B i H P - Bezpieczeństwo pracy - to stan warunków i organizacji oraz zachowań pracownika zapewniających wymagany poziom ochrony ich zdrowia i życia przed zagrożeniami procesu pracy.” Higiena pracy - kształtowanie warunków i środowiska pracy w sposób zapewniający zachowanie zdrowia.

Definicja zdrowia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) Z D R O W I E „zdrowie jest to stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i socjalnego, a nie tylko brak choroby lub niesprawności.” Definicja zdrowia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)

ERGONOMIA Dyscyplina naukowa, dążąca do optymalnego przystosowania – stanowisk, procesów i środowiska pracy do możliwości psychofizycznych człowieka, tak aby nie tylko uchronić życie i zdrowie człowieka, lecz dać mu możliwość jak najpełniejszego rozwoju osobowości.

Obowiązki pracodawcy organizowanie pracy w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy, zapewnienia przestrzegania w zakładzie pracy przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, wydawania polecenia usunięcia uchybień w tym zakresie oraz kontrolowania wykonania tych poleceń, Art. 207 K. P.

Obowiązki pracodawcy zapewnienia wykonania nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy nadzoru nad warunkami pracy, zapewnienie wykonania zaleceń społecznego inspektora pracy. Art.. 207 K. p.

Obowiązki pracodawcy Artykuł 208 określa obowiązki w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy pracodawców w przypadku prowadzenia przez nich działalności w tym samym miejscu ( współpraca, wyznaczony koordynator, ustalone zasady współdziałania ).

W rozdziałach: III, IV, V działu dziesiątego Obowiązki pracodawcy W rozdziałach: III, IV, V działu dziesiątego Kodeksu pracy określono szczegółowe obowiązki pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w odniesieniu do: - budynków, - pomieszczeń pracy, - maszyn i urządzeń technicznych, - substancji chemicznych, - materiałów oraz procesów technologicznych - w tym zwłaszcza szczególnie szkodliwych dla zdrowia lub niebezpiecznych.

Obowiązki pracodawcy W rozdziale VI określono obowiązki dotyczące profilaktycznej ochrony zdrowia, - informowanie pracowników o ryzyku zawodowym jakie wiąże się z wykonywana pracą (art. 226) - stosowanie środków zapobiegających chorobom zawodowym, badania lekarskie (art.. 227): - wstępne, - okresowe, - kontrolne,

Obowiązki pracodawcy W rozdziale VII określono obowiązki dotyczące wypadków przy pracy i chorób zawodowych: - wypadki przy pracy i dokumentowanie, - wypadki w drodze do i z pracy, - choroby zawodowe, - prowadzenie rejestrów i dokumentacji wewnętrznych.

- instruktaż stanowiskowy, Obowiązki pracodawcy W rozdziale VIII Kodeksu pracy - określono obowiązki dotyczące szkolenia: wstępne: - ogólne, - instruktaż stanowiskowy, okresowe specjalistyczne

Obowiązki osób kierujących pracownikami Organizować stanowiska pracy zgodnie z zasadami bhp, Organizować, przygotowywać i prowadzić prace uwzględniając zabezpieczenie pracowników przed wypadkami i chorobami, Dbać o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń i wyposażenia technicznego, a także sprawność środków ochrony zbiorowej, Egzekwować przestrzeganie przepisów bhp, Zapewnić wykonanie zaleceń lekarza czy też osób kontrolujących.

Obowiązki pracownika Art. 211 określa, że przestrzeganie przepisów i zasad bhp jest podstawowym obowiązkiem pracownika a między innymi zobowiązuje: Znać przepisy i zasady bhp, brać udział w szkoleniach i poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym. Wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bhp oraz stosować się do wydawanych poleceń. Dbać o należyty stan maszyn, urządzeń i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu pracy.

Obowiązki pracownika Stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego zgodnie z ich przeznaczeniem. Poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich. Niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników a także inne osoby znajdujące się w rejonie o grożącym ich niebezpieczeństwie. Współpracować z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących bhp (nowy obowiązek w prawie polskim).

Prawa pracownika Art. 210 §1 możliwość powstrzymania się pracownika od wykonywania pracy w przypadku, gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bhp i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika, albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom. Art. 210 §2 - pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia, powiadamiając o tym fakcie niezwłocznie przełożonego. Art. 210 §3 - gwarantuje, że powstrzymanie się od pracy w sytuacjach, w których mowa wyżej, nie pozbawia pracownika wynagrodzenia za czas wykonywania pracy.

Prawa pracownika Pracownik ma również prawo, po uprzednim powiadomieniu przełożonego, powstrzymać się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej, w przypadku, gdy jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób.

Konsekwencje naruszenia przepisów bhp przez pracownika Zgodnie z art. 108 Kodeksu pracy - pracodawca może stosować karę upomnienia lub nagany oraz również karę pieniężną, wobec pracownika nie przestrzegającego przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Kara nie może być zastosowana po upływie dwóch tygodni od powzięcia wiadomości o naruszeniu obowiązku pracowniczego i po upływie 3 miesięcy od dopuszczenia się tego naruszenia(art. 109 §1). Kara może być zastosowana tylko po uprzednim wysłuchaniu pracownika ( art. 109 §2).

Konsekwencje naruszenia przepisów bhp przez pracownika Zgodnie z art. 110 - o zastosowanej karze pracodawca zawiadamia pracownika na piśmie, wskazując rodzaj naruszenia obowiązków pracowniczych i datę dopuszczenia się przez pracownika tego naruszenia oraz informuje go o prawie zgłoszenia sprzeciwu i terminie jego wniesienia - jednocześnie wkładając do akt osobowych pracownika odpis zawiadomienia.

Konsekwencje naruszenia przepisów bhp przez pracownika Zgodnie z art. 113 §1 karę uważa się za niebyłą, a odpis zawiadomienia o ukaraniu usuwa z akt osobowych pracownika - po roku nienagannej pracy (pracodawca może wcześniej uznać karę za niebyłą).

WYPADEK PRZY PRACY /Ustawa z dn. 30.10.2002r./ Za wypadek przy pracy uważa się – - zdarzenie nagłe, - wywołane przyczyną zewnętrzną, - które nastąpiło w związku z pracą, - i doprowadziło do urazu lub śmierci. Za zdarzenie potencjalnie wypadkowe – uważa się zdarzenie, podczas którego doszło do zagrożenia zdrowia lub życia lecz nie doszło do urazu. Nie zwalnia to jednak przełożonego od ustalenia przyczyn i okoliczności owego zdarzenia w celach prewencyjnych !!!

PODZIAŁ WYPADKÓW WYPADKI: zawodowe: pozazawodowe - przy pracy, - traktowane na równi z wypadk. przy pracy - przy realizacji umów – zleceń - w drodze do i z pracy pozazawodowe

Za ciężki wypadek przy pracy – uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, takie jak: utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności rozrodczej lub inne uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, a także choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita lub częściowa niezdolność do pracy w zawodzie albo trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała / np. amputacje /.   Za zbiorowy wypadek przy pracy – uważa się wypadek, któremu w wyniku tego samego zdarzenia uległy co najmniej dwie osoby.

Choroba zawodowa Za chorobę zawodową - uważa się chorobę określoną w wykazie chorób zawodowych, o którym mowa w art. 237 § 1 pkt 2 Kodeksu pracy; - jeżeli została spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy lub sposobem wykonywania pracy.

RYZYKO ZAWODOWE Możliwość występowania niepożądanych zdarzeń, powodujących utratę zdrowia, spowodowanych warunkami pracy. Zgodnie z art.226 Kodeksu Pracy pracodawca jest obowiązany ocenić i udokumentować ryzyko zawodowe oraz podjąć niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko. Pracodawca powinien poinformować każdego pracownika o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną przez niego pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.

Na poziom ryzyka zawodowego składają się : czynniki natury : - fizycznej, - biologicznej, - chemicznej, - psychofizycznej, - oraz czynniki niebezpieczne :

zagrożenia elementami ruchomymi i luźnymi, ostrymi i wystającymi,  Czynniki niebezpieczne (urazowe): zagrożenia elementami ruchomymi i luźnymi, ostrymi i wystającymi, zagrożenia związane z przemieszczaniem się ludzi, zagrożenia poparzeniem, zagrożenia pożarowe i wybuchowe, bariery architektoniczne, maszyny, urządzenia, przyrządy, narzędzia, materiały, wyroby gotowe, prąd elektryczny /jako taki/ Czynniki fizyczne: hałas ustalony i nieustalony, infradźwiękowy, ultradźwiękowy, wibracja, mikroklimat, promieniowanie optyczne, promieniowanie jonizujące, promieniowanie laserowe, pole elektromagnetyczne, pole elektrostatyczne,

pyły przemysłowe, oświetlenie, prąd elektryczny /wahania i nieprawidłowości/. Czynniki chemiczne: substancje toksyczne, substancje drażniące, substancje uczulające, substancje rakotwórcze, substancje mutagenne, substancje upośledzające funkcje rozrodcze, substancje działające przez drogi oddechowe, substancje działające przez skórę i błony śluzowe, substancje działające przez przewód pokarmowy.

makroorganizmy roślinne i zwierzęce. Czynniki psychofizyczne:   Czynniki biologiczne, mikroorganizmy roślinne i zwierzęce (bakterie, wirusy, riketsje, grzyby, pierwotniaki) i wytwarzane przez nie toksyny i alergeny, makroorganizmy roślinne i zwierzęce. Czynniki psychofizyczne: obciążenie fizyczne (statyczne i dynamiczne) – przemieszczanie się, dźwiganie ciężarów itp. obciążenie psychonerwowe /stres i jego następstwa/

Zagrożenia wypadkowe i zagrożenia dla zdrowia Zagrożenia urazami powodowanymi ruchomymi częściami maszyn i urządzeń: - pochwycenie, uderzenie, skaleczenie, obcięcie (amputacja) zagrożenia powodowane przez narzędzia ręczne typu noże, topory, tasaki, cęgi, przecinaki, młotki, zagrożenia powodowane przez urządzenia pomocnicze do składowania, ekspozycji, układania i zdejmowania sprzedawanych artykułów, np. stojaki, regały, półki, podesty podłogowe, schodki przystawne, podstawki, drabiny

Zagrożenia wypadkowe i zagrożenia dla zdrowia zagrożenia powodowane przez środki transportu oraz nie kontrolowany ruch części urządzeń lub składowanych artykułów np. wózki ręczne, artykuły w workach, puszkach, szklanych słojach układane w stosach na podłodze lub regałach półkowych, zagrożenia urazami powodowanymi poślizgnięciami, potknięciami i upadkami na podłożu stanowiska pracy, przejść, dojść, dróg transportowych, zagrożenia porażeniem prądem elektrycznym przez przewody, gniazda, wtyczki, tablice i rozdzielnice, maszyny i urządzenia,

Zagrożenia wypadkowe, zagrożenia dla zdrowia zagrożenia pożarem, narażenia na hałas emitowany np. przez urządzenia chłodnicze, wentylacyjne, klimatyzacyjne, zagrożenia spowodowane niedostatecznym oświetleniem, zagrożenia pochodzące od stresu: - praca w godzinach nadliczbowych, tempo pracy, odpowiedzialność materialna, monotonia, konflikty pomiędzy pracownikami,

Podstawowe zasady bhp zapoznać się dokładnie instrukcjami bhp oraz instrukcjami obsługi /dtr./ np.: urządzenia , stanowiska pracy; wykorzystywać urządzenia zgodnie z ich przeznaczeniem, utrzymywać w nienagannym stanie sanitarnym, zgłaszać konserwatorowi lub przełożonemu wszelkie spostrzeżenia o nieprawidłowej pracy urządzenia, dokonywać systematycznie koniecznych czynności eksploatacyjnych oraz kontrolnych, zatrzymać urządzenie, odejść od stanowiska w przypadku stwierdzenia zaburzeń lub nieprawidłowości w jego pracy.

Podstawowe zasady bhp korzystamy tylko i wyłącznie ze sprawnych technicznie urządzeń, wykorzystujemy je zgodnie z przeznaczeniem, utrzymujemy je w należytej czystości, posługujemy się nimi tylko ze sprawnymi osłonami i zabezpieczeniami, urządzenia pracujące w nietypowy dla siebie sposób (zbyt głośno, zapach spalenizny itp. ) należy natychmiast wyłączyć i odłączyć z spod napięcia oraz zgłosić przełożonym.

Podstawowe zasady bhp w transporcie przed użyciem sprawdzić stan techniczny, używać sprawnego technicznie sprzętu, nie przeładowywać środków transportu, zachowywać przy załadunku i rozładunku stabilność pojazdu, Ładować tak aby ładunek nie wystawał poza obrys i aby nie zasłaniał pola widzenia, transportować tylko drogami o nawierzchni twardej, równej i gładkiej

Podstawowe zasady bhp przy układaniu towarów wysokość ręcznie układanych stosów nie może przekraczać 1,5 m, a sposób ułożenia musi wykluczać możliwość osunięcia się lub przewrócenia stosu, układanie i zdejmowanie ręczne towarów z regałów, stojaków i półek z wysokości większej niż 1,5m może odbywać się wyłącznie ze specjalnych drabinek i pomostów, zdejmowanie towarów z półek i stosów należy rozpoczynać od górnej warstwy, niedopuszczalne jest układanie w miejscach niedostępnych bezpośrednio z poziomu podłogi towarów ciężkich, o dużej objętości lub właściwościach żrących, parzących, wybuchowych i samozapalnych.

Podst. zasady przy korzystaniu z narzędzi i elektronarzędzi korzystać tylko ze sprawnego technicznie sprzętu, części robocze narzędzi powinny być ostre (bez wyszczerbień i nadmiernego zużycia), elektronarzędzia ze względu na skuteczność ochrony przed porażeniem elektrycznym powinny być okresowo sprawdzane, zachować ład i porządek na stanowisku pracy.

POŻAR i JEGO NASTĘPSTWA Pożar to niekontrolowany proces palenia w miejscu do tego nie przeznaczonym. Warunki konieczne do zaistnienia pożaru : - inicjator, - materiał palny, - tlen. Rodzaje i typy pożarów: A – materiały stałe, pochodzenia organicznego, których normalne spalanie zachodzi z tworzeniem się żarzących węgli, B – ciecze i materiały topiące się, C – gazy palne, D – metale palne /sód, potas/, F – tłuszcze i oleje w urządzeniach kuchennych.

Podstawowe obowiązki p. poż. pracownika przejść przeszkolenie i potwierdzić na piśmie fakt zaznajomienia i przestrzegania przepisów p. poż., znać sposoby alarmowania straży pożarnej, obsługi podręcznego sprzętu gaśniczego oraz gaszenia pożarów, usuwać niezwłocznie wszelkie przyczyny mogące spowodować pożar, brać udział w akcjach ratowniczych w przypadku powstania pożaru, nie zastawiać dostępu do sprzętu gaśniczego ani dróg ewakuacyjnych, utrzymywać czystość i ład na stanowisku pracy, nie używać otwartego ognia na terenie obiektu handlowego.

Podstawowe zasady postępowania podczas akcji gaśniczej przeprowadzić ewakuację ludzi, w miarę możliwości odciąć drogi rozprzestrzeniania się pożaru poprzez pozamykanie drzwi i okien, a tym samym odcięcie dopływu tlenu z powietrza, usunąć przedmioty palne z najbliższego otoczenia pożaru, wchodząc do pomieszczeń objętych pożarem postępować ostrożnie aby uchronić się przed ewentualnym poparzeniem przez ogień, w atmosferze dymu poruszać się zgodnie z wymienionymi wcześniej zasadami, podchodząc do ogniska pożaru kierować środek gaśniczy na źródło ognia, po ugaszeniu najbliższego palącego się materiału, posuwać się w głąb, likwidując dalsze miejsca objęte pożarem,

Podstawowe zasady postępowania podczas akcji gaśniczej należy obserwować najbliższe pomieszczenia i obiekty aby nie nastąpił przerzut pożaru, gasząc pożar nacierać środkami gaśniczymi z głównego kierunku, tj. z kierunku w którym pożar się rozprzestrzenia, w czasie prowadzenia działań ratowniczo-gaśniczych pamiętać należy o drodze odwrotu, należy gasić ognisko pożaru z poziomu wyższego lub równego a nie niższego, nie gasić wodą ciał, które w zetknięciu z wodą wchodzą w reakcje chemiczne (np. karbid), płynów łatwopalnych lżejszych od wody, (np. tłuszczów, alkoholi), instalacji elektrycznych pod napięciem, ciał palących się w wysokiej temperaturze,

Przystępując do akcji gaśniczej pamiętaj, że należy: w pierwszej kolejności należy przeprowadzić ewakuację ludzi i udzielić pomocy poszkodowanym, wyłączyć dopływ prądu elektrycznego do pomieszczeń objętych pożarem, przestrzegać zakazu używania wody do gaszenia instalacji i urządzeń elektrycznych znajdujących się pod napięciem, odciąć dopływ oleju opałowego zasilającego kotłownię, dążyć do usunięcia z zasięgu ognia wszelkich materiałów palnych, nie otwierać bez uzasadnionej potrzeby drzwi i okien do pomieszczeń, w których powstał pożar, ponieważ dopływ tlenu sprzyja rozprzestrzenianiu się ognia, w sposób zdecydowany z zachowaniem podstawowych zasad bezpieczeństwa użyć podręcznego sprzętu gaśniczego, co umożliwi ugaszenie pożaru w zarodku.

Przystępując do akcji gaśniczej pamiętaj, że należy: wszyscy pracownicy zatrudnieni w obiekcie muszą się podporządkować kierownikowi działań ratowniczo-gaśniczych a następnie dowódcy straży pożarnej, po przybyciu straży pożarnej, osoba dotychczas kierująca działaniami ratowniczo-gaśniczymi obowiązana jest podporządkować się dowódcy straży i poinformować go o stanie zagrożenia i wydanych zarządzeniach, należy przeprowadzić wtedy, gdy jest ono bezpośrednio zagrożone i nie można go w inny sposób uratować, bądź gdy jego obecność w budynku utrudnia dostęp do miejsca pożaru lub ułatwia rozprzestrzenianie się ognia. Decyzję o ewakuacji mienia podejmuje kierownik akcji ratowniczej. Ewakuowane mienie powinno być przemieszczane w wyznaczone miejsce i odpowiednio zabezpieczone.

ZASADY PRZEPROWADZANIA EWAKUACJI Pracownicy biorący udział w ewakuacji: otwierają wszystkie drzwi ewakuacyjne z obiektu, ustalają dokładnie miejsce pożaru, drogi jego rozprzestrzeniania się i zagrożenie dla sąsiednich pomieszczeń, alarmują jednostkę straży pożarnej albo przekazują informację kierownictwu, przystępują do ewakuacji ludzi zgodnie z zasadami przeprowadzania i organizacji akcji ewakuacyjnej, informują kierującego ewakuacją o istniejącej sytuacji, utrudnieniach w prowadzeniu ewakuacji oraz ściśle wykonują jego polecenia, utrzymują ścisłą łączność z innymi osobami biorącymi udział w prowadzeniu ewakuacji celem zapewnienia wzajemnej pomocy, jeśli sytuacja na to pozwala, sprawdzają czy ktoś nie pozostał w obiekcie. Należy zawsze brać pod uwagę fakt, że w czasie ewakuacji mogą nastąpić takie okoliczności jak urazy, omdlenia itp. W tej sytuacji należy przenieść poszkodowanych w bezpieczne miejsce, udzielić pierwszej pomocy i zawiadomić pogotowie ratunkowe,

Ogólne zasady dla osób uczestniczących w ewakuacji w czasie trwania ewakuacji obowiązuje zachowanie spokoju. Umożliwia to wydawanie przez osoby kierujące ewakuacją niezbędnych dyspozycji i wskazówek usprawniających przebieg ewakuacji, nie wolno zatrzymywać się ani też podejmować prób poruszania się w kierunku przeciwnym do wyznaczonego kierunku ewakuacji, osoby ewakuowane poruszają się szybkim krokiem w wyznaczonym kierunku, nie należy przebiegać i wyprzedzać osób znajdujących się przed nimi, w przypadku utraty orientacji w układzie przestrzennym obiektu należy kierować się do wyjścia z budynku wg wskazań znaków ewakuacyjnych.

Ogólne zasady postępowania w pomieszczeniach zadymionych wejście do pomieszczenia zadymionego (pokoju,, korytarza), z którego wydobywa się dym i zachodzi domniemanie powstania pożaru wymaga ostrożności w celu uniknięcia tzw. Płomienia żgącego. Dlatego należy: wchodzić ostrożnie, uchylając drzwi stopniowo i częściowo (nie otwierać drzwi jednym ruchem na całą szerokość), poruszać się (pozostawać) w pozycji pochylonej lub bezpośrednio przy podłodze, posiadać w miarę możliwości podręczne środki gaśnicze (lub inne zastępcze i w danym momencie dostępne), zabezpieczyć głowę przed urazami mechanicznymi i oddziaływaniem wysokiej temperatury (hełm lub inne alternatywne rozwiązania), zabezpieczyć przed dymem usta i twarz (np. chusteczka lub ręcznik zmoczone w wodzie), w przypadku dużego zadymiania użyć prądu wody z uprzednio rozciągniętej linii wężowej.

Ogólne zasady postępowania w pomieszczeniach zadymionych Koniecznym jest, aby w strefach zadymionych wszelkie działania prowadzone były przez co najmniej dwie osoby jednocześnie, ubezpieczające się wzajemnie i mogące udzielić sobie pomocy wzajemnej. Poszukiwanie w zadymionym pomieszczeniu osoby przypuszczalnie pozostałej, powinno polegać na dokładnym sprawdzeniu miejsc, gdzie się mogła schronić i ulec omdleniu, również wszędzie tam, gdzie w normalnych warunkach zdawałoby się to niemożliwe np. pod regałem. Zmniejszenie zadymienia w pomieszczeniach można osiągnąć przez: Stosowanie prądu wodnego rozpylonego z sieci wodociągowej, Otwarcie okien i drzwi

PIERWSZA POMOC PRZEDLEKARSKA > Zespół zabiegów czynionych na osobie poszkodowanej, w celu utrzymania lub przywrócenia funkcji życiowych < Utrzymanie funkcji życiowych to pomoc przy - ^ skaleczeniach, złamaniach, zwichnięciach, oparzeniach, odmrożeniach, zatruciach, zachłyśnięciach się itp. Przywrócenie funkcji życiowych to - ^ zespół zabiegów resuscytacyjnych, polegających na ręcznym masażu serca i sztucznym oddychaniu.

Algorytm podstawowych zabiegów resuscytacyjnych :   - sprawdź czy poszkodowany reaguje, - jeśli nie reaguje wezwij pomoc, - następnie udrożnij drogi oddechowe, - gdy nie ma oddechu lub jest nieprawidłowy wezwij Pogotowie, - następnie przystąp do masażu serca i sztucznego oddychania w stosunku 30 ucisków i 2 wdechy !!!

Pozycja boczna – bezpieczna   - zdejmij okulary poszkodowanemu /jeśli je ma/, - uklęknij przy poszkodowanym na oba kolana, - wyprostuj jego obie nogi, - bliższą rękę poszkodowanego ułóż pod kątem prostym do ciała /zginając w łokciu/, - dalszą rękę poszkodowanego przełóż w poprzek klatki piersiowej i przyłóż grzbietem ręki przy bliższym tobie policzku /jedną ręką przytrzymuj tę rękę poszkodowanego/, - drugą ręką złap dalszą nogę poszkodowanego i zegnij w stawie kolanowym, tak aby stopa nie odrywała się od podłoża, - następnie łapiąc za to podniesione kolano, przetocz poszkodowanego w swoją stronę, - udrożnij drogi oddechowe, odchylając głowę ku tyłowi, - podłuż pod policzek leżący na ziemi bliższą dłoń poszkodowanego, - regularnie sprawdzaj oddech !!!