piła dostała się pod panowanie pruskie, jej burmistrz (Wawrzyniec Staszic) został uwięziony, a obywatele – poddani prześladowaniom i germanizacji.

Wawrzyniec Staszic – wywarł wielki wpływ na wychowanie syna: to on zachęcał go do lektur i podróży zagranicznych, wreszcie umożliwił podjęcie studiów w Collège de France w Paryżu, zabezpieczając syna materialnie. (To w tej uczelni kilkadziesiąt lat później jednym z profesorów będzie Adam Mickiewicz). Le Collège de France : entrée et statue de Claude Bernard. Photographie A. Guérinet, Archives photographiques (Médiathèque du patrimoine)

Studia i pobyt we Francji ogarniętej przedrewolucyjnym wrzeniem i myślowym fermentem, które zrodziło epokę oświecenia z jej kultem nauki i rozumu, ukształtowały sposób myślenia młodego Stanisława Staszica - księdza, który prawdopodobnie wtedy utracił wiarę. Nigdy zresztą nie pełnił obowiązków kapłańskich, choć - aby nie siać zgorszenia – również sutanny nie zrzucił. Denis Diderot

Po powrocie do kraju pracował jako nauczyciel dzieci byłego kanclerza Andrzeja Zamoyskiego. Spośród wielu talentów zabrakło jednak Staszicowi talentu pedagogicznego: mówił dużo i o wielu sprawach, nie trzymając się żadnych reguł. Stanisław Zamoyski, jego wychowaneK, wspomina swojego nauczyciela jako „człowieka oschłego, twardego, pozbawionego wszelkich sentymentów”. Cyt.: Barbara Szacka: Stanisław Staszic: portret mieszczanina. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1962, s.27 Ordynat Andrzej Zamoyski, w którego domu Staszic spędził wiele lat życia. Źródło ilustracji: Barbara Szacka: Stanisław Staszic. Warszawa: PWN, 1966. Bez: „z tego okresu…” Wśród wielu talentów nie miał jednak Stanisław Staszic talentu pedagogicznego: mówił dużo i o wielu sprawach, nie trzymał się jednak żadnych reguł. Stanisław Zamoyski, jego wychowaneK, wspomina swojego nauczyciela jako „człowieka oschłego, twardego, pozbawionego wszelkich sentymentów”. Cyt.: Barbara Szacka: Stanisław Staszic: portret mieszczanina. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1962, s.27 Pałac Zamoyskich w Zamościu

Intelektualnym plonem lat spędzonych w domu państwa Zamoyskich są dwa najważniejsze dzieła o sprawach społecznych i politycznych ówczesnej Polski: „Uwagi nad życiem Jana Zamoskiego” (1787) i „Przestrogi dla Polski” ( 1790). Karta tytułowa pierwszego wydania Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego z 1787 roku. Intelektualnym plonem lat spędzonych w domu Zamoyskich są dwa najważniejsze dzieła o sprawach społecznych i politycznych ówczesnej Polski: „Uwagi nad życiem Jana Zamoskiego” (1787) i „Przestrogi dla Polski” ( 1790).

Stanisław Staszic: Przestrogi dla Polski, 1790. Karta tytułowa Stanisław Staszic: Przestrogi dla Polski, 1790. Karta tytułowa. Źródło ilustracji: Bogdan Suchodolski: Dzieje kultury polskiej. Wyd. 2 zmien, i rozszerz. Warszawa: Interpress, 1986. ISBN 83-223-1856-1. il. 229. Oba dzieła mocno wstrząsnęły ówczesną opinią publiczną. Autor z wyjątkową wnikliwością rozważał w nich trudne sprawy czasu rozbiorów.

Kopia pierwszej i ostatniej strony autobiografii Staszica Kopia pierwszej i ostatniej strony autobiografii Staszica . Źródło ilustracji: Barbara Szacka: Stanisław Staszic. Warszawa: PWN, 1966.

Nikomu nie wolno uganiać się za swoim osobistym szczęściem, o ile ono jest sprzeczne ze szczęściem społeczeństwa. Człowiek względem drugiego człowieka ani samowładcą, ani niewolnikiem być nie powinien. Każdy obywatel (…) ma prawo domagać się względem każdego drugiego obywatela wolności. Bo człowiek, w społeczność wiążąc się, nic więcej nie zyskał nad tę jedną wolność(…), że oprócz prawa, (…)żaden inny człowiek władnąć nie będzie własnością jego.” (Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego. Z rozdziału: Prawodawstwo. Cyt.: Stanisław Staszic: Wybór pism. Oprac. C. Bobińska. Warszawa: Książka i Wiedza, 1952, s.9) Człowiek względem drugiego człowieka ani samowładcą, ani niewolnikiem być nie powinien. Każdy obywatel (…) ma prawo domagać się względem każdego drugiego obywatela wolności. Bo człowiek, w społeczność wiążąc się, nic więcej nie zyskał nad tę jedną wolność(…), że oprócz prawa, (…)żaden inny człowiek władnąć nie będzie własnością jego.” (Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego. Z rozdziału: Prawodawstwo. Cyt.: Stanisław Staszic: Wybór pism. Oprac. C. Bobińska. Warszawa: Książka i Wiedza, 1952, s.9) Źródło ilustracji: Encyklopedia sławnych Polaków. Poznań: Publicat, [2007]. ISBN 978-83-245-1224-9. s.356.

Na pytanie: „Czyliż nie ma dla Polski ratunku?” Staszic odpowiadał: „Owszem, jest, pod warunkiem przeprowadzenia w Polsce reform. które doprowadzą do powstania rzeczpospolitej wolnych i równych obywateli, w której wszyscy: i szlachta, i mieszczaństwo biorą udział w stanowieniu praw”. Program ustroju państwa polskiego zawarty w „Przestrogach dla Polski” stał się punktem odniesienia dla przyszłej Konstytucji 3 Maja.

Staszic, mimo że dorobił się znacznego majątku, do śmierci był człowiekiem przesadnie oszczędnym. Skromnie ubrany, w połatanych butach, jako minister mieszkał w dwóch izdebkach. Nie tolerował cudzych ułomności i nie posiadał szlacheckiego wdzięku, miał jednak szczodrą rękę dla ubogich i chorych. „Za życia sam sobie pończochy cerował, a zebranymi z oszczędności bogactwy, ludzkość i nauki uposażył” Sztych Józefa Cholewińskiego. Źródło ilustracji: Jerzy Topolski: Zarys dziejów Polski. Warszawa: Interpress, 1982. ISBN 83-223-1886-3.

Jest zwany ojcem geologii polskiej. Objechał dwukrotnie pół Europy, aby obserwować działalność banków i fabryk, aby studiować geologię i pokrewne nauki. Jest zwany ojcem geologii polskiej. Źródło ilustracji: Stanisław Staszic: Być narodowi użytecznym. Wrocław: Epoka, 1985.

Widok na Krywań Odbywał wędrówki po szlakach Karpat, badając glebę, minerały i budowę geologiczną. W 1805 roku wyprawił się w Wysokie Tatry. Zdobył Łomnicę i Krywań. Mierzył głębokość wody i temperaturę Morskiego Oka. Zdumiewał górali swoją odwagą i żywotnością. Miał wówczas 55 lat.

Współtworzył Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie Współtworzył Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie. Przez wiele lat był jego prezesem. Pod jego wpływem Towarzystwo zajmowało się praktycznym wykorzystaniem nauki – jak połączyć kanałami Elbę z Dnieprem, jak zapobiec pomorowi bydła, jak poprawić stan sanitarny wsi. Neoklasycystyczny Pałac Staszica w Warszawie, dzieło Antoniego Corazziego, wzniesiony w 1821 roku na siedzibę Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Źródło ilustracji: Jerzy Topolski: Zarys dziejów Polski. Warszawa: Interpress, 1982. ISBN 83-223-1886-3.

Pałac Staszica – Warszawa, ul. Nowy Świat 72. Gmach Towarzystwa Przyjaciół Nauk został wzniesiony z inicjatywy Stanisława Staszica i całkowicie przez niego sfinansowany. Źródło ilustracji: Lorenz, Rottermund: Klasycyzm w Polsce. Warszawa: Arkady, 1984. ISBN 83-213-3082-7. tablica 161.

Przyczynił się do założenia i rozwoju wielu szkół: Jako minister bez teki kierował resortem szkolnictwa. Był projektodawcą nowoczesnego systemu oświatowego. Przyczynił się do założenia i rozwoju wielu szkół: Uniwersytetu Warszawskiego, Szkoły Prawa i Administracji, Instytutu Agronomicznego, Szkoły Politechnicznej, Szkoły Głównej Górniczej, Szkoły Lekarskiej, Szkoły Położniczej, Szkoły Aktorskiej, Konserwatorium Muzycznego, oraz: trzech seminariów nauczycielskich, dwunastu gimnazjów, ok. 900 szkół elementarnych. Portret Stanisława Staszica pędzla Jana Gładysza z około 1820 roku. Źródło ilustracji: Lorenz, Rottermund: Klasycyzm w Polsce. Warszawa: Arkady, 1984. ISBN 83-213-3082-7. tablica 193

Prawdziwą nędzą człowieka jest nie mieć dobrego wychowania, a prawdziwym nieszczęściem wolnego narodu zawsze będzie nierówność edukacji bogatego i ubogiego. Stanisław Staszic Pamiątkowy medal z podobizną Staszica.

„Organizował wiele placówek naukowych, w tym Szkołę Akademiczno-Górniczą w Kielcach, Uniwersytet Warszawski, Instytut Agronomiczny na Marymoncie, Instytut Głuchoniemych i Ociemniałych a także Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze. Przez całe życie był wierny swojemu hasłu - być narodowi użytecznym. Cały swój majątek przekazał na cele publiczne.” - fragment Uchwały Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 2005r. w sprawie uczczenia pamięci wielkiego Polaka Stanisława Staszica

Chcąc wychować moralnych ludzi w europejskich społeczeństwach, należy naprzód te społeczeństwa naprawić z gruntu. Stanisław Staszic Pucharek, który otrzymał Staszic od swego ucznia Łukasza Zagórskiego w 1797 roku. Źródło ilustracji:

W wieku 66 lat został mianowany dyrektorem Wydziału Przemysłu i Kunsztów, mimo że nadal pełnił funkcję zastępcy Ministra Oświecenia Publicznego. Resort objął w 1811 roku, a przekazał go swemu następcy w roku 1823. Owoce działalności Staszica w tym czasie są wymierne, przyczynił się do powstania: 550 kopalń, 253 zakładów hutniczych i górniczych, 6 wielkich pieców hutniczych.

Patronował wielu przedsięwzięciom, dbał o rozwój przemysłu, rzemiosła i infrastruktury miejskiej – dróg i mostów.

Dokumenty podpisywane przez Stanisława Staszica jako radcę stanu Dokumenty podpisywane przez Stanisława Staszica jako radcę stanu. Źródło ilustracji:

Staszic, dzięki ogromnej pracowitości i oszczędności, nader skromnemu trybowi życia, oraz własnej przedsiębiorczości stał się właścicielem 14 tys. morgów urodzajnej ziemi wraz z miastem Hrubieszowem. Założył tam Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, osobliwą organizację, której celem było polepszenie doli włościan. Społeczność Towarzystwa, równą pod względem posiadanych praw stanowili: miejscowi gospodarze – „ojcowie rodzin”(329), ale także bezrolni chłopi, urzędnicy administracyjni, nauczyciele, dzierżawcy młynów i foluszy oraz lekarz, wójt i burmistrz miasta.

Towarzystwo funkcjonowało według zasad drobiazgowo opisanych przez Staszica. Tworzyły one system bodźców, mających przyczynić się do wzrostu pracowitości, oszczędności i gospodarności jego członków. Podpisany kontrakt zobowiązywał ich np. do niesienia pomocy współtowarzyszom dotkniętym przez klęski żywiołowe, opieki nad sierotami, inwalidami i starcami, utrzymywania pełnych spichlerzy na wypadek głodu. Założyciel traktował Towarzystwo jako wzór sposobu urządzenia wsi na ziemiach polskich.  Eksperyment Hrubieszowski z powodzeniem funkcjonował aż do wybuchu II wojny światowej – przez ponad 120 lat!

Współżycie narodów wymaga ducha sprawiedliwości i równości w każdym państwie. Gwałt popełniony na prawach człowieka gdzie bądź, mści się wszędzie wokoło… Stanisław Staszic Pomnik Stanisława Staszica w Pile. Źródło ilustracji: Miasta polskie w tysiącleciu. Tom drugi. Wrocław: Ossolineum, 1967. s. 279.

Owocem długoletnich rozmyślań historiozoficznych i „poetycznych” stało się ogromne, składające się z 18 ksiąg dzieło Staszica, Ród ludzki – poema dydaktyczne.

Można było za życia żartować i z ubioru i z postaci, z niejednej pedanterii (np. w języku i ortografii), ale kogóż innego wyprowadzał za miasto większy orszak pogrzebowy, gdzie się kupcy i akademicy spierali, kto trumnę poniesie… Aleksander Brückner Stanisław Staszic wg portretu R. Hadziewicza. Źródło ilustracji: „Wędrownik” 1996 nr I-II s. 25.

W swoim testamencie porobił hojne zapisy dla różnych instytucji: Szpital Dzieciątka Jezus w Warszawie – 200 tys. złotych „dom zarobkowy” dla ubogich w Warszawie – 200 tys. złotych utrzymanie „przy klinice wydziału lekarskiego(…) kilku osób chorych na pomieszanie władz umysłowych, czyli pospolicie zwanych wariatów” – 100 tysięcy złotych Instytut Głuchoniemych - 45 tys. złotych utrzymanie nauczyciela w Hrubieszowie - 60 tys. złotych…

Pogrzeb Staszica – 26 stycznia 1826 roku zamienił się w największą w tamtej dekadzie manifestację narodową. Manifestację, w której brały udział tłumy młodzieży. Sztych J. Cholewińskiego wg portretu nieznanego malarza. Źródło ilustracji: Dzieje Polski pod red. Jerzego Topolskiego. Wyd. 3. Warszawa: PWN, 1981. ISBN 83-01-02000-8. s. 388.

Ciało moje ma być pochowane na cmentarzu przy kościele księży kamedułów na Bielanach; nie w katakumbach, ale w tyle kościoła ma być pogrzebane w ziemi. Dziesięć tysięcy w obligach hipotecznych skarbowych zapisuję na wieczny fundusz kościoła księży kamedułów w Bielanach. Pogrzeb mój ma być skromny, nie różniący się od pogrzebu chrześcijanina ubogiego, gdyż przystępując przed obliczę Boga, wszyscy stajemy się takimi, wszyscyśmy równi. Przy trumnie nie ma się palić więcej nad sześć świec. Światło ognia świec jest zupełnie niepotrzebne dla umarłego; trawi tylko marnie rzecz, która może być potrzebną i użyteczna żyjącym ludziom. Zamiast tej czczości marnej ma być w dzień mojego pogrzebu rozdane dziesięć tysięcy złotych na ludzi kalekich, chorych ubogich. Stanisław Staszic: Testament

W Warszawie, na skwerze przed pałacem Prymasowskim znajduje się skromny pomnik ku czci Stanisława Staszica. W ogromnym głazie wydobytym z pradoliny Wisły – tzw. eratyku wyryto podobiznę Staszica oraz napis: Stanisław Staszic (1755-1826). Wielki patriota, mąż stanu, przyrodnik, działacz oświatowy, społeczny. Prekursor geologii, górnictwa, hutnictwa i spółdzielczości. Protektor nauk rolnictwa i leśnictwa. Pomnik wystawiono w 1986 roku, w 150. rocznicę śmierci Stanisława Staszica.

Bibliografia: Błachut Władysław: Przypomnienie Stanisława Staszica w 230. rocznicę urodzin. „Życie Literackie” 1985 nr 49 s. 10- 11. Duda Józef: Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie. Staszicowski model pomocy gospodarczej dla wsi. Lublin 1994. ISBN 83-85976-12-4 Mikke Jerzy: Prekursor pracy organicznej. „Plus Minus”1996 nr 209. Molik Witold: Stanisław Staszic (1755-1826). Poznań: Kraj. Ag. Wydaw., 1980 Staszic Stanisław: Wybór pism. Oprac. Cecylia Bobińska. Warszawa: Książka i Wiedza”, 1952 Szacka Barbara: Stanisław Staszic: Portret mieszczanina. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1962 Źródło ilustracji:. Bolesław Chwaściński: Z dziejów taternictwa. Wyd. 2. Warszawa: Sport i Turystyka, 1988. ISBN 83-217-2463-9. tablica 4

Gabriela Bonk oraz Hanna Bohuszewicz Rybnik / Połczyn-Zdrój grudzień 2007 - luty 2008