Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Andrzej Czyżewski Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

Plan wystąpienia Uwagi wstępne Specyfika czynnika ziemi jako podstawa rozważań Uniwersalne przesłanki badań makroekonomicznych w gospodarce żywnościowej Podstawowe relacje w badaniu sektora agrobiznesu, w tym wykorzystanie modelu input-output Opcje w polityce gospodarczej i ich wpływ na rolnictwo

Celem wystąpienia jest: wskazanie na podstawowe uwarunkowania i współzależności makroekonomiczne w obszarze gospodarki żywnościowej, determinowane niemobilnym ze swej natury czynnikiem ziemi, zaprezentowanie wpływu polityki gospodarczej na kształtowanie zrównoważonego rozwoju sektora rolnego.

BADANIA MAKROEKONOMICZNE Misję badań makroekonomicznych określają współzależności pomiędzy agregatami gospodarczymi dochód konsumpcja oszczędności BADANIA MAKROEKONOMICZNE bezrobocie inwestycje budżet inflacja bilans płatniczy

Wpływy i skutki uboczne w badaniach ekonomicznych VS EKONOMIA NORMATYWNA EKONOMIA POZYTYWNA obraz gospodarki pozbawionej patologii oparta na ideologiach i politycznych credo „jak powinno być” niepełna znajomość wpływów i skutków ubocznych tworzy niepotrzebne iluzje, że zachowania ludzi są zawsze racjonalne, rynek doskonały, zaś system społeczny optymalny grzeszy naiwnym optymizmem świadomość ograniczeń mechanizmu rynkowego bierze pod uwagę rachunek skutków ubocznych siedem głównych patologii gospodarki: inflacja, bezrobocie, deficyt popytu bądź podaży, nadmierny dług publiczny, trudności wzrostu, szkodliwa nierównowaga, biurokracja „leczenie” jednej patologii powoduje nasilenie się innych Misja badań ekonomicznych, a w szczególności makroekonomicznych ma sens wówczas, gdy uczy skromności wobec nieznanego, trzyma z daleka od nadmiernej pewności, od profesorów „cudotwórców” i przyznaje się do ograniczeń własnej nauki!

Specyfika czynnika ziemi Brak zrozumienia specyfiki czynnika ziemi rodzi dwa mity: Wsparcie finansowe rolnictwa jest nieuzasadnionym przywilejem sektora żywnościowego Rolnictwo można zostawić samoregulacji rynkowej

Uzasadnienie dla wsparcia sektora rolnego Przymus konsumpcji żywności Naturalne ograniczenia produkcji rolnej: brak mobilności czynnika ziemi długi okres zwrotu kapitału uzależnienie od warunków atmosferycznych i żyzności gleby ograniczona elastyczność popytu na produkty tego czynnika Z tym związana: Utrzymująca się dysproporcja dochodów rolniczych w relacji do dochodów spoza rolnictwa Konieczność retransferu nadwyżki (wartości dodanej) do rolnictwa

Rys. 1. Relacja dochodu rolniczego do średniego wynagrodzenia w polskiej gospodarce w latach 2004-2008 Źródło: Opracowanie własne na podstawie L. Goraj, Wpływ WPR na dochody polskich gospodarstw rolnych, IERiGŻ, Warszawa 2009.

Konkluzja Naturalne i ekonomiczne uwarunkowania produkcji rolnej implikują nieefektywną, w sensie Pareto, alokację czynników produkcji. Stąd, w celu utrzymania zdolności sektora rolnego do reprodukcji rozszerzonej, konieczna jest aktywna polityka państwa. „Niewidzialna ręka rynku” tego problemu nie rozwiąże.

Uniwersalne przesłanki badań makroekonomicznych w sektorze rolno-żywnościowym Tendencja do spadku udziału rolnictwa w tworzeniu PKB i zatrudnieniu jednak Rola sektora rolno-żywnościowego w gospodarce nadal bardzo istotna Stąd wysoki zakres interwencji państwowej w stymulowaniu rozwoju sektora Poziom wsparcia wyższy dla krajów wysokorozwiniętych Żaden kraj nie zrezygnuje z produkcji żywności!

W ramach badań makroekonomicznych w sektorze rolno-żywnościowym szczególnie ważna jest : analiza przepływu nadwyżki ekonomicznej pomiędzy rolnictwem a pozostałymi sektorami gospodarki (problem retransferu nadwyżki) ocena procesu redystrybucji dochodów oraz realokacji zasobów poprzez zróżnicowanie cenowe (nożyce cen), regulacje podatkowe, instrumenty polityki handlowej; zbadanie wpływu otoczenia makroekonomicznego na sektor rolno- żywnościowy (poprzez opcję w polityce gospodarczej, kurs walutowy, terms of trade), jak i wpływu sektora rolno-żywnościowego na otoczenie makroekonomiczne.

Podstawowe relacje wskaźnikowe – zależności pomiędzy gospodarką narodową a gospodarką rolno-żywnościową relacja wartości dodanej wytworzonej w sektorze rolno- żywnościowym (VAR) oraz sektorach pozarolniczych (VAN) wpływ wymiany zagranicznej na gospodarkę żywnościową z podziałem na produkty podlegające zagranicznej wymianie (H) i krajowe – niepodlegające wymianie (K)

Podstawowe relacje wskaźnikowe – zależności pomiędzy gospodarką narodową a gospodarką rolno-żywnościową zależności pomiędzy gospodarką żywnościową a narodową wyrażone za pośrednictwem relacji cenowych wpływ otoczenia zewnętrznego na rynek krajowy wyrażony przy pomocy realnego kursu walutowego (RKW) RKW = E0 (PRH /PRK)

Zastosowanie modelu input-output w analizie sektora rolno-żywnościowego Model przepływów międzygałęziowych pozwala na postrzeganie sektora rolno-żywnościowego w przestrzeni narodowej, regionalnej czy jako luźno zintegrowanego systemu żywnościowego

Zastosowanie modelu input-output w analizie sektora rolno-żywnościowego Konstrukcja macierzy może opierać się na konkurujących ze sobą paradygmatach: zależności – gdzie rolnictwo zaspakaja podstawowe potrzeby żywieniowe i zapewnia narodowe bezpieczeństwo, społeczną i polityczną stabilność, zatrudnienie na obszarach wiejskich; wielofunkcyjności – gdzie rolnictwo jest integralną częścią otoczenia i dostarcza także dóbr nierynkowych wspieranych przez rządowe dofinansowanie; produkcji globalnej – gdzie rolnictwo jest elementem globalnej podaży żywności występującym w pionowo zintegrowanym procesie przetwarzania surowców w drodze „od pola do stołu”. konkurencyjności – odpowiedzi na pytanie, czy rolnictwo w świetle bilansów zawartych w tabeli może być uznane jako niezależne od innych sektorów i czy może funkcjonować w międzynarodowym systemie handlu;

OPCJE W POLITYCE GOSPODARCZEJ I ICH WPŁYW NA ROLNICTWO Cel: określenie pośredniego wpływu uwarunkowań makroekonomicznych na politykę rolną poprzez badania wpływu restrykcyjności lub ekspansywności polityki makroekonomicznej na koniunkturę gospodarczą kraju i dochody rolnicze, Metoda: „model wahadła” 6 wskaźników makroekonomicznych (PKB, bezrobocie, inflacja, realna stopa procentowa, deficyt budżetowy, terms of trade) 4 wskaźniki sektorowe (PSE, TSE, parytet dochodów, nożyce cen). Badano: Polskę, UE, USA, Japonię

Metodyka badań Kluczowym parametrem polityki monetarnej jest długookresowa stopa procentowa (r), a w odniesieniu do polityki fiskalnej standaryzowany deficyt budżetowy wyznaczony jako procent PKB (d). Względną zmianę deficytu budżetowego i stopy procentowej wyliczono na podstawie następujących formuł:

Metodyka badań Dokonano standaryzacji wskaźników, przy zastosowaniu wzorów: Syntetyczną ocenę polityki gospodarczej (Pg) określono jako wartość wypadkową opcji w polityce fiskalnej (Pf) i monetarnej (Pm) zgodnie z formułą: Pg = Pm - Pf

Przykład 1. Opcje w polityce gospodarczej Polski w latach 1994-2008 polityka fiskalna polityka monetarna 2000-02 2003-05 1994-96 1997-99 -1,0 -2,0 1,0 2,0 polityka ekspansywna polityka restrykcyjna 2006-08 Źródło: A. Czyżewski, P. Kułyk, Relacje między otoczeniem makroekonomicznym a rolnictwem w krajach wysokorozwiniętych i w Polsce w długim okresie (1991-2008), „Ekonomista” (w druku)

Przykład 2. Opcje w polityce gospodarczej UE-15 w latach 1991-2008 -1,0 -2,0 1,0 2,0 1994-96 polityka ekspansywna polityka restrykcyjna 2006-08 1997-99 1991-93 2003-05 polityka fiskalna polityka monetarna 2000-03 Źródło: A. Czyżewski, P. Kułyk, Relacje między otoczeniem makroekonomicznym a rolnictwem w krajach wysokorozwiniętych i w Polsce w długim okresie (1991-2008), „Ekonomista” (w druku)

Przykład 3. Opcje w polityce gospodarczej USA w latach 1991-2008 2003-05 1997-99 1991-93 polityka fiskalna polityka monetarna -1,0 -2,0 1,0 2,0 1994-96 2000-02 polityka ekspansywna polityka restrykcyjna 2006-08 Źródło: A. Czyżewski, P. Kułyk, Relacje między otoczeniem makroekonomicznym a rolnictwem w krajach wysokorozwiniętych i w Polsce w długim okresie (1991-2008), „Ekonomista” (w druku)

Przykład 4. Opcje w polityce gospodarczej Japonii w latach 1991-2008 -1,0 -2,0 1,0 2,0 2000-02 1991-93 polityka ekspansywna polityka restrykcyjna 2003-05 2006-08 polityka fiskalna polityka monetarna 1994-96 1997-99 Źródło: A. Czyżewski, P. Kułyk, Relacje między otoczeniem makroekonomicznym a rolnictwem w krajach wysokorozwiniętych i w Polsce w długim okresie (1991-2008), „Ekonomista” (w druku)

Tabela 1. Kierunek polityki gospodarczej Polski (część górna) i UE (część dolna) Okres Polityka fiskalna Polityka monetarna Polityka gospodarcza 1994-1996 0,530 ex -0,300 ex -0,830 ex 1997-1999 0,443 ex -0,089 ex -0,532 ex 2000-2002 -0,863 re -0,320 ex 0,543 re 2003-2005 0,045 ex -0,002 ex -0,046 ex 2006-2008 -0,154 re 0,711 re 0,865 re Suma: 0 Okres Polityka fiskalna Polityka monetarna Polityka gospodarcza 1991-1993 -0,196 re -0,490 ex -0,294 ex 1994-1996 -0,234 re 0,126 re 0,360 re 1997-1999 -0,276 re -0,721ex -0,446 ex 2000-2002 1,153 ex 0,575 re -0,577 ex 2003-2005 -0,214 re -0,582 ex -0,368 ex 2006-2008 -0,233 re 1,092 re 1,325 re Suma: 0

Tabela 2. Kierunek polityki gospodarczej USA (część górna) i Japonii (część dolna) Okres Polityka fiskalna Polityka monetarna Polityka gospodarcza 1991-1993 -0,127 re -0,738 ex -0,611 ex 1994-1996 -0,262 re 0,685 re 0,947 re 1997-1999 -0,632 re -0,011 ex 0,621 re 2000-2002 1,227 ex -0,211 ex -1,438 ex 2003-2005 -0,155 re 0,151 re 0,306 re 2006-2008 -0,051 re 0,124 re 0,174 re Suma: -0,001 Okres Polityka fiskalna Polityka monetarna Polityka gospodarcza 1991-1993 1,164 ex -0,434 ex -1,598 ex 1994-1996 0,209 ex -0,207 ex -0,417 ex 1997-1999 -0,058 re -0,456 ex -0,397 ex 2000-2002 -0,268 re -0,188 ex 0,079 re 2003-2005 -0,423 re 0,603 re 1,026 re 2006-2008 -0,624 re 0,682 re 1,307 re Suma: 0

Nożyce cen (ceny produktów rolnych do cen produktów zaopatrzeniowych) Tabela 3. Wybrane wskaźniki charakteryzujące zmiany w sektorze rolnym w badanej grupy państw w latach 1990-2008 Państwa 1991-1993 1994-1996 1997-1999 2000-2002 2003-2005 2006-2008 średniorocznie Nożyce cen (ceny produktów rolnych do cen produktów zaopatrzeniowych) Polska - 102,23 92,90 100,3 97,5 104,82 98,53 UE-15 98,01 99,01 96,76 99,81 98,45 98,91 98,49 USA 97,76 99,83 95,01 98,27 114,93 99,88 98,76 Japonia 101,36 96,94 97,25 100,01 100,46 98,70 Parytet dochodów 85,07 80,17 76,11 75,70 87,84 81,76 99,98 106,5 98,98 102,2 94,85 101,54 100,62 102,0 101,33 112,67 110,8 125,4 124,8 111,78 130,7 130,75 122,9 121,9 119,9 112,9 116,48 Źródło: Obliczenia własne na podstawie: www.stats.oecd.org/wbes/. www.ers.usda.gov/data/exchangerates., www.stat.go.jp

Wnioski Zarówno w UE, jak i w Polsce odnotowano przemienność opcji w polityce gospodarczej Większy poziom zmienności występował w polityce fiskalnej; stabilność opcji monetarnej związana z redukcją inflacji Łączne oddziaływanie polityki fiskalnej i monetarnej tworzyło podstawy wzrostu zrównoważonego – „suma” obu polityk dążyła do zera

Dalsze wnioski z analizy: udowodniono istotne powiązania pomiędzy wskaźnikami sektorowymi a wskaźnikami makroekonomicznymi; przykładowo, w UE występowała zależność pomiędzy wskaźnikiem nożyc cen a zmianami koniunktury i poziomem stopy procentowej w USA parytet dochodów rolniczych wykazywał silne powiązania z warunkami wymiany zagranicznej terms of trade oraz deficytem budżetowym zarówno w USA, UE, jak i Japonii zmiany wskaźnika nożyc cen były słabo związane z parytetem dochodów, gdyż ten drugi warunkowany był silnie poziomem i strukturą budżetowego wsparcia dzięki polityce interwencyjnej rządów wahania koniunktury zostały na tyle zniwelowane, że nie wywierały negatywnego wpływu na sytuację dochodową w rolnictwie (wyjątek – Polska).

Polityka gospodarcza - konkluzje Stosowanie optyki liberalnej w procesie równoważenia rynku deprecjonuje sektor rolno-żywnościowy Tylko aktywna polityka państwa z nieautomatycznymi stabilizatorami koniunktury może pokonać próg naturalnej słabości rolnictwa Kluczowa staje się właściwa relacja pomiędzy polityką makroekonomiczną państwa, w sferze kreacji pieniądza i wydatków budżetowych, a polityką rolną i jej efektami („zasada wahadła”) Utrzymanie odpowiedniej kombinacji tych polityk daje szansę na równoważenie optimów makro i mikro w procesie globalizacji i pozytywnie wpływa na przemiany społeczne i środowiskowe na wsi

Podsumowanie – antycypacja badań makroekonomicznych w sektorze rolnym potrzeba określenia zakresu implementacji ogólnego postępu w badanych obszarach za pomocą badania miar efektywności i chłonności zasobów zaangażowanych w procesach reprodukcji, ocena struktury strumieni produktów zasilających sektor rolno- żywnościowy i struktury rozdysponowania jego produktów, ocena znaczenia eksportu produktów rolnych w łącznym, bądź końcowym popycie na produkty rolne, ocena efektywności makroekonomicznej sektora rolno- żywnościowego rozumiana jako udział wartości dodanej w produkcji globalnej, analiza wkładu akumulacyjnego sektora rolno-żywnościowego.

Dziękuję za uwagę