Wartości służące pomyślnemu starzeniu się ZOFIA SZAROTA Wartości służące pomyślnemu starzeniu się Nie każdemu dane jest skonstruować wiekopomne urządzenie, napisać doktorat, zdobyć zaszczytne nominacje. Nie każdy wybuduje dom, służący kolejnym pokoleniom. Nie każdy napisze książkę (...). Ale każdy z nas może przekazać drugiemu człowiekowi to, co najbardziej ludzkie i boskie (...). Składnikiem testamentu każdego z nas mogą być szlachetne wzorce, idee i wartości, które czynią człowieka szczęśliwszym. Antoni Bochniarz

Style (współczesnego) traktowania starości gerontofobia gerontokracja SĚNIŬM SĔNECTŬS Czas upragniony, prestiż, szacunek, partycypacja. Wspaniały, oczekiwany czas refleksji nad życiem. Kara, lęk, niechęć, obawa, nieobecność. Trudny, bolesny, pełen cierpienia czas. historyczna ambiwalencja Lehr 2003, s. 71-102; Szarota 2004, s. 6-7; Szarota 2010, s. 127.

Generalne teorie starzenia się Teorie redukcjonistyczne – disengagement - Cumming, Henry 1961 2. Koncepcja aktywności - Activity theory: Cavan, Burgess, Goldhamer, Havighurst - 1949 Koncepcje wyłączania się, wycofania, deficytu, „bujanego fotela”, niezaangażowania, redukcji aktywności. „Naturalna” redukcja interakcji z otoczeniem. Proces separacji starzejących się jednostek od systemu społecznego. Okres zwiększonej refleksyjności, skupienie się na sobie i swoim wnętrzu, mniejsze zaangażowanie w sprawy świata zewnętrznego, niechęć do podejmowania nowych ról i obowiązków. Dla utrzymania pozytywnego obrazu siebie podejmowane są nowe rodzaje aktywności, utracone role zastępowane są nowymi. Dobre samopoczucie jest rezultatem rosnącej aktywności w nowo zdobytych rolach. Społeczna, fizyczna, intelektualna aktywność, jako ceniona wartość, prowadzi do większej satysfakcji życiowej. Szarota 2010, s. 34-38, 127-135; Zych 2010, s. 180-183; Halicki 2011, s. 15-16.

Trzy kierunki działania UE w Roku Aktywności Seniorów (2012): Aktywne starzenie się Aktywne starzenie się oznacza proces optymalizacji możliwości osób w podeszłym wieku z uwzględnieniem zdrowia, uczestnictwa w życiu społecznym i bezpieczeństwa w celu podniesienia poziomu jakości życia w miarę upływu lat (WHO). Trzy kierunki działania UE w Roku Aktywności Seniorów (2012): Zatrudnienie: wraz z wydłużaniem się średniej długości życia w Europie podnoszony jest również wiek emerytalny. Należy zapewnić osobom starszym więcej możliwości na rynku pracy. Udział w życiu społecznym: wkład starszych osób w życie społeczne ma być bardziej doceniany. Należy podjąć starania zmierzające do stworzenia im sprzyjających warunków do dłuższej aktywności. Samodzielne życie: usprawnianie funkcjonowania osób starszych, by mogły one pozostać niezależne tak długo, jak to możliwe.

Rok Uniwersytetów Trzeciego Wieku 2012 Europejski Rok Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej Rok Uniwersytetów Trzeciego Wieku ©Autor logo: art. grafik Jacek Surawski Cel: zwrócenie uwagi opinii publicznej na wkład, jaki do społeczeństwa wnoszą osoby starsze. Zachęcenie polityków i inne zainteresowane strony do podejmowania konkretnych działań w obszarze zatrudnienia, uczestnictwa społecznego, samodzielności. Główne przesłanie: - podniesienie kształcenia ustawicznego seniorów do rangi zadania centralnej administracji państwowej, - stworzenie podwalin partnerstwa między środowiskiem UTW a najwyższymi organami RP.

G. Sundbärg, w pracy Grunddragen of Befolkuningsläran, opublikowanej po raz pierwszy w Sztokholmie w 1894 roku, wyodrębnił trzy zasadnicze typy struktur wieku ludności: Progresywny - młode społeczeństwo o stosunkowo dużej i rosnącej liczbie urodzeń, którego cechą charakterystyczną jest stały wzrost liczby ludności. Graficznym obrazem jest piramida wieku w kształcie trójkąta równoramiennego; Zastojowy - roczna liczba zgonów równa się rocznej liczbie urodzeń, a każdy następny rocznik urodzeń jest liczebnie zbliżony do poprzedniego. Graficznym obrazem tej struktury jest piramida wieku w kształcie dzwonu; Regresywny - malejąca z roku na roku liczba urodzeń. Graficznym obrazem tej struktury jest piramida wieku w kształcie wrzeciona - wąska podstawa, rozszerzająca się wraz ze wzrostem wieku by ponownie zwężać się dla najstarszych grup wiekowych.

Trzy typy struktury wieku ludności Dziadkowie 10% 20% 30% Rodzice 50% 50% 50% Dzieci 40% 30% 20% Typ I – progresywny Typ II - stacjonarny Typ III - regresywny Odsetek osób wieku 65+ w danym społeczeństwie Faza młoda poniżej 4% Faza dojrzała 4-7% Faza stara 7-10% Faza zaawansowanej starości powyżej 10% Polska: 13,5% Źródło: Struktury ludności według cech demograficznych i społeczno – zawodowych. Statystyka i demografia [http://sigma.wszia.edu.pl/wp-content/uploads/w9-struktury-ludnosci.pdf]

Zmiana demograficzna DRUGIE PRZEJŚCIE DEMOGRAFICZNE Zmiany obejmujące płodność, spadek dzietności, brak zastępowalność pokoleń, alternatywne wzory życia rodzinnego, preferencja związków nieformalnych, spadek umieralności, wydłużanie się trwania życia, nasilenie migracji, aspiracje edukacyjne jednostek, dbałość o wysoki poziom życia wyznaczają zmianę struktury demograficznej: zmniejsza się liczba dzieci i młodzieży, przyrasta odsetek osób starszych.

Ubi sunt qui ante nos fuerunt? Cztery pokolenia… Ubi sunt qui ante nos fuerunt? Fot. Science Photo Library …jeden system wartości?

Człowiek starszy – podróżnik w czasie Podróż przez życie często jest migracją. Przeprowadzki mają wymiar nie tylko geograficzny. Osoba urodzona w Polsce, przykładowo w 1925 roku, nigdy nieopuszczająca swej miejscowości, „migrowała” kilkukrotnie, za każdym razem będąc zmuszaną do elastycznej adaptacji do skrajnie zmienionych warunków egzystencji: II RP (1918-1939) II wojna światowa, okupacja (1939-1945) PRL* (1945-1989) III RP (1989 - ) Unia Europejska (2004 - ) * Nazwa obowiązująca od 1952 roku

Migracje, wyprawy w przeszłość, ucieczki od siebie Migracje ku wnętrzu, w głąb siebie, w samotność w poszukiwaniu transcendentu Automarginalizacja rozgoryczonych zrezygnowanych Koncentracja na bezpiecznej przeszłości Próby ocalenia dotychczasowej pozycji i aktywności za wszelką cenę, zatrzymanie teraźniejszości – Uranos jako archetyp. Brak przyzwolenia na proces starzenia się, skupienie się na cielesności, utracie atrakcyjności. Stara Kokieta Bernardo Strozzi (ok. 1615 r.) STAROŚĆ PODRÓŻUJĄCA W CZASIE Ludzie obecnie w wieku 80 lat są podróżnikami w czasie, wygnani do obcego kraju, który dzielą teraz z dwudziestolatkami. Te grupy były karmione, mieszkały i kształciły się w bardzo różny sposób, poddawane były różnym działaniom medycznym w różnych warunkach, były uczone różnych umiejętności i postaw w celu uzyskania dochodu, były modelowane przez dramatycznie różne doświadczenia (Rabbitt, za: Halicki 2010, s. 44).

Jaka starość? Refleksje filozoficzne Skarbnica mądrości (Sokrates, 469-399 p.n.e.) Idealny starzec to krzepki, wykształcony i bogaty człowiek, który na dobrą starość pracował całe życie. Cechy: opanowanie, spokój, mądrość, zdolność do rządzenia: ażeby starsi rządzili, a młodsi słuchali (Platon, 427-347 p.n.e.) Choroba naturalna: Starość nie jest niczym innym, jak tylko powtórzeniem wieku dziecięcego. Roztropność, władza ustawodawcza (Arystoteles, 384-322 p.n.e.) Koroną starości jest szacunek i poważanie, jakie wzbudza; siła charakteru, wiedza i mądrość życiowa (Cyceron, 106-43 p.n.e.) Owoce są najsmaczniejsze kiedy się kończą (…) Najprzyjemniejszy jest wiek już podeszły, ale jeszcze nie podupadły. A nawet i ów, uważam, stojący na samej krawędzi życia, ma swoje przyjemności. Albo już samo to zastępuje przyjemności, że wcale się nie odczuwa ich braku. Jak miło znużyć i porzucić swe rządze! (Seneka, ~4 p.n.e.-65 n.e) Do młodzieńca należy przygotowywanie, do męża wykorzystanie pracy, do starca – spożywanie owoców pracy (Komeński, 1592-1670) ~~/~~ Szczytowy moment rozwoju ego, najwyższa jego forma; cnota mądrości (Erikson, 1902-1994) Jaka starość? Refleksje filozoficzne

Korzenie edukacji całożyciowej i wychowania do starości - refleksje pedagogiczne Tomasz More (1478-1535), twórca koncepcji powszechnej oświaty dorosłych, młodym nakazywał szacunek i posłuszeństwo, starcom przydzielał najważniejsze miejsce w Utopii, państwie powszechnej równości (Utopia 1536). Szymon Marycki (Kociołek) z Pilzna (1516-1577) – prawnik, pisarz pedagogiczny, profesor Akademii Krakowskiej, autor jednej z pierwszych ksiąg pedagogicznych De Scholis seu Academüs libri duo (O szkołach czyli akademiach ksiąg dwoje), wydanej w Krakowie w 1551 roku, zwracał się ku postulatowi całożyciowej aktywności intelektualnej i wychowania do starości. Jan Amos Komeński (1592-1670), Wielka dydaktyka (1638), Pampaedia (~1656). O. Kasper Drużbicki (1590-1662), traktat Provisiones senectutis (Przygotowanie do starości, 1673), traktujące o godnym oczekiwaniu na śmierć. Wujek 1992, s. 12-13; Minois 1995, s. 288; Szarota 2004, s. 14; Zych 2010, s. 49.

Przegląd Pampaedii Pampaedia Wstęp wyłuszczający, czym jest Pampaedia i do czego zmierza Rozdział I Rozprawa wskazuje na konieczność, możliwość i łatwość uczenia ludzi wszystkich II wszystkiego III całkowicie IV uzasadnia domaganie się uniwersalnych szkół V książek VI nauczycieli VII Omawia wykonanie tego wszystkiego w szczegółach, ustopniowane według okresów wieku ludzkiego, czyli uszeregowane w siedmiu szkołach, a mianowicie w szkołę: 1. narodzin VIII 2. dziecięctwa IX 3. chłopięctwa X 4. wieku dojrzewania XI 5. wieku młodzieńczego XII 6. wieku męskiego XIII 7. starości XIV 8. śmierci XV Zakończenie wskazuje na niezmiernie zbawienny pożytek takiego ustawienia spraw XVI

Jan Amos Komeński Pampaedia Uczyć omnes omnis omnino wszystkich wszystkiego wszechstronnie narodzin dziecięctwa chłopięctwa wieku dojrzewania wieku młodzieńczego wieku męskiego (Schola Virilitatis) starości (Schola Senii) śmierci (Schola Mortis) szkoły prywatne (1592-1670) szkoły publiczne Jan Amos Komeński Pampaedia szkoły osobiste SZKOŁA STAROŚCI ZAWIERAJĄCA SZCZYTY MĄDROŚCI LUDZKIEJ, TO JEST O SZCZĘŚLIWYM OSIĄGNIĘCIU KOŃCA ŻYCIA LUDZKIEGO I ZBOŻNYM PRZEJŚCIU DO ŻYCIA WIECZNEGO, CZYLI UŻYWANIE OWOCÓW ŻYCIA (s. 266-269)

PAMPAEDIA: SZKOŁA STAROŚCI Zadania starców Trzy klasy szkoły starości Starość świeża – bilans życia, dokonań; plany na czas, jaki pozostał; przemyślany tryb życia Starość posunięta – powaga obyczajów, zachowanie zdrowego umysłu, nienaganne zachowanie, zwierciadło cnót, filar porządku, aktywni w nawoływaniu do wszystkiego, co dobre. Będzie pragnął umierać stojąc (…). Być naprawdę mądrym: rzetelną posiąść mądrość, rzetelnie mówić, rzetelnie działać. Starość zgrzybiała – przyjęcie uścisku śmierci i wejście w jej towarzystwie w życie nowe, nieśmiertelne. Wkraczających w próg starości robiących przegląd swych obowiązków (wykonanych i czekających na wykonanie). Tych, którzy weszli już w dojrzałą starość i śpieszą się, by dokończyć tych prac, jakie im pozostały. Zgrzybiałych i niczego nie oczekujących prócz śmierci. PAMPAEDIA: SZKOŁA STAROŚCI Pokorna mądrość, sceptycyzm wobec wiedzy, ufność, powaga obyczajów, skromność, milczenie, rozwaga, zachowanie zdrowego umysłu, samotność, spokój , oszczędność, wyzbycie się trosk materialnych (testament), niezależność, myśl skierowana ku dobrom wiecznym.

Wychowanie do starości - zadanie gerontopedagogiki PEDAGOGICZNE ASPEKTY PROFILAKTYKI GERONTOLOGICZNEJ Wychowanie do starości - zadanie gerontopedagogiki Bo starość porównuje się do zimy. A zima jest sama przez się jałowa, nie przynosi żadnych owoców, pozwala tylko ludziom korzystać z tego, co zebrali; kto nie zebrał niczego w lecie i w jesieni, będzie cierpiał niedostatek, będzie głodował […] Jeśli więc nie życzysz sobie starości jałowej, ciężkiej, głodnej, tedy dopóki okres twego wieku i siły na to pozwalają, napełnij spiżarnie swoje, swoje spichlerze i komory pożywieniem mądrości i innymi nieodzownymi dla życia zapasami silnego zdrowia itp. Wtedy dopiero będziesz mógł się spodziewać, że starość (jeśli przyjdzie) nie będzie dla ciebie smutna, lecz rozkoszna, nie uciążliwa, lecz triumfująca […]. (Komeński, Pampaedia, s. 248).

„Oswoić” starość osamotnienie rzeczywiste WROGOWIE rozpoznanie oswajanie osamotnienie rzeczywiste zaniechanie kontaktów interpersonalnych rozluźnienie więzi towarzyskich śmierć współmałżonka i osób z najbliższego otoczenia osłabienie i zanik zainteresowań bieżącymi wydarzeniami rozangażowanie się społeczne i uczuciowe alienowanie się, izolacja społeczna obumarcie duchowe, śmierć społeczna i psychiczna fizyczna i psychiczna degradacja bezczynność utrzymywanie życiowej aktywności wykonywanie pracy cenionej i użytecznej uprawianie hobby rozwijanie pasji poznawczych kultywowanie zainteresowań aktywność towarzyska i społeczna zaangażowanie w działalność grup sąsiedzkich, wspólnot lokalnych, pracę w klubie seniora, uczestnictwo w uniwersytecie trzeciego wieku A. Kamiński, 1982, s. 369

Edukacja do starości – pola działania i zyski jednostki Zachowanie jak największej sprawności fizycznej dla zachowania samodzielności Zachowanie dobrego stanu zdrowia dla przedłużenia aktywnego życia Pozytywna, konstruktywna postawa wobec starości Zrozumienie i akceptacja starości jako naturalnej fazy i twórczej kontynuacji życia Samoakceptacja Afirmacja życia Niedopuszczenie do jałowej intelektualnie starości Obniżone ryzyko demencji Zapobieganie izolacji społecznej, osamotnieniu rzeczywistemu Trwanie w adekwatnym poczuciu przydatności Elastyczność w zakresie adaptacji społecznej, w podejmowaniu nowych ról społecznych Uniknięcie starości „zależnej” Autonomia finansowa Samodzielność decyzyjna Możliwość realizacji marzeń Edukacja do starości – pola działania i zyski jednostki Biologiczne Psychiczne Intelektualne Społeczne Ekonomiczne Szarota 2010, s. 138-141

TRZY PŁASZCZYZNY WSPÓŁCZESNEGO ROZPATRYWANIA „EDUKACJI DO STAROŚCI” Edukacja w starości Edukacja dla starości Edukacja przez starość Edukacja do starości Nikt nie jest dobry przez przypadek. Cnoty należy uczyć (Seneka Młodszy).

Preferencje aksjologiczne osób starszych Wartości związane z godnością człowieka: Sumienność Rzetelność Odpowiedzialność Tolerancja Dobroć Życzliwość Miłość bliźniego Wiara Prawda Sprawiedliwość Uczciwość Wiedza Kultura osobista Zaradność Szacunek dla ojców i historii Poczucie tożsamości narodowej, patriotyzm Wartości wyznaczające jakość egzystencji: dobra kondycja fizyczna i zdrowie Optymizm Wiara we własne siły i możliwości Miłość bliskich Zrozumienie Godne życie Dbałość o środowisko naturalne Własny rozwój, doskonalenie umysłu Praca w dobrym zawodzie Samodzielność w kierowaniu życiem (Trafiałek 2006, s. 90-91)

Co zawdzięczamy naszym dziadkom? Źródło: Rola dziadków w naszym życiu, CBOS, BS/8/2012, Warszawa, styczeń 2012, s. 3-5.

Dziedziczenie wartości – przekaz międzygeneracyjny Przedmiot analiz: wartości trzech generacji mieszkających pod jednym dachem Cel: ustalenie, które z wartości są wspólne wszystkim trzem pokoleniom Metoda: studium zbiorowego przypadku Trzy zestawy pytań do wywiadów pogłębionych, po jednym dla każdego z pokoleń. Analizom poddano wypowiedzi 30 kobiet i 30 mężczyzn, po 10 osób z każdego z trzech pokoleń: seniorów, rodziców i ich dzieci

Charakterystyka badanej zbiorowości Zmienna Pokolenia Dziadkowie Rodzice Dzieci Wiek 60 – 87 lat 34 – 54 lata 12 – 22 lata Wykształcenie podstawowe: 13 zawodowe: 7 podstawowe: 1 zawodowe: 9 średnie: 9 wyższe: 1 gimnazjum: 4 szkoła ponadgimnazjalna: 7 średnie: 2 studenci: 7 Aktywność/ źródło utrzymania emerytura: 16 renta: 3 praca: 1 praca: 14 renta: 2 nieaktywni zawodowo: 4 praca: 5 na utrzymaniu rodziców: 15 Próba badawcza: 10 wiejskich, wielopokoleniowych, mieszkających wspólnie rodzin (powiat bocheński): 60 osób Dobór próby: nieprobabilistyczny, metoda kuli śnieżnej W gospodarstwach wielorodzinnych, wielopokoleniowych w Polsce w 2007 roku żyło 11% osób powyżej 60. roku życia.

Hierarchia wartości trzech pokoleń Deklarowane wartości POKOLENIA DZIADKOWIE RODZICE WNUKI ogółem ranga Zdrowie 16 1. 17 13 2. Rodzina 15 12 3. Miłość 14 Religijność, wiara w Boga 9 6. 5 7. Niezależność materialna, pieniądze 4. Zasady moralne, dobro 10 8 Przywiązanie do tradycji 7 8. Samorealizacja, własne zainteresowania 6 5. Wierność małżeńska - Ciekawa praca, sukcesy zawodowe 4 11 Wykształcenie Przyjaźń, koleżeństwo, życie towarzyskie 3 9. Przyzwyczajenia, spokój 2

Pomyślne starzenie się Successfull ageing Czynniki genetyczne Czynniki środo-wiskowe Styl życia, nawyki Osobowość Otoczenie społeczne Dobry stan zdrowia Samo-dzielność funkcjonalna Aktywność życiowa i społeczna Sprawność fizyczna i umysłowa Fizjologiczne starzenie się → proces optymalizacji

Czynniki optymalnego / pozytywnego starzenia się Pozytywna samoocena, samoakceptacja Pozytywny bilans retrospekcji życia Integralność ego, zharmonizowana osobowość Pozytywne relacje z innymi Oparte na zaufaniu relacje interpersonalne Posiadanie systemu wsparcia społecznego Adaptacja do pełnionych ról społecznych Elastyczność Wysoki poziom zadowolenia z życia Dobrostan psychiczny Dobry stan zdrowia Bezpieczeństwo finansowe Niezależność i samodzielność decyzyjna Poczucie godności i własnej wartości Poczucie panowania nad własnym życiem, panowanie nad środowiskiem Satysfakcja życiowa Osobisty rozwój Zych 2010, s. 111-112, Halicki 2011, s. 28- 32

Dodać życia do lat – dodać życiu wartości Ludzie są jak wino. Niektórzy zmieniają się w ocet, ale większość wraz z wiekiem zyskuje na wartości. Papież Jan XXIII Z pojednawczej mocy przychodzącej z wiekiem mądrości rodzi się życzliwość, cierpliwość, zrozumienie i cenny klejnot jesieni życia – poczucie humoru. Jan Paweł II Jedni są wiecznie młodzi, Inni wiecznie starzy To kwestia charakteru A nie kalendarzy... Jan Sztaudynger

Trzeba wpoić ludziom miłość życia przyszłego i troskę o nie (Jan Amos Komeński). Starość jest koroną okresów życia. Przynosi ona żniwo z tego, czego się nauczyło i co się przeżyło, żniwo z tego, co się wycierpiało i co się przetrwało. Jak w zakończeniu wielkiej symfonii, wielkie tematy życia łączą się w potężny akord (Jan Paweł II). Starość nie jest jednostkom dana. Ona jest zadana.

Literatura Active ageing and solidarity between generations. A statistical portrait of the European Union 2012. Eurostat, European Commision. Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2011. Obraz typowego Polaka w starszym wieku, CBOS, BS/2/2010, Warszawa, styczeń 2010 [http://www.cbos.pl/PL/publikacje/raporty_2010.php]. Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2011. Rola dziadków w naszym życiu, CBOS, BS/8/2012, Warszawa, styczeń 2012. [http://www.cbos.pl/PL/publikacje/raporty_2012.php]. World Population Policies 2009, UN, New York 2010 [http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2009/Publication_index.htm] Bochniarz A., Świat różnych wartości, Wydawnictwo Michalineum, Marki 1988. Bois J.-P., Historia starości: od Montaigne’a do pierwszych emerytur, przełożyła K. Marczewska, Warszawa 1996. Czerniawska O., Style życia na emeryturze, [w:] Dorosłość wobec starości. Oczekiwania – Radości – Dylematy, R. Konieczna-Woźniak (red.), Poznań 2008, s. 21-28. Cyceron M. T., Katon Starszy o starości. Wstęp i przypisy M. Szymański. Przełożyła Z. Cierniakowa, Warszawa 1996. Dubas E., Istnieją dwa sposoby starzenia się: piękny i brzydki. Uroda życia przedmiotem badań andragogiki i gerontologii, [w:] Dorosłość wobec starości. Oczekiwania – Radości - Dylematy, R. Konieczna-Woźniak (red.), Poznań 2008, s. 71-82. Dyczewski L., Wartości w życiu człowieka starego, [w:] Zostawić ślad na ziemi. M. Halicka, J. Halicki (red.), Białystok 2006, s. 113 – 119. Halicki J., Obrazy starości rysowane przeżyciami seniorów, Białystok 2010. Jankowski D., Znaczenie pracy nad swoim rozwojem w okresie późnej dorosłości, [w:] Dorosłość wobec starości. Oczekiwania – Radości – Dylematy, R. Konieczna-Woźniak (red.), Poznań 2008, s. 59-68. Jan Paweł II, Nauczanie papieskie, t. VI, cz. 2, Poznań 1986. Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej. Praca socjalna i kulturalna, Warszawa 1980. Kamiński A., Aktywność jako wzmaganie żywotności osób starszych, [w:] Encyklopedia seniora, I. Borsowa et al. (red.),, Warszawa 1986, s. 115-117. Komeński J. A., Pampaedia, przełożyła K. Remerowa. Wstęp i komentarz B. Suchodolski, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk, 1973. Mead M., Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego. Tłum. J. Hołówka. Warszawa 2000. Minois G., Historia starości: od antyku do renesansu, przełożyła K. Marczewska, Warszawa 1995. Niezabitowski M., Integracja pokoleń w perspektywie socjologicznej, [w:] Młodość i starość Integracja pokoleń, B. Bugajska (red.), Szczecin 2010, s. 35- Ożóg T., M. T. Cycerona apologia starości, [w:] Dorosłość wobec starości, [w:] Dorosłość wobec starości. Oczekiwania – Radości - Dylematy, R. Konieczna-Woźniak (red.), Poznań 2008, s. 165-174. Platon, Państwo. Przełożył, wstępem i komentarzami opatrzył W. Witwicki, Biblioteka Europejska, Kęty 2001.

Literatura Riemann F., Kleespies W., Jak szczęśliwie przeżyć drugą połowę życia, przełożyła E. Łukaszyk, Kraków 2006. Seneka L. A., Myśli. Wybrał, przełożył i opracował S. Stabryła, Kraków 1987. Szarota Z., Cele i kierunki polityki społecznej wobec ryzyka marginalizacji i wykluczenia społecznego seniorów, w: Człowiek stary w rodzinie – o trudnym problemie przemocy wobec starszych, B. Matyjas, M. Gościniewicz (red.), Kielce 2011, s. 9-26. Szarota Z., Gerontologia społeczna i oświatowa, Zarys problematyki, Kraków 2004. Szarota Z., Oral story w badaniach gerontologicznych – studium międzykulturowe [w:] Starość i starzenie się jako doświadczenie jednostek i zbiorowości ludzkich, J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Łódź 2006, s. 279 – 286. Szarota Z., Starzenie się i starość w wymiarze instytucjonalnego wsparcia, Kraków 2010. Szarota Z., Wartości a przemoc. Wychowawczo-edukacyjna perspektywa przemocy, [w:] Dramat przemocy w perspektywie historycznej, J. Chrobaczyński, W. Wrzesiński (red.), Kraków 2004, s. 243 –254. Trafiałek E., Starzenie się i starość. Wybór tekstów z gerontologii społecznej. Kielce 2006. Wałejko M., Horyzont osobowego spełnienia – między osamotnieniem a samotnością osób starych. Perspektywa antropologiczno – etyczno - psychologiczna, [w:] Młodość i starość. Integracja pokoleń, B. Bugajska (red.), Szczecin 2010, s. 63-78, s. 74-75. Wielka Dydaktyka Jana Amosa Komeńskiego, przełożył H. Wernic, Nakładem Redakcji Przeglądu Pedagogicznego w drukarni L. Zawidzewskiego, Warszawa 1883. Zych A. A., Leksykon gerontologii, Impuls, Kraków 2010. Ervik R., Helgøy I., Christensen D.A., Idea and policies on active agein in Norwey and the UK, International Social Science Journal 58 (190)/ 2008, 571-584. Kaczmarczyk M., Trafiałek E., Aktywizacja osób w starszym wieku jako szansa na pomyślne starzenie, „Gerontologia Polska” 2007 tom 15, nr 4, 116–118 [ Kamiński A., Wychowanie do starości, „Zdrowie Psychiczne” 1971 Nr 1-2, s. 97-101. Lehr U., Oblicza starości, „Etnografia Polska", t. XLVII: 2003, z. 1-2, s. 71-102. Matus J., Starość tajemny zamysł Boży, „Nasz Głos” , marzec 2012, Nr 3 (180), Perek-Białas J., Ruzik A., Vidovićová L., Active ageing policies In the Czech Republic and Poland, International Social Science Journal 58 (190)/ 2008, 559-570. Szarota Z., Dudek A., Kultura pochodzenia a styl życia w starości w multikulturowym społeczeństwie, „Gerontologia Społeczna” nr 1 (2) 2007, s. 41-56.