Działalność lądolodu i jego wpływ na rzeźbę terenu Jarek Kępiński Działalność lądolodu i jego wpływ na rzeźbę terenu

WPŁYW LĄDOLODU Niemalże każde działanie posiada określony wpływ, który my powinniśmy brać pod uwagę. Z tego względu warto także się zastanowić nam wpływem lądolodu na ziemię, bądź ukształtowanie terenu. Należy zaznaczyć, że także w Polsce odbyły się konkretne zlodowacenia, czyli wystąpiły tam lądolody na określonych terenach. Dzisiaj dokładnie możemy się dowiedzieć, gdzie one leżały, na jakich terenach się oparły. Poza tym mamy możliwość dowiedzieć się, z czego one powstały oraz jaka jest ich niszcząca działalność. Ale poza tym warto poznać wpływ takiego lądolodu. Należy zaznaczyć, że one miały wpływ na rzeźbę tych terenów; tak naprawdę to one przekształciły układ sieci rzecznej; poza tym po nich pozostały piaski i żwiry, jak i osady gliniaste. Poza tym erozja lądolodu pozostawiła coś po sobie. Doprowadziła do zdarcia wierzchni warstw skał, czyli mowa jest tutaj o tak zwanym procesie egzaracji. Poza tym warto wiedzieć, że takie lądolody zostawiły po sobie również moreny denne, jak i czołowe. To one przecież są pewnymi formami akumulacji lodowcowej. Tak więc lądolody posiadają

Niszcząca działalność lodowców Niszcząca działalność lodowców polega na żłobieniu podłoża i zboczy dolin górskich. Materiał przymarznięty do lodowca i transportowany przez niego stanowi morenę denną. Jest to masa gliniasto-gruzowa, którą przesuwający lodowiec żłobi podłoże i pogłębia dolinę rzeczną. Dlatego też z pierwotnych dolin rzecznych w kształcie V powstają doliny o przekroju U. Przeobrażone przez lodowiec zbocza mają strome zbocza i wklęsłe dna. Materiał skalny znajdujący się wewnątrz lodowca pochodzący z obrywów zboczy doliny to morena wewnętrzna. Część tego materiału gromadząca się na styku lodowca ze zboczem tworzy morenę boczną. Materiał gliniasto-gruzowy transportowany na powierzchni lodowca stanowi morenę powierzchniową. Ze wszystkich osadów transportowanych przez lodowiec powstają u jego czoła pagóry lub wzgórza moreny czołowej. Dawne doliny lodowcowe zalane przez wody morskie tworzą fiordy (Norwegia, Nowa Zelandia, Grenlandia, wybrzeża Alaski). W górnej części lodowca, w polu firnowym powstają kotły lodowcowe (kary, inaczej cyrki lodowcowe). Po stopnieniu lodu w kotłach tworzą się jeziora górskie (Morskie Oko). Zlodowacenia plejstoceńskie (Półwysep Skandynawski) pozostawiły na kontynencie ślady w postaci różnych form polodowcowych. Lądolody wywarły duży wpływ na rzeźbę terenu, zmieniły układ sieci rzecznej i pozostawiły osady gliniaste, piaski i żwiry. Na obszarach erozji lądolodów została zdarta wierzchnia warstwa skał (egzaracja) i materiał ten został przetransportowany i osadzony w dalekich odległościach na przedpolu lądolodu. Dowodem tego są głazy narzutowe (eraktyki) przywleczone na teren Niżu Polskiego z Półwyspu Skandynawskiego. Lądolody pozostawiły po sobie moreny czołowe i denne, które są formami akumulacji lodowcowej. Wysokości moren czołowych dochodzą niekiedy do znacznych rozmiarów (Wieżyca 329 m.n.p.m.) Materiał budujący moreny czołowe to piaski, glina zwałowa, żwiry i głazy narzutowe różnej wielkości. Pagóry lub wzgórza moren czołowych układają się w ciągi, wyznaczające zasięg lądolodu. Występują one na terenie Polski na Pojezierzu Pomorskim i Mazurskim, a zwłaszcza na Pojezierzu Suwalskim. Morena denna może być płaska, falista lub pagórkowata. Buduje ją glina zwałowa. Na powierzchni moreny dennej występują często formy, które powstawały w lądolodzie na skutek działalności wód roztopowych. W wyniku działalności rzek płynących pod lądolodem, w jego wnętrzu lub na powierzchni powstały ozy- długie, , wąskie, kręte poprzerywane wały, zbudowane z piasków i żwirów. W wyniku akumulacji materiałów lodowcowych w obniżeniach terenu z jednej stronny ograniczone ścianą lodu tworzą się wzgórza kemowe. W wyniku erozyjnej działalności rzek pod lądolodem powstały głębokie rynnowe zagłębienia, a w niektórych z nich zachowały się jeziora rynnowe. Wody roztopowe wypływające spod lądolodu tworzyły rzeki, które ukształtowały doliny. Wody płynące w sposób wachlarzowaty osadzały materiał piaszczysto-żwirowy, tworząc rozległe sandry. Czasami wody pochodzące z topniejącego lądolodu, oddalając się od niego spotykały się z wodami rzek płynącymi z południa. Ich dalszy odpływ odbywał się ze wschodu na zachód, w wyniku czego powstały potężne pradoliny. Na przedpolu lądolodu w zimnym klimacie zachodziły intensywne procesy niszczące: wietrzenie, ruchy masowe i deflacja. Zniszczony i rozdrobniony materiał skalny ulegał procesom transportu i akumulacji czego efektem są pokrywy lessowe i wydmy śródlądowe, utworzone daleko od przedpola lądolodu. Powstały w ten sposób krajobraz nosi nazwę peryglacjalnego.

Działalność lodowców i lądolodów na powierzchni Ziemi lodowce i lądolody tworzą się w miejscach, gdzie więcej śniegu w ciągu roku przybywa niż się topi. Znajdują się one w ciągłym ruchu, który następuje w efekcie działania siły ciężkości. W miejscu ich występowania panuje ponadto klimat tzw. peryglacjalny (przylodowcowy), który sprzyja zachodzeniu procesów wietrzenia mrozowego. W wyniku działalności lodowców i lądolodów dochodzi do przekształcania się pierwotnej rzeźby terenu w tzw. rzeźbę polodowcową (glacjalną). Działalność lodowców i lądolodów może być niszcząca i budująca, a obejmuje ona następujące procesy:

DETERSJA - szlifowanie, rysowanie, gładzenie podłoża przez lód lodowcowy i materiał skalny niesiony w masie lodowca. W jej wyniku powstają: wygłady, mutony (barańce), rygle skalne, rysy, bruzdy.

DETRAKCJA- odrywanie i wykruszanie z podłoża bloków i rumoszu skalnego przez poruszający się lód lodowcowy. W jej wyniku powstają: cyrki, żłoby, doliny U-kształtne, zagłębienia liniowe

EGZERACJA- zdzieranie, przesuwanie i fałdowanie materiału skalnego przez czoło lodowca. W jej wyniku powstają: zagłębienia i garby zbudowane ze spiętrzonego materiału.

AKUMULACJA - osadzanie materiału niesionego przez lód lodowcowy AKUMULACJA - osadzanie materiału niesionego przez lód lodowcowy. W jej wyniku powstają: moreny czołowe, denne, boczne i środkowe

Erozja wód lodowcowych - żłobienie i wymywanie materiału skalnego podłoża i zboczy dolin przez wody płynące pod lodem i na jego przedpolu. W jej wyniku powstają: rynny i pradoliny.

WAŁY MOREN BOCZNYCH-są to wały tworzące się przy zboczach dolin GÓRSKICH

WAŁY MOREN CZOŁOWYCH- są to wały powstające w wyniku usypania materiału skalnego niesionego w masie lodowca u jego czoła.

RÓWNINY MORENY DENNEJ- są to powierzchnie powstałe na dnie lodowca, po jego stopnieniu.

Rzeźba terenu i krajobraz. Województwo wielkopolskie obejmuje nizinne obszary Polski. W całości położone jest bowiem poniżej 300 m n.p.m. Zasadniczy wpływ na rzeźbę tego terenu wywarła działalność lądolodu i jego wód dwóch ostatnich zlodowaceń, a także procesy denudacyjne i erozyjne, które nastąpiły po jego ustąpieniu. Ukształtowanie powierzchni jest przede wszystkim efektem zlodowaceń plejstoceńskich, które na teren Polski nasuwały się trzykrotnie. Najważniejszy wpływ na rzeźbę tereny wywarło zlodowacenie środkowopolskie i bałtyckie. Dzięki temu obecny teren Wielkopolski jest głównie równinny, a także pagórkowato-falisty, a dominująca część znajduje się na wysokości 60-120 m n.p.m. (najwyższe wzniesienie to Kobyla Góra – 283,8 m n.p.m.). Północna i środkowa część Wielkopolski charakteryzuje się większym urozmaiceniem rzeźby oraz występowaniem rynien polodowcowych (liczne jeziora). W południowo-wschodnim fragmencie ukształtowanie powierzchni jest znacznie mniej zróżnicowane i brak tu naturalnych zbiorników wodnych. Zanikanie lądolodu wpłynęło na powstanie m. in. malowniczych zagłębień rynnowych, piaskowo-żwirowych wałów ozowych i głazów narzutowych. [W. ŁĘCKI, A. MIZGAJSKI 2004]. Krajobraz okolic Jarocina to płaska lub lekko falista, dość monotonna równina moreny dennej, powstała około 120 tys. lat temu, w okresie tzn. zlodowacenia środkowopolskiego.

Mapa krajobrazów morfologicznych w rejonie Jarocina

Budowa geologiczna Wielkopolska leży na styku głównych jednostek tektonicznych Europy. W paleozoiku obszar ten był zalany przez morze w warunkach suchego i gorącego klimatu, a śladem tego w budowie geologicznej są wapienie, dolomity i sól kamienna. Przewagą zalewów morskich nad okresami lądowymi oraz ciepłym klimatem zaznaczył się mezozoik. Efektem tego jest znaczny udział skał pochodzenia morskiego, zawierających resztki organiczne. W trzeciorzędzie panował tu gorący i wilgotny klimat, który sprzyjał rozwojowi roślinności, czego obrazem są teraz złoża węgla brunatnego. Natomiast dla czwartorzędu charakterystyczne były zlodowacenia. W budowie geologicznej przy powierzchni dominują gliny zwałowe oraz piaski i żwiry osadzone przez lądolód i wody pochodzące z jego topnienia. Niżej znajdują się starsze pokłady trzeciorzędowe (plioceńskie), o układzie zakłóconym wskutek oddziaływania lodowca. Wśród nich są iły wytworzone w końcu tego okresu. Występujące tu osady i formy terenu ukształtowały się po epoce lodowcowej (w ciągu ostatnich 10 tys. lat). Budowa geologiczna nie wykazuje dużego zróżnicowania. [W. ŁĘCKI, A. MIZGAJSKI 2004], [P. ANDERS 2007].

Działalność niszcząca i budująca lodowców i lądolodów Powstanie lodowców i lądolodów określają odpowiednie warunki klimatyczne, przede wszystkim obfite opady atmosferyczne w postaci ŚNIEGU i ujemna temperatura powietrza. Warunki takie panują na obszarach wysokich gór oraz w wysokich szerokościach geograficznych kuli ziemskiej. Na terenach tych, przez większa część roku więcej śniegu przybywa niż ubywa wskutek tajania. Masy śniegu pod wpływem niskiej temperatury, dużej wilgotności powietrza i ciśnienia przekształcają się w FIRN, a następnie w zbity lód polodowcowy. Granica, powyżej której panują takie warunki to granica wiecznego śniegu. Współcześnie istniejące masy lodowe ze względu na kształt i wielkość można podzielić na: lądolody, czapy lodowe i lodowce górskie.

LĄDOLĄDY LĄDOLODY (lodowce kontynentalne) to potężne, wypukłe pokrywy lodowe poruszające się szerokim frontem we wszystkich kierunkach (Antarktyda, Grenlandia). Ruch lodu w lądolodach odbywa się ku brzegom. Po dotarciu lodu do płytkiego morza powstają lodowce szelfowe, a na morzu głębokim odrywają się GÓRY LODOWE

W zależności od ukształtowania powierzchni terenu oraz ilości opadów śniegu, lodowce przybierają różne formy: lodowiec alpejski - składa się z 1 pola firnowego i 1 jęzora, lodowiec himalajski - ma liczne, długie jęzory, które łączą się ze sobą jak dopływy rzek w rzekę główną, lodowiec skandynawski, tieldowy - na płaskich grzbietach górskich powstały lodowce w postaci czapy z krótkimi jęzorami. lodowiec piedmontowy - powstaje przez połączenie się lodowców spływających z gór w jedno pole lodowe u podnóża gór. lodowce wiszące lub zawieszone. lodowiec karowy - wypełnia tylko kar albo cyrk lodowcowy. lodowiec kurtenstański - nie ma połączenia z polem firnowym. CZAPY LODOWE - zwane lodowcami fieldowymi, powstają na wysoko położonych płaskowyżach. Z wypukłego pola firnowego w różne strony spływają krótkie jęzory lodowcowe (niekiedy z szybkością 300 m rocznie). Występują na obszarach północnej Europy - Islandia, Norwegia.