Zamki i dwory dorzecza Mleczki

Wstęp Świat zamków i dworów jest już przeszłością powoli zacierającą się w pamięci ludzi. To nie tylko mieszkanie, lecz kompleks: dom, oficyna, park, zabudowanie gospodarcze. To także niezwykła atmosfera i ludzie ją tworzący, którzy już odeszli. Zabytkowe pałace i dwory są tą częścią krajobrazu powiatu przeworskiego, która przetrwała w mniej lub bardziej zmienionej formie do czasów współczesnych. Z punktu widzenia historii i estetyki krajobrazu, a także ze stanowisko przyrodoznawstwa, dydaktyki i rekreacji, przedstawiają wartość ogólnonarodową. Jaka jest ich historia? W czyim posiadaniu się znajdowały? Jak zmieniał się ich wygląd i otoczenie? Co zachowało się do dnia dzisiejszego? Odpowiedź na to i inne pytania znajdziecie w niniejszej prezentacji.

Lipnik Dwór powstał początkiem XX w. Starannie odrestaurowany, murowany dwór oraz piękna dekoracja rezydencji stanowią o jego niepowtarzalnej urodzie. Zespół dworski jest obecnie własnością Fundacji Pomocy Młodzieży im. Jana Pawła II „Wzrastanie”. Park krajobrazowy powstał na przełomie XIX i XX w. Jest jednym z nielicznych parków leśnych o bogatym składzie florystycznym, zarówno gatunków krajowych jak i obcych. Zachowanych jest tu wiele roślin wczesnowiosennych oraz w całości jednorodny układ przestrzenny według pierwszego rozplanowania, wraz z aleją grabową, lipową, jesionową oraz sadem jabłoniowym.

Roźwienica W latach 40 – tych XIX w. ród Górskich herbu Szeliga wybudował pośrodku wsi, na wyniosłości duży murowany dwór o rozbudowanej bryle i układzie przestrzennym. Do pałacyku prowadziły dwa wjazdy: główny oraz drugi od strony Pruchnika. Wnętrze dworku cechowało bogate wyposażenie w stylowe meble, bibliotekę i ciekawą kolekcję obrazów. Wszystko to ulegało zniszczeniu i rozgrabieniu w czasie I wojny światowej. Po kolejnych dewastacjach powstałych w czasie następnej wojny światowej, budynek został odrestaurowany i obecnie znajduje się w nim siedziba Urzędu Gminy. Pałacyk położony jest na niewielkim wzniesieniu w centrum XVIII-XIX wiecznego parku krajobrazowego, wpisanego w rejestr zabytków. Nie udało się odnaleźć żadnych wcześniejszych przesłanek, ale być może dwór ten był posadowiony na miejscu starszej siedziby. W otoczeniu pałacu znajduje się dobrze zachowany park założony w XIX wieku o powierzchni 5 ha, w którym dominują okazałe dęby, lipy, topole białe oraz sosny wejmutki i czarne orzechy.

Hadle Szklarskie Parterowy, murowany budynek o urozmaiconej sylwetce poprzedza szeroki taras łączący dom z ogrodem. Dworek wzniesiono na przełomie XIX/XX w. dla Łastowieckich. Remontowany w latach 70 – tych XX w. Obecnie dobrze utrzymany, mieści się w nim ośrodek szkoleniowo – wypoczynkowy, zarządzany przez Niezależny Samorządny Związek Policjantów. Rozległe ogrody krajobrazowe, rozplanowane w XVIII w., otoczone są z trzech stron doliną potoku z dwoma wjazdami na rampach ziemnych, głównym od strony dworu i mostu. Centralne miejsce pośród głównej kwatery zajmuje pałac murowany oraz stary, drewniany dwór. Na skarpie, od strony stawu, rośnie gaj z pomnikowymi dębami. Położony na malowniczym wzniesieniu park krajobrazowy, wzbogacony stawami, otacza pełen romantyzmu i uroku dobrze utrzymany dwór.

Żuklin Pałac powstał w II poł. XIX w. Był własnością Kellermanów. Jego bryła zachowała się w niezmienionej formie do dnia dzisiejszego. Wnętrze, po kilkakrotnych remontach, uległo przekształceniu. Jest obiekt dwukondygnacyjny o płaskim dachu. Centralną część stanowi duży hol, wokół którego mieszczą się pokoje mieszkalne. Zwarty budynek poprzedzony jest od frontu gankiem z tarasem na piętrze, ożywia go staranna, eklektyczna dekoracja listowania ścian parteru, pilastry i bogate obramowanie okien z trójkątnymi przyczółkami na piętrze. Stok wzniesienia, na którym znajduje się pałac, porasta park. Wcześniej budynek pałacu pełnił funkcje oświatowe, obecnie jest własnością prywatną. Od kilku lat nie użytkowany, lecz remontowany na bieżąco, czeka na czasy, kiedy na nowo zacznie tętnić życiem.

Mikulice Mikulice wielokrotnie zmieniały właściciela: od XVI w. należały m.in. do Korniaków, Potockich, Bratkowskich, Mierów i Wolskich. W XIX w. Mikulice były własnością Jerzego Turnaua, który już wtedy wprowadził w swoim majątku nowoczesne, oparte na nauce metody gospodarowania. W Mikulicach warto zobaczyć XIX-wieczny park krajobrazowy. W cieniu parkowych drzew znajdują się ruiny murowanego dworu rodu Turnau z II poł. XIX stulecia. Po dworze nie zostały nawet ślady, ocalały tylko niektóre zabudowania gospodarcze. W parku krajobrazowym z XIX wieku, na bezleśnej wierzchowinie o lekkim skłonie w kierunku Mleczki rozplanowane są ogrody krajobrazowe z XIX w. z regularnymi kwaterami drzew owocowych. Pierwotnie, w najbliższym sąsiedztwie dworu znajdowały się partery kwiatowe, a dwór od folwarku oddzielała kulisa lipowa. Z tego miejsca prowadził główny wjazd w kierunku gazonu i bocznej bramy od strony owocowego sadu.

Urzejowice Pałac wybudowany w 1887 r. przez Genowefę i Hermana Turnau’ów. Pałac piętrowy, murowany, skierowany frontem do parteru wodnego, a tylną ścianą do budynku gospodarczego i dawnego folwarku, przemawia szlachetnością i powagą. Od strony kościoła i grobli paradnej rozplanowano dwa wjazdy do pałacu i folwarku, zachowany po dzień dzisiejszy. Eklektyczna dekoracja pałacu, na którą składają się m.in.. pilastry, trójkątne nadokna, głębokie kolumnowe porty ze zdobionymi płaskorzeźbą tympanonami dowodzą zamożności i wyrafinowanego gustu ówczesnych właścicieli. Zabytkowy obiekt, od czasu do czasu remontowany, służył jak placówka oświatowa prawie pół wieku. Obecnie stanowi własność prywatną. Urzejowicki pałac otacza park krajobrazowy z II poł. XIX w., urozmaicony w planie, pełen uskoków.

Zarzecze Pałac powstał w latach 1817 – 1819 według projektu Magdaleny z Dzieduszyckich Morskiej (szkice) i rysownika Józefa Tabaczyńskiego, ale w głównej mierze przez sprowadzonego z Warszawy architekta Chrystiana Piotra Aygnera. Elementem wyróżniającym pałac spośród klasycznych budowli powstających w XIX w. jest narożna rotunda, wzorowana na znanej świątyni Sybilli Kumańskiej w Puławach, przybrana rzędem doryckich kolumn. W okresie swojej świetności pałac posiadał bogato urządzone wnętrza, przy czym każdy pokój pałacu urządzony był w odrębnym, indywidualnie dobranym stylu. Wewnątrz budynku znajdują się murowane kominki, upiększające liczne komnaty, sale i gabinety.

Ogrody w Zarzeczu (XIX w Ogrody w Zarzeczu (XIX w.) należą do najstarszych i najładniej rozplanowanych na Ziemi Przeworskiej. Zostały zaprojektowane przez hrabinę Magdalenę z Dzieduszyckich Morską. Do dnia dzisiejszego zachowana jest sieć nieregulowanych dróg z dużym parterem wodnym oraz wyspą i kopcem widokowym. Na początku tego wieku rozebrano ruiny młyna wodnego na wyspie, w którym znajdował się salonik zaprojektowany na wzór pokoju przyjęć Marii Antoniny w Petit Tiano. W ogrodzie zachowało się wiele pomnikowych dębów, najstarsze z nich mają około 500 lat. Przed elewacją frontową pałacu rośnie jeden z najokazalszych platanów w powiecie (200 lat), od strony oranżerii rośnie tulipanowiec amerykański (250 lat). Na dolnym tarasie zachowały się korkowce amurskie, a na wyspie dwa cypryśniki błotne. W czasach świetności Zarzecze stało się czołowym, obok Przeworska i Łańcuta, ośrodkiem życia towarzyskiego i kulturalnego w całym regionie. Na bale wydawane przez hrabinę Morską chętnie zjeżdżała się zarówno młodzież szlachecka, jak również arystokracja licząca się w życiu gospodarczym i kulturalnym całej Galicji.

Łopuszka Mała Obiekt z końca XIX w., zwany „Siterówką”, jest jednym z najbardziej malowniczych dworów w regionie. Łopuszański dwór otoczony jest stawem. Na wysepce, pośród stawu, znajduje się piękna kapliczka – Wotum Dziękczynienia Wielkiego Jubileuszu Roku 2000, poświecona przez metropolitę przemyskiego ks. Abpa Józefa Michalika. W latach 90 – tych przeprowadzono kapitalny remont obiektu. Siedziba Pogonowskich, murowana parterowa, a w części południowej piętrowa, jest obecnie własnością Fundacji Pomocy młodzieży im. Jana Pawła II „ Wzrastanie”. Do zespołu należą również budynki gospodarcze z II poł. XIX w. XVII - wieczne założenia ogrodowe zostały gruntownie przebudowane na przełomie XIX i XX w. Dominującym elementem układu przestrzennego jest nowy dwór, usytuowany na samej krawędzi skarpy. Pod skarpą, w dolinie rzeki, pośród łąk kwietnych otwierają się szerokie perspektywy na parter wodny. W parku dominują gatunki krajowe liściaste: lipa, jesion, dąb, brzoza, grab i buk. Z gatunków obcych rośnie platan klonolistny.

Sietesz Data wybudowania dworu nie jest znana. W XVII wieku przebudowany został na styl francuski prze właściciela Klinga. Wygląd taki z pewnymi zmianami budynek zachował do 1939 roku. Była to budowa dziewięcioosiowa, o grubości murów zewnętrznych dochodząca do 1 metra, w trójosiowej części środkowej piętrowa, po bokach parterowa, nakryta wysokim dachem mansardowym. XVIII-wieczna przebudowa nie była jedyną, następnej dokonał Piotr Łastowiecki. Główne wejście mieściło się w płytkim ryzolicie, pochodzącym zapewne z czasów późniejszych. Podobny wygląd, ale bez ryzolitu miała także elewacja ogrodowa. Jako podstawowe elementy dekoracyjne wszystkich elewacji występowały obramienia dren. Wśród pamiątek najwięcej ceniono cztery portrety pędzla Kazimierza Wójnakowskiego. Pokaźną kolekcję stanowiły dywany perskie, zakupione przez Jana Łastowieckiego. Istniała też w Sieteszy mała kolekcja starej broni i tabakierek. Biblioteka składa się z około 2500 tomów. Książki zabytkowe miały oprawy ze skóry. Księgozbiór zapoczątkowała Maria z Milżeckich Łastowiecka.

Obok głównego domu mieszkalnego stała również zabytkowa, ale bez specjalnego stylu oficyna. Do zabytkowych budowli należał jeszcze wzniesiony z modrzewiowych bali spichlerz. Prowadzące do niego kute siedemnastowieczne drzwi pochodziły z miejscowego starego drewnianego kościoła, który po wybudowaniu nowej świątyni w początkach XX wieku został rozebrany. Zabytkową i artystyczną wartość posiada stojąca na terenie dworskim murowana kapliczka z polichromowaną figurką św. Jana Nepomucena, wyrzeźbioną w drewnie. Po wojnie budynek upaństwowiono, w latach 70. XX wieku został opuszczony, miał jeszcze wówczas wyposażenie pochodzące z początku XX wieku (piece, balustrady, resztki taflowych parkietów). Obecnie dwór został całkowicie rozebrany , a na jego miejscu wybudowano nowy budynek nawiązujący architekturą do dawnego dworu. Park zajmował powierzchnie około 6 ha. Założony został pod koniec XVIII wieku przez Klingów. Kolejni właściciele kilkakrotnie ogród ten poszerzyli i upiększyli. W parku istniał duży staw, widoczny poprzez specjalnie uformowaną perspektywę z okien dworu oraz trzy mniejsze sadzawki. Wśród rosnących w ogrodzie drzew przeważały stare lipy, dęby, buki kolorowe i zwykłe. Niektóre zasadzono jako altany. Były również trzy regularne aleje: najstarsza lipowa i nieco młodsza grabowa i świerkowa. W kilku miejscach stały kamienne figurki.

Zakończenie W niniejszej prezentacji zaprezentowane zostały charakteryczne dla powiatu przeworskiego pałace i dwory, czyli nasze perły architektury. Ziemia przeworska posiada wiele unikatowych budowle, które są jednymi z najlepiej zachowanych na terenie województwa podkarpackiego. Należy dodać, ze na terenie Przeworska i okolic oprócz pałaców i dworów występują piękne budowle należące do architektury sakralnej, czyli kościoły, kapliczki i cmentarze. Na podstawie materiałów zgromadzonych w tej pracy należy stwierdzić, że wszelkie władze, czy to na szczeblu powiatowym czy gminym pracują, by budowle te zachowały swój pierwotny wygląd jak najdłużej. Ponadto dbają o ich promocję tworząc m.in. wiele publikacji na ich temat.