prof. UEK, dr hab. Janina Filek, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Społeczna odpowiedzialność biznesu w kontekście zatrudnienia osób niepełnosprawnych prof. UEK, dr hab. Janina Filek, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Problemy pojęciowe związane ze społeczną odpowiedzialnością biznesu Corporate Accountability Społeczna obliczalność Corporate Social Responsiveness Społeczne odpowiadanie Corporate Social Performance Społeczny wkład Social Entrepreneurship Społeczna przedsiębiorczość

Problemy pojęciowe Corporate Governance Ład/Nadzór korporacyjny Corporate Citizenship Obywatelstwo korporacyjne Sustainable development Zrównoważony rozwój Corporate Social Responsibility Społeczna odpowiedzialność biznesu (SOB)/przedsiębiorstwa (SOP)

SOB jako pytanie/problem 1. Czy biznesmen/przedsiębiorstwo powinny dostrzegać problemy społeczne? 2. Czy biznesmen/przedsiębiorstwo powinny zostawić je do rozwiązania państwu lub NGO’som 3. Czy biznesmen/przedsiębiorstwo powinny starać się rozwiązywać je w dostępnym dla niego zakresie czy też zrobić wszystko by je rozwiązać?

Odpowiedź na TAK prowadzi do dwóch modeli odpowiedzialności: SOP typu reaktywnego (responsive CSR), zawierającą w sobie dwie odmiany: obywatelską postawę, nakazującą firmie odpowiadać na pojawiające się kwestie istotne dla społeczności; łagodzenie istniejących, bądź potencjalnych negatywnych skutków działania firmy. SOP typu strategicznego podejmowanie inicjatyw pozytywnych przynoszących duże korzyści społeczne oraz ekonomiczne.

Założenie idei SOB Przedsiębiorstwo jest w całości dziełem człowieka, podobnie zresztą jak reguły gry rynkowej, czy zapisy prawne określające działanie wolnego rynku. Gdyby tak nie było zwykłym nadużyciem okazałoby się nazywanie tego rynku – wolnym.

Co to jest SOB? To koncepcja, wedle której przedsiębiorstwa dobrowolnie uwzględniają aspekty społeczne i ekologiczne w swoich działaniach handlowych oraz w kontaktach ze swoimi interesariuszami - osoby z niepełnosprawnością (OzN) są jedną z istotnych grup interesariuszy.

Co to jest SOB? Bycie społecznie odpowiedzialnym oznacza nie tylko spełnienie oczekiwań prawnych (np. respektowanie np. prawa antydyskryminującego), ale również wychodzenie ponad to i większe inwestowanie w zasoby ludzkie, środowisko i relacje z interesariuszami.

Co to jest SOB? To całościowa koncepcja zarządzania, to podejście strategiczne i długofalowe, prowadzące do osiągnięcia trwałego zysku, a jednocześnie oparte na zasadach dialogu społecznego i poszukiwaniu rozwiązań korzystnych dla wszystkich stron.

Co to jest SOB? to zobowiązaniem biznesu do przyczyniania się do zrównoważonego rozwoju przy współpracy zatrudnionych, ich rodzin, lokalnych społeczności oraz całego społeczeństwa, zmierzającej do poprawy jakości życia, co służy zarówno biznesowi, jak i rozwojowi (społecznemu).

SOB jako projekt instytucjonalny ma on charakter normatywny i zawiera postulat „takiego kierowania przedsiębiorstwem, które przysparza korzyści wszystkim osobom lub grupom osób związanych z jego funkcjonowaniem (…). Prawa tych grup, określanych mianem interesariuszy muszą być zagwarantowane i co więcej, grupy te muszą brać udział w podejmowaniu decyzji wpływających na ich byt” (Lewicka-Strzałecka 2006).

Trzy poziomy analizy SOB 1.poziom analizy prawa krajowego 2.poziom relacji pomiędzy głównymi aktorami społecznymi (relacja pomiędzy firmą a interesariuszami) oraz ich wzajemnych relacji 3. poziom działań firmy, jej odpowiedzialnej strategii. Kształt SOB zależy więc od współoddziaływania czynników: instytucjonalnych i kulturowych, organizacyjnych i indywidualnych.

Podstawowe wymiary kultury (HOFSTEDE) poziomy, wymiary międzykulturowe: 1.  dyskurs władzy   (dążenie do hierarchizacji struktur) 2.  kolektywizm  i indywidualizm  (zbiór jednostek lub holizm) 3.  unikanie niepewności  (skłonność do ryzyka) 4.  orientacja czasowa 5.  wymiar męskości i kobiecości.

Filozoficzna idea odpowiedzialności, pogłębiona ideą dialogu. Trzy idee stanowiące fundament SOB: Filozoficzna idea odpowiedzialności, pogłębiona ideą dialogu. Idea wprowadzenia elementów etyki do sfery działań gospodarczych (etyka biznesu). Idea demokracji.

„Być człowiekiem, to właśnie być odpowiedzialnym” Źródło filozoficzne „Być człowiekiem, to właśnie być odpowiedzialnym” (Saint-Exupery)  Bez idei odpowiedzialności nie jest już dzisiaj możliwa próba ontologicznego opisania bytu ludzkiego. Bez idei odpowiedzialności nie jest już dzisiaj możliwa próba ontologicznego opisania przedsiębiorstwa.  

SOB – moda czy konieczność ? 1. SOB to popularna strategia biznesowa, będąca pretekstem do tworzenia stowarzyszeń i certyfikatów, przedmiotem opracowań i kursów akademickich. 2. Reakcja na zmniejszone możliwości kontroli korporacji międzynarodowych przez państwa narodowe a) próba samoograniczenia się przez środowisko biznesowe, celem redukcji niepewności (Logsdon i Wood, 2002). b) odpowiedź sektora ekonomicznego na  spadek społecznej legitymizacji dla ogółu nowoczesnych instytucji politycznych i gospodarczych (Schmitter 1995, Frieske 2005, Albert 2007).  

SOB jako trend „uobywatelnienia” trend dążący do przywrócenia legitymizacji instytucjom gospodarczym za pośrednictwem zwiększenia partycypacji społecznej w procesach decyzyjnych np. poprzez promowanie dialogu obywatelskiego (Rowe, Frezer 2004), demokracji uczestniczącej, deliberacyjnej itp. (Beck 2004, Gąciarz 2004, Sroka 2008).

Idea demokracji jako źródło SOB Brak regulacji w prawach spółek większości państw (w tym Polski) zagadnień związanych z ochroną praw człowieka, stąd potrzeba wprowadzenia zakazu naruszania praw człowiek (np. dyskryminacji OzN), która musi odnosić się także do działalności wielkich korporacji w inny sposób niż poprzez prawo.

Model Manifestu z Davos Model Zasad Okrągłego Stołu Praktyczne źródła SOB Model Friedmana Model Manifestu z Davos Model Zasad Okrągłego Stołu Model Global Compact

SOB na rynku polskim 45% to firmy przyjmujące postawę obserwatorów 40% to firmy początkujące 15% to firmy, które można określić mianem pionierów we wdrażaniu SOB

Gdy mówimy o SOB to mamy na myśli… interesariuszy inwestycje na rzecz społeczeństwa i społeczności lokalnej oraz współpracę prowadzenie działań w zgodzie z zasadami etycznymi

dbałość o miejsce pracy i pracowników ograniczanie negatywnego wpływu na środowisko naturalne oszczędności kosztów przez działania proekologiczne

A także ….. zarządzanie łańcuchem dostaw (możliwość połączenia idei SOB z idą ekonomii społecznej (ES) wolontariat pracowniczy inwestycje etyczne równość (wobec prawa) i różnorodność innowacyjne produkty i usługi ład korporacyjny i dostęp do kapitału dobrą komunikację i dbanie o klientów lepsze relacje z rządem w kraju i za granicą

Nietypowe przykłady działań odpowiedzialnych: wprowadzenie cech społecznie pożądanych do produktów oraz procesów nowatorskie praktyki zarządzania zasobami ludzkimi wyższy poziom poszanowania środowiska naturalnego

SOB w Polsce (słabości) 1. Brak zorganizowanego i aktywnego społeczeństwa obywatelskiego, które oczekuje określonych zachowań proekologicznych i prospołecznych od przedsiębiorstw. Za ignorowanie tych oczekiwań przedsiębiorstwa w Polsce nie spotyka na ogół kara pod postacią bojkotu konsumenckiego, napiętnowania w mediach lub protestów grup nacisku z czym mamy do czynienia w innych krajach.

SOB w Polsce (słabości) 2. Polskie państwo jest zbyt słabe by narzucić i egzekwować nawet drobne regulacje. Problemem jest nie tylko brak kontroli, lecz również brak dostatecznie silnych reguł: w zmiennym otoczeniu brakuje „sztywność instytucjonalnej” gwarantującej działaniom stabilność i przewidywalność (Strumińska 2011).

Słabości CSR w Polsce 3. Polacy nie są skłonni i przygotowani do wchodzenia w związki solidarnościowe, w konsekwencji nie są skłonni i zdolni do obdarzania zaufaniem, ale także do samoograniczenia się i odpowiedzialności (Hausner, Marody 2001). Mamy zatem do czynienia z sytuacją, polegającą na zetknięciu się nowej idei SOB z nieadekwatnym i niesprzyjającym jej środowiskiem instytucji już zakorzenionych. Zetknięcie się nowych rozwiązań instytucjonalnych ze starym układem powoduje  powstanie formy hybrydalnej, zawierającej elementy obydwu systemów (Morawski 1999).  

Porównanie firmy fińskiej w Finlandii i firmy fińskiej w Polsce

Czynniki najmniej istotne wg pracowników: FIŃSKA POLSKA Praca dla firmy, która dba o środowisko naturalne 18,1 (ale tylko dlatego, że w Finlandii ten problem jest tak zinternalizowany, że nie trzeba o tym aż tak dużo mówić ) 17,9 (Polaków to raczej nie interesuje) Praca dla firmy odpowiedzialnej społecznie 9,6 32,1

Słabość instytucjonalna Badania prowadzone do tej pory nad problematyką dialogu społecznego w Polsce wskazują na problem jego rytualizacji (Gąciarz, Pańków 2001), zagrożenia fasadowością, bądź instrumentalizacją (Zalewski 2005, Kędra i in. 2005).

Wnioski Jesteśmy opóźnieni instytucjonalnie i kulturowo w procesie wdrażania SOB w porównaniu do krajów Europy Zachodniej. W Polsce dominuje model SOB-u jako PR-u (sponsoring) albo filantropii (głównie na rzecz dzieci i osób z niepełnosprawnością) W tej sytuacji można by uczynić problem zatrudnienia osób z niepełnosprawnością jako pokazowego narzędzia zachęcania do wprowadzania w firmach strategii SOB-owej.

Błędy w polityce wobec osób z niepełnosprawnością na rynku pracy 1. Nieaktywna polityka zatrudnienia ZPCH, ZAZ, WTZ – inaczej niż w Europejskim Modelu Społecznym (EMS: regulacja, rekompensata, zastępowanie) 2. Słabość respektowania praw człowieka i obywatela 3. Stare podejście do niepełnosprawności: używamy pojęcia osoba niepełnosprawna (disabled person) zamiast osoba z niepełnosprawnością (person with disabilities ):

Błędy w polityce wobec osób z niepełnosprawnością na rynku pracy a) przewaga medycznego i socjalnego modelu niepełnosprawności, rodzącego bierność zawodową (zamiast modelu opartego na prawach człowieka), b) przewaga postrzegania niepełnosprawności jako zjawiska indywidualnego, podczas kiedy nowe podejście oparte na koncepcji praw człowieka postrzega niepełnosprawność jako problem społeczny

Zadania 1. Zmiana polityki zatrudniania OzN: a) przyjęcie modelu praw człowieka, b) wdrożenie europejskiej polityki antydyskryminacyjnej, c) wprowadzenia zasady nagradzania za zatrudnianie OzN (zob. Lodołamacze), a nie karania za niezatrudnianie (podatek na PFRON), d) uproszczenie przepisów, na podstawie których zatrudniane są OzN,

Zadania e) zracjonalizowanie przepisów dot. zatrudnienia OzN (czasu pracy i organizacji pracy), f) przerzucenie części kosztów pracy na państwo wg np. modelu szwedzkiego, g) wsparcie finansowe na zatrudnionego a nie na firmę, h) stworzenie mechanizmów przesuwania OzN z chronionego rynku pracy do otwartego rynku pracy (model szwedzki),

Zadania i) poszukiwanie nowych form zatrudniania OzN (zatrudnienie wspomagane, telepraca), 2. unikanie pułapki świadczeń, 3. unikanie częstych zmian przepisów, 4. lepsza (lepiej trafiona) edukacja zawodowa 5. zmiana mentalności obywateli wobec OzN (wyeliminowanie lęku i uprzedzeń),

Zadania 6. prowadzenie polityki informacyjnej rządu/administracji o możliwościach zatrudnienia OzN, 7. wprowadzenie krajowego systemu mierzalności efektywności zatrudniania OzN, 8. wdrożenie i rozwój współpracy w trójkącie firmy SOB-owe, podmioty ES, administracja.

Korzyści społeczne z zatrudnienia OzN na otwartym rynku pracy 1. mniejsze nakłady na pomoc socjalną, poprzez włącznie wykluczonych oraz zmniejszenie zakresu ubóstwa w tej grupie społecznej, 2. wykorzystanie kapitału społecznego, 3. większa integracja społeczna,

Korzyści społeczne z zatrudnienia OzN na otwartym rynku pracy 4. zmniejszenie negatywnych skutków zjawiska demograficznego (OzN będą zarabiać na swoje renty, zmniejszy się też liczba OzN nie pracujących w wyniku wydłużenia wieku emerytalnego), 5. wzrostu popytu na usługi związane z rehabilitacją oraz komunikacją OzN.

Podsumowanie Jak zaznacza Claus Offe: „instytucje skopiowane i przeniesione, którym brakuje infrastruktury moralnej i kulturowej, na jakiej może się oprzeć instytucja <<oryginalna>>, mogą przynieść bardzo różne wyniki, nierzadko sprzeczne z oczekiwanymi

Podsumowanie Aktualnie sposobem wykorzystania idei SOB w kontekście zatrudnienia OzN jest a) popularyzowanie samej idei SOB (przejście od PR do strategii firmy), b) intensyfikacja współpracy podmiotów ekonomii społecznej z podmiotami gospodarczymi c) zmiana mentalności Polaków wobec OzN d) wprowadzenie odpowiednich zmian legislacyjnych.

Dziękuję za uwagę filekj@uek.krakow.pl