Uniwersytety Trzeciego Wieku Marta Cieślak Uniwersytety Trzeciego Wieku Badanie ankietowe marzec – maj 2009 Instytut Studiów Społecznych Uniwersytet Warszawski

Informacje o badaniu W prezentacji przedstawione są wyniki badania kwestionariuszowego polskich UTW, prowadzonego pod kierunkiem Pani Profesor Renaty Siemieńskiej-Żochowskiej Realizacja badania trwała od marca do maja 2009 r. Odpowiedzi udzieliło 71 UTW. Główne zagadnienia badawcze to: Kwestia aktywizacji osób starszych poprzez uczestnictwo w UTW: tworzenie i wykorzystywanie potencjału osób starszych Kontekst zewnętrzny działalności UTW: ich relacje z otoczeniem i mechanizmy wzajemnego oddziaływania pomiędzy UTW a innymi instytucjami Podstawowe pytania badawcze: Aktywizacja: tworzenie i wykorzystywanie kapitału społecznego osób starszych Badanie UTW jako instytucji i jej funkcjonowania w otoczeniu zewnętrznym Moje badanie analizuje UTW jako jedne z nielicznych obecnie w Polsce instytucji, które odpowiadają na potrzebę aktywności osób starszych, które postrzegają ich czas i wiedzę jako cenny zasób, na którego zmarnowanie nie powinniśmy sobie pozwalać. Chciałam przedstawić, w jaki sposób funkcjonowanie tych instytucji, z jednej strony opiera się na kapitale społecznym i kulturowym osób starszych – z drugiej natomiast – kapitał ten wzmacnia i aktywizuje, umożliwiając wykorzystanie nie tylko na rzecz samego UTW, ale i całej społeczności. Ponadto, chciałam stworzyć coś w rodzaju portretu polskich UTW, systematyzującego powszechną, często stereotypową wiedzę o tych instytucjach. Mam nadzieję, że zostanie ona chociaż w części wykorzystana w dyskusjach o UTW, które są coraz częstsze także w mediach, w opinii publicznej, wśród osób, które nie są bezpośrednio zaangażowane w to przedsięwzięcie.

UTW i ich słuchacze – informacje ogólne Formy organizacyjne: Połowę badanych UTW stanowiły samodzielne stowarzyszenia, dalsze 15% stanowiły jednostki funkcjonujące w ramach istniejących już wcześniej organizacji pozarządowych. UTW funkcjonujące w ramach uczelni wyższych i prowadzone przez samorządowe jednostki organizacyjne stanowiły odpowiednio 16 i 15% badanych instytucji. Większość z nich powstała po roku 2000 – co odzwierciedla gwałtowny wzrost liczby UTW w ostatnich kilku latach. Zdecydowaną większość słuchaczy UTW stanowią KOBIETY – w badanych UTW odsetek kobiet szacowany jest na ok. 87%.

Rok założenia badanych UTW Wzrost liczby wprowadza nową jakość działania. UTW są dostrzegane przez inne instytucje, stają się istotnym partnerem w projektach na rzecz lokalnej społeczności. Co najważniejsze, zaczynają odgrywać rolę rzecznika interesów osób starszych.

Liczebność UTW Większość słuchaczy wiąże się z UTW na dłuższy okres. W ok. 85% badanych UTW osoby uczęszczające do nic od co najmniej 2 lat stanowią zdecydowaną większość słuchaczy Średni odsetek nowych słuchaczy przyjętych przez badane UTW w bieżącym roku akademickim to ok. 24%. Większość słuchaczy wiąże się z UTW na dłużej – Z jednej strony oznacza to, iż UTW dobrze odpowiadają na potrzeby słuchaczy Z drugiej – są traktowane jako przedsięwzięcia „długofalowe”. Istnieje możliwość stworzenia więzi, poczucia identyfikacji z daną instytucją, co jest warunkiem rozwoju UTW.

Słuchacze UTW – struktura wieku OK. 40% UTW deklarowało, iż słuchaczami mogą zostać osoby będące na emeryturze lub rencie. Limit wieku stosuje ok. 30% badanych UTW, przy czym najczęściej jest to 50-55 rok życia. Pełną otwartość na wszystkich zainteresowanych deklaruje ok. 18% UTW.

Wykształcenie UTW jest przedsięwzięciem osób posiadających przynajmniej średnie wykształcenie – choć nie ma tu żadnych formalnych wymogów. Jest to istotna informacja, z której osoby „z zewnątrz” często nie do końca zdają sobie sprawę: po pierwsze, UTW są czasem traktowane jako „lek na całe zło” czyli jako zaspokojenie wszystkich potrzeb edukacyjno-rozrywkowych w całej Polsce. Tymczasem istnieje grupa, o którą trzeba zadbać... po drugie, charakter edukacyjny UTW często jest niedoceniany.W dyskusji publicznej dotyczącej UTW, która toczy się w mediach, akcent kładziony jest na zajęcia integrujące osoby starsze z otoczeniem, szczególnie na zajęcia międzypokoleniowe. Wartość edukacyjna jako taka jest na dalszym planie – być może dlatego, że jest mniej „medialna”. Należy zatem podkreślić, iż słuchacze UTW nie są grupą reprezentatywną dla osób starszych w Polsce. Już samo określenie „słuchacz”, używane w formie „męskiej” jest nieco mylące, ponieważ są to przede wszystkim kobiety – wykształcone kobiety.

Wykłady Podstawowym elementem działalności UTW są wykłady, organizowane zazwyczaj raz w tygodniu. W 70% UTW wykłady bywają organizowane przez słuchaczy, przy czym najczęściej – w UTW funkcjonujących jako organizacje pozarządowe lub ich części. Jest to jednak raczej zaangażowanie okazjonalne. Regularnie i często wykłady przez słuchaczy są prowadzone w co siódmym UTW.

Aktywność słuchaczy Działalność UTW w znacznej mierze opiera się o pracę słuchaczy. W realizację zadań takich jak: prowadzenie zapisów, udzielanie informacji, opracowywanie programu dydaktycznego, zapraszanie wykładowców, ubieganie się o granty i dotacje - w 75 – 80% UTW zaangażowani są słuchacze. W ok 50% zadania te realizowane są wyłącznie przez słuchaczy pracujących bezpłatnie. Jeszcze wyższe jest zaangażowanie słuchaczy w przypadku zajęć dodatkowych, takich jak organizacja imprez okolicznościowych czy wyjazdów. W ponad 80% UTW w realizację tych zadań zaangażowani są słuchacze, natomiast wyłącznie słuchacze pracujący bezpłatnie prowadzą je w blisko 60% UTW. Należy podkreślić, iż UTW są przede wszystkim dziełem osób starszych. Stanowią też dla nich platformę aktywności, umożliwiającą pełnienie funkcji, działalność organizacyjną, kreatywność – co często kompensuje utracone role zawodowe. Jedynym wyjątkiem są kwestie administracyjne i księgowe. Słuchacze są w nie zaangażowani w ok. 56% UTW, natomiast w wyłącznie na bezpłatnej pracy słuchaczy opiera się odpowiednio 38 i 24% UTW.

Aktywność słuchaczy – ocena zaangażowania W prowadzenie prac UTW angażuje się średnio 15% słuchaczy, przy czym wartość ta różni się zależnie od formy organizacyjnej UTW. Najwyższa jest w UTW działających jako organizacje pozarządowe lub ich części, najniższa natomiast –w UTW działających w ramach jednostek samorządowych. Jako potrzebną, pracę słuchaczy oceniło 83% respondentów. Wskazywane uzasadnienia, to: Obniżenie kosztów funkcjonowania UTW Możliwość aktywizacji osób starszych Możliwość wykorzystania wiedzy i potencjału osób starszych Integracja słuchaczy, zwiększenie ich identyfikacji z UTW

Otoczenie zewnętrzne UTW – instytucje, z którymi najczęściej nawiązywana jest współpraca Organizacje pozarządowe i społeczne zajmujące się: edukacją (30%) turystyką i regionem (22,5%) zdrowiem i medycyną (22,5%) problemami osób starszych (22,5%) sportem (17%) Inne UTW w Polsce (18%) Uczelnie wyższe (40%) UTW Kościół i organizacje religijne (13%) Przedstawiciele władz (48%)

Akcje „międzypokoleniowe” W badanych UTW w niemal połowie przeprowadzono wspólne akcje słuchaczy z dziećmi i/lub młodzieżą. Inicjatorem tych akcji w przeważającej liczbie przypadków był UTW. Zainteresowanie młodzieży udziałem w takich akcjach oceniane jest jako relatywnie niższe, niż pozostałych uczestników. Potrzebna jest współpraca instytucji zewnętrznych. Warto zwrócić uwagę, iż inicjatorem akcji jest przeważnie UTW. Staje się istotnym partnerem w procesie edukacji dzieci i młodzieży. Warto zwrócić uwagę, że słuchacze są nieco bardziej zadowoleni z akcji z młodzieżą, natomiast zainteresowanie młodzieży jest oceniane słabiej niż dzieci. To jest pole do działania, do rozwijania.

Czy w ostatnich trzech latach nastąpiły zmiany w pozyskiwaniu przez UTW: W obszarze „kapitału ludzkiego” odczuwamy zmiany na lepsze (czyli wykładowcy i zaangażowanie słuchaczy) natomiast w obszarze „kapitału ekonomicznego” na gorsze.

Dziękuję za uwagę m.d.cieslak@uw.edu.pl