Terapia uzależnionych bez uzależnionych. Janusz Koczberski. Jachranka, październik, 2011.

Pytania: Dlaczego spośród wielu eksperymentujących z narkotykami, stosunkowo niewielu się uzależnia? Co chroni niektórych przed nałogiem? Czy, a jeżeli tak, to w jaki sposób, można to wykorzystać?

Obserwacje: Dziecko przychodzi na świat zależne, rozładowując popędowe napięcia, „odkrywa” regułę przyjemności. Otoczenie najpierw propaguje różne formy zdobywania przyjemności, a później stara się je poddać kontroli. Wysoka pozycja w grupie, używki, hazard, przemoc, seks, gadżety (i wiele innych zjawisk), to dające szybkie i intensywne choć doraźne efekty, źródła przyjemnych doznań, względnie niezależne od wpływu dorosłych. Rozwój samodzielności często wymaga wyrzeczeń, rezygnacji, dystansu, trzeźwości i siły, które powinno się zdobywać w rodzinie.

RODZINA. …… to względnie trwała, wielopokoleniowa grupa, tworzących skomplikowany system, osób: a) powiązanych ze sobą wieloma silnymi, zmiennymi, podatnymi na rozmaite wpływy wewnętrzne i zewnętrzne relacjami, b) przez długi czas uzależnionych od siebie uczuciowo, społecznie, materialnie, intelektualnie, bytowo, c) tworzących własne zindywidualizowane tradycje, normy, hierarchie, obyczaje, zasady i reguły postępowania, d) absorbujących kulturę otoczenia poprzez własne filtry emocjonalne, intelektualne, religijne, społeczne, e) mniej lub bardziej wyodrębnionych i wyróżniających oraz izolujących się od wpływów zewnętrznych, f) dążących do utrzymania właściwej dla siebie równowagi (homeostazy) wewnętrznej i zewnętrznej.

WYCHOWANIE: A. Dyrektywne (bezpośrednie) kierowanie rozwojem wychowanków: wychowawca jest w pełni odpowiedzialny za ich rozwój. B. Wspomaganie wychowanków w ich osobistym (samodzielnym) kierowaniu własnym rozwojem: wychowawca: wyzwala, dodaje odwagi, sprzyja naturalnemu rozwojowi, mobilizuje aktywność itp. Wychowanie może być: naturalne - odbywa się pod wpływem oddziaływania najbliższej rodziny i środowiska; istnieje samowychowanie; oraz wychowanie instytucjonalne, (w szkole, przedszkolu, domu dziecka). Celem wychowania zawsze jest samodzielność wychowanka, Metody stosowane w procesie wychowania są często podobne do manipulacji, a różnią je od siebie tylko intencje wychowawcy.

Zdrowa rodzina. Za rodziny „zdrowe”, czyli funkcjonalne, możemy za V. Satir uznać te, które we właściwy sposób realizują swoje funkcje. Właściwy sposób: - uwzględnia specyfikę rozwojową każdego z uczestników życia rodzinnego, - jest zbudowany na ogólnych zasadach moralnych i regułach życia w społeczeństwie, - rozpoznaje i aktywnie reaguje na otoczenie, w którym rodzina funkcjonuje, - zawiera mocne i jednoznaczne granice, na tyle jednak elastycznie je egzekwuje, by każdy mógł w jego ramach realizować swój potencjał rozwojowy.

Funkcje rodziny. Seks. Płodzenie dzieci. Współpraca ekonomiczna pomiędzy rodzicami , oraz pomiędzy rodzicami a dziećmi. Utrzymywanie granic pomiędzy pokoleniami. Przekazywanie kultury dzieciom: -nauka ról rozumianych jako społecznie akceptowane sposoby zachowania, -uczenie jak radzić sobie z nieożywionym otoczeniem, -nauczenie dziecka komunikacji (mówienia i słuchania), -uczenie form i okoliczności wyrażania emocji oraz umiejętności ich kontrolowania. Rozpoznawanie dorastania i zdolności do realizacji dorosłych ról. Ewentualnie – zapewnienie opieki rodzicom przez dzieci.

Rodziny „problemowe”. Rodziny „dysfunkcjonalne” (dysfunkcyjne, nieporadne wychowawczo), to takie, w których co najmniej jedna z powyższych funkcji nie jest realizowana, lub funkcje są realizowane nieharmonijnie (w niewłaściwych proporcjach). Diagnozę dysfunkcjonalności rodziny można też opierać na np. objawach nieprawidłowego funkcjonowania rodziny opisanych przez Popielarską i in. Rodziny „spatologizowane” (zaburzone, np. rodziny „rozszczepione”), w których istnieją wyraźne patologie życia rodzinnego, ale przynajmniej jeden z rodziców stara się dawać oparcie i podejmuje wysiłki, zmierzające do realizowania funkcji rodziny. Rodziny „patologiczne” czyli rodziny z problemami: przestępczości, przemocy, molestowania, uzależnień, wykluczenia społecznego, bezradności i niesamodzielności rodziców, i in.

Objawy nieprawidłowego funkcjonowania rodziny wg Popielarskiej i in. 1. Niewypełnienie podstawowych zadań opiekuńczych. 2. Separacja emocjonalna. 3. Nadmierna symbioza i wiązanie dziecka: - poprzez id, kiedy rodzice w sposób jak najdoskonalszy zaspokajają popędy dziecka, - poprzez ego, kiedy własne normy i potrzeby rodzice dostosowują do norm i potrzeb dziecka, konstruując rodzinę na pozór partnerską, - poprzez superego, gdy rodzice pozornie akceptują samodzielność, ale czynią dziecko odpowiedzialnym za swoje samopoczucie, zdrowie a czasem nawet życie, indukując olbrzymie poczucie winy. 4. Nadopiekuńczość, która często jest wyrazem postawy lękowej rodzica/ców, choć może być również maską zasłaniającą odrzucenie dziecka.

Objawy nieprawidłowego funkcjonowania rodziny wg Popielarskiej i in cd 5. Zaburzenia komunikacji: a) wszyscy muszą wszystko wiedzieć – brak jakiejkolwiek lub niewystarczająca strefa intymności, b) brak przepływu informacji, brak komunikacji na temat spraw ważnych a szczególnie dotyczących przeżywanych emocji i uczuć, c) „podwójne wiązania” sprzeczność komunikatów werbalnych i pozawerbalnych, nie wiadomo wówczas, które komunikaty są prawdziwe. 6. Erotyzacja stosunku rodzic – dziecko, ustawianie dziecka w roli partnera. 7. Patologia ról w rodzinie np., rola „kozła ofiarnego” przypisana jednemu dziecku (choremu, słabszemu, najmłodszemu). 8. Zaprzeczanie istnieniu konfliktów w rodzinie, opór przed ich ujawnianiem – uniemożliwia to rozwiązywanie tychże konfliktów.

Najczęściej spotykane w praktyce błędy wychowawcze: Brak lub zaburzona komunikacja (wykłady, niesłuchanie). Piedestałowanie lub marginalizacja dziecka. Nadmierna ochrona i kontrola. Intelektualizacja relacji i nieadekwatne oczekiwania. Brak stabilnych granic - poczucie bezkarności i wszechmocy. Niesprawiedliwe czyli „sprawiedliwe” traktowanie dzieci. Koalicyjność. Odrzucenie lub pozorna bliskość. Przekupstwo, układowość i manipulowanie. Wpędzanie w poczucie winy lub krzywdy. Straszenie, grożenie i szantaż emocjonalny. Przemoc psychiczna i fizyczna. Nadużywanie bliskości lub odbieranie intymności. 

UZALEŻNIENIE. W rozumieniu psychologicznym uzależnienie to pogłębiająca się, regresywna postawa lękowo-ucieczkowa, której składowe – emocjonalna, poznawcza i behawioralna - są nakierowane na osiągnięcie stanu przyjemności (zaspokojenia) lub uniknięcie/rozładowanie efektów napięcia emocjonalnego. Z biologicznego punktu widzenia jest to: - wyuczony (nabyty, powstający w wyniku interakcji pomiędzy organizmem żywym a substancją psychoaktywną/czynnością gratyfikującą) stan psychiczny, społeczny i fizjologiczny, - prowadzący do głębokich, rozległych i destrukcyjnych zmian w funkcjonowaniu organizmu, wśród których zawsze wyróżnia się: * nieodpartą potrzebę (przymus) zażywania substancji/powtarzania czynności stale lub okresowo, w celu doznania psychicznych efektów ich działania, lub dla uniknięcia dolegliwości spowodowanych brakiem, * rosnącą tolerancję.

Uzależnienie cd.: Substancja psychoaktywna to każda substancja naturalna lub syntetyczna, która wprowadzona do organizmu znosi albo modyfikuje co najmniej jedną z jego funkcji. Czynność gratyfikująca to taka czynność, której realizacja prowadzi do osiągnięcia przyjemności lub uniknięcia nieprzyjemności/zredukowania uczucia napięcia. Zależność psychiczna jest to nieodparta lub przemożna (czyli nie do odparcia wolną wolą lub przemagająca wolną wolę) potrzeba zażycia leku/powtórzenia czynności. Zależność społeczna przemożna potrzeba akceptacji/dostosowania się, która ma trzy aspekty: stygmatyzacyjny, „przynależnościowy”, autostygmatyzacyjny. Zależność fizjologiczna. Rosnąca tolerancja.

POWSTAWANIE UZALEŻNIENIA. Proces „nabywania” uzależnienia jest regresywny – w trakcie rozwoju nałogu, następuje cofanie się do wcześniejszych stadiów rozwojowych. Najczęściej zaczyna się w kryzysowych okresach rozwojowych, w których uzależniający się przebywa na stałe w znanym sobie środowisku wychowawczym (w rodzinie lub placówce opiekuńczo-wychowawczej). Przełomowymi w rozwoju, naturalnymi sytuacjami kryzysowymi są: okresy indywiduacji/separacji, które wiążą się ze zmianami wyznawanych i realizowanych zainteresowań, wartości; adolescencja wraz z towarzyszącymi jej nieporozumieniami, napięciami i przemianami; zmiany grupy odniesienia, związane np. z przejściem ze szkoły podstawowej do gimnazjum lub z gimnazjum do liceum.

Czynniki „torujące” w uzależnieniu. Ciekawość i bezpośrednia obserwacja - oswajanie się - przyzwyczajenie do substancji, środowiska, konsumentów. „Przejęcie teorii o nieszkodliwości” – od znajomych i z sieci. Nawyki sporadycznego, okresowego zażywania – popędowość. Kłamstwa i oszukiwanie w celu zdobycia pieniędzy, oraz towarzyszące im poczucie winy/krzywdy. Problemy z wykonywaniem obowiązków domowych, szkolnych, z zainteresowaniami – degradacja samooceny. Konflikty w rodzinie, w szkole, w dotychczasowej grupie odniesienia. Zmiany w relacjach, w hierarchii wartości, pierwsze objawy degradacji. „Rezygnacja” z dobrego mniemania o sobie, obwinianie bliskich, odczucie potrzeby i niemożności rezygnacji z nałogu. Odrzucenie granic i zahamowań, syndrom wyuczonej bezradności.

DIAGNOZA. Etap poszukiwania i nawiązywania kontaktu, zgłaszania objawów choroby, ewentualnego negocjowania warunków. Diagnoza problemowa (wstępna – po pierwszym kontakcie, rozszerzana i pogłębiana systematycznie) na poziomie : - nawyków, - przekonań i postaw, - wyznawanych, cenionych i realizowanych wartości, - relacji i związków, - konfliktów wewnętrznych. 3. Współpraca rodziny lub delegowanie WIP-a do terapii.

Terapia stacjonarna. Jasny kontrakt i motywacje – zewnętrzna i wewnętrzna. Pobyt poza toksycznym środowiskiem. Znane i sprawdzone metody i techniki. Przepustki i spotkania z rodziną – możliwość wzmacniania i weryfikacji efektów uzyskanych w systemie. Realizacja obowiązku szkolnego, rozwój. Wady: - wyrwanie pacjenta z naturalnego środowiska, - pobyt „pod kloszem” systemu terapeutycznego, - pewien poziom represyjności systemu.

Terapia ambulatoryjna. Naturalne i otwarte środowisko zmian. Możliwość realizowania podjętych wcześniej zobowiązań. Bieżący, stały, choć niekoniecznie aktywny i pozytywny, współudział rodziny w procesie. Wady: - dostępność, czas trwania i częstotliwość terapii, - motywacja rodziców/WIPa, - toksyczne oddziaływanie zależności społecznej, - zależna od głębokości i rozległości uszkodzeń.

Terapia bez uzależnionego. Brak „terapeutycznej” i chorobowej stygmatyzacji WIP-a. Modyfikacja i uruchamianie naturalnych (rodzinnych) mechanizmów naprawczych. Szerokie, głębokie i względnie trwałe zmiany systemu rodzinnego. Transfer zmian na wszystkie osoby w rodzinie. Wady: - sprzeczność z oczekiwaniami dorosłych (choroba), - kooperatywność i determinacja rodziców, krewnych, - zaufanie do terapeuty, - czasochłonność i nawroty, osłabiające motywacje stron.

Funkcje rodziny w terapii bu. Seks, płodzenie dzieci i ewentualnie – zapewnienie opieki rodzicom przez dzieci. Współpraca ekonomiczna pomiędzy rodzicami, pomiędzy rodzicami a dziećmi oraz pomiędzy dziećmi. Utrzymywanie granic - również pomiędzy pokoleniami. Przekazywanie kultury dzieciom: -nauka ról rozumianych jako społecznie akceptowane sposoby zachowania, -uczenie radzenia sobie z nieożywionym otoczeniem, -nauczenie dziecka komunikacji (mówienia i słuchania), -uczenie form i okoliczności wyrażania emocji oraz umiejętności ich kontrolowania. Rozpoznawanie dorastania i zdolności do realizacji dorosłych ról.

Terapia bez uzależnionego 1. Założenia: 1. Zaangażowany rodzic może na tyle zmienić własne zachowanie, by uruchomić w pozostałych osobach motywację do zmiany. 2. Nawet jedna, ale znacząca osoba, może wprowadzać zmiany, codziennie i świadomie, może je wzmacniać i korygować. 3. Terapia odbywa się poprzez drobne, progresywne zmiany w funkcjonowania naturalnego systemu rodzinnego. 4. W takich warunkach opór WIP-a może być mniejszy, łatwiej go przepracować, uzyskane efekty będą wzmacniane przez system. 5. Zaangażowanie rodzica/-ców prowadzi do wzrostu wzajemnego porozumienia, rozwoju poczucia bliskości i pogłębiania więzi, co daje wszystkim więcej oparcia i wiary w siebie.

Terapia bez uzależnionego 2. Kiedy szczególnie warto?: Gdy choć jeden dorosły jest gotowy do wprowadzania zmian. Gdy WIP wyraźnie i boleśnie odczuł jakiś dyskomfort związany z uzależnieniem, lub gdy dorosły może mu ten dyskomfort należycie wzmocnić. Gdy WIP jest młody, niezbyt głęboko uzależniony i chcemy uniknąć „terapeutycznej stygmatyzacji”. Gdy WIP jest jeszcze podatny na zmiany i współpracuje z dorosłym. Gdy WIP nie jest zbyt mocno zidentyfikowany z destrukcyjną grupą lub wartościami. Gdy WIP nie stracił jeszcze wszystkich ambicji, zainteresowań i planów, choć być może ich aktualnie nie realizuje.

Terapia bez uzależnionego 3. Kiedy nie powinno się stosować tej techniki? 1. Gdy WIP jest osobiście zainteresowany udziałem w terapii. 2. Gdy stan somatyczny i/lub psychiczny wskazuje na poważne zagrożenie zdrowia i/lub życia WIP-a bądź kogoś z jego otoczenia. 3. Gdy nikt z dorosłych nie może zagwarantować podjęcia i kontynuowania stabilnych oraz względnie konsekwentnych usiłowań wprowadzania zmian w systemie rodzinnym.

Terapia bez uzależnionego 4. Procedura - pierwsze spotkanie: 1. Analiza ról i podstawowych błędów wychowawczych rodziców – historia, osoby zaangażowane oraz ich udział, czas trwania, skutki. Omówienie aktualnych i potencjalnych efektów, wywoływanych przez te błędy w psychice i zachowaniu dziecka. 2. Wspólne określenie i uzasadnienie możliwości wprowadzenia dwóch-trzech dokładnych i precyzyjnych zmian niewłaściwych postaw-zachowań rodziców. Zmiany powinny być oparte na w miarę spójnej koncepcji funkcjonowania rodziny. 3. Sprawdzenie wątpliwości rodziców i ich przepracowanie. 4. Zawarcie kontraktu na wprowadzenie tych zmian. 5. Określenie konsekwencji (dla rodziców i dla dziecka) wynikających z niewywiązania się ze zobowiązań. 6. Ustalenie terminu następnego spotkania.

Terapia bez uzależnionego 5. Procedura – następne spotkanie: 1. Analiza efektów poprzednich decyzji: Trudności i sukcesy napotkane przez dorosłego/dorosłych, bunt, opór, przeciwopór dziecka, jego intensywność, nasilenie, formy, cel. Konsekwencje i efekty wprowadzonych zmian dla całego systemu rodzinnego. Motywacja dorosłego/dorosłych do kontynuacji zmian, ich wewnętrzne rozgrywki i napięcia, ewentualnie – ponowne ustalenie priorytetów. 2. Wspólne określenie utrzymania sytuacji na aktualnym poziomie lub możliwości wprowadzenia nowych zmian. 3. Sprawdzenie wątpliwości rodziców i ich przepracowanie. 4. Określenie konsekwencji (dla rodziców i dla dziecka) wynikających z niewywiązania się ze zobowiązań. 5. Ustalenie terminu następnego spotkania