Polska: przemiany struktury etnicznej- NSP 2002 i NSP 2011 Sławomir Łodziński Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego i mniejszości (semestr zimowy, środy, godz. 10-12, sala 401) wykład nr 4

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 4 Tabela 1. Pytania etniczne w spisach powszechnych ludności w Polsce w latach 1921 – 2011 Kategorie spisowe: Rok przeprowadzenia spisu 1921 1931 1950 1960 1970 1978 1988 2002 2011 Obywatelstwo X - Narodowość Tożsamość etniczna Język domowy Język ojczysty Wyznanie religijne Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 4 1. Powtórzenie – „pytania etniczne” w polskich spisach powszechnych

etnicznych w Polsce (w tysiącach osób) Tabela 2: Liczebność narodowości oraz szacunki liczebności mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce (w tysiącach osób) Mniejszość (narodowość) NSP2002 r.* Szacunek oficjalny (2002 r.)** Badania GUS-u w 1992 r.*** Piotra Eberhardta (1992 r.) **** Marka Hołuszki (1993 r.) ***** przedstawicieli gmin działaczy stowarzyszeń mniejszości Białorusini 47,640 200 – 300 76 300 – 400 215 200 – 230 Czesi 0,386 2-3 2 – 3 Karaimi 0,045 0,2 0,15 – 0,2 Kaszubi 5,053 Litwini 5,639 20 – 25 19 25 – 30 9 ok. 20 Łemkowie 5,850 60 – 70 50 – 60 Niemcy 147,094 300- 500 260 250 – 300 350 300 – 350 Ormianie 0,262 5 – 8 ok. 8 Romowie 12,731 20 – 30 30 25 Rosjanie 3,244 10 – 15 13 10 – 13 Słowacy 1,710 10 – 20 5 20 2. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 4

3. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 4 Ślązacy 172,682 Tatarzy 0,495 5 ok. 2,5 Ukraińcy 27,172 200 – 300 70 250 – 300 265 200 – 220 Żydzi 1,055 8 – 10 3 6 – 10 15 Grecy i Macedończycy 0,786 ok. 5,0 Inne narodowości 5,571 20 Niepolska – nieustalona 3,650 Razem 435,294 841,2 – 1286,2 450 1151 – 1965 932 857,2 – 1041,7   Jako odsetek (%) ludności Polski 1,0 % 2,2 % - 3,1% 1,2% 3,0% – 5,1% 2,4 % 2,9 % Tabela 2: Liczebność narodowości oraz szacunki liczebności mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce (w tysiącach osób) cdn. 3. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 4

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 4 4. Społeczne interpretacje pytania o „narodowość” w NSP 2002: społeczny odbiór pytania o „narodowość” w NSP 2002: kontekst społeczny i polityczny; problemy rozumienia pytania o „narodowość”; strategie stowarzyszeń mniejszości wobec pytania o narodowość. kierunki interpretacji wyników pytania o narodowość w NSP 2002: „mocne” określenie swojej przynależności; „twarda” konfiguracja przestrzenna samookreśleń; mniejszości mogą być liczniejsze ze względu na nowość pytania w spisie i obawy przed ujawnieniem swojej przynależności; perspektywa procesów asymilacyjnych mniejszości i zmiana formuły dotychczasowych identyfikacji mniejszościowych; walka o uznanie publiczne niektórych grup – Ślązacy, Łemkowie, Kaszubi.

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 4 5. Przygotowania i przebieg NSP 2011 z perspektywy pytań etnicznych (ustawa z dnia 4 marca 2010 o narodowym spisie powszechnym ludności i mieszkań w 2011): stan i charakterystyka demograficzna ludności - my i nasza najbliższa rodzina tworząca jedno gospodarstwo domowe, dane osobiste; edukacja - jaki jest stopień naszego wykształcenia? Czy kontynuujemy naukę? Czy zamierzamy w przyszłości ją kontynuować?; aktywność ekonomiczna osób - czy jesteśmy czynni zawodowo? Jak często zmieniamy pracę?; dojazdy do pracy - czas i sposób dojazdu do miejsca zatrudnienia; źródła utrzymania osób - ponownie będzie o miejscu pracy i wysokości dochodów; . niepełnosprawność - nasz stan fizyczny. Czy jesteśmy całkowicie zdolni, częściowo lub niezdolni do wykonywania pracy i zwykłego funkcjonowania? Ewentualny stopień niepełnosprawności; obywatelstwo - jakie posiadamy obywatelstwo? Czy posiadamy np. podwójne?; migracje wewnętrzne - czy przenosimy się trwale w celach zarobkowych w inne miejsca Polski. Czy jesteśmy zdolni do podjęcia takiej decyzji?; migracje zagraniczne - czy podejmujemy pracę / lub przebywamy w sposób trwały za granicą?; narodowość i język oraz mniejszości narodowe i etniczne - nasza narodowość i języki jakimi się posługujemy; wyznanie - przynależność do kościoła lub jakiegoś związku wyznaniowego; gospodarstwa domowe i rodziny - stan rodzinny i miejsca zamieszkania; stan i charakterystyka zasobów mieszkaniowych - gdzie i od kiedy mieszkamy, jakie mieszkania (budynki) posiadamy, ich stan prawny, techniczny itd.

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 4 6. Pytania etniczne w NSP 2011: Jak jest Pani/Pana narodowość?: pytanie o przynależność narodową lub etniczną oparta na subiektywnym odczuciu każdego człowieka, wyrażająca jego związek emocjonalny, kulturowy lub wynikający z pochodzenia rodziców, z określonym narodem lub wspólnotą etniczną. Towarzyszyła jej następująca lista narodowości (najpierw polska, następnie przynależność do uznanych w Polsce mniejszości narodowych i etnicznych oraz wreszcie możliwość wskazania „innej” narodowości). Czy odczuwa Pani/ Pani przynależność do innego narodu lub wspólnoty etnicznej?: w odpowiedzi na każde z tych dwóch pytań można było zadeklarować tylko jedną narodowość, udzielanie odpowiedzi na oba pytania dawało możliwość określenia swoich pełnych tożsamości (złożonych), bez konieczności decydowania, czy jest to identyfikacja z grupą narodową lub etniczną. Odpowiadały na nie wszystkie spisywane osoby, a odpowiedzi były równoważne w ocenie ich przynależności narodowo-etnicznej. Jakim językiem /językami zazwyczaj posługuje się Pani/Pan w domu?: język używany w codziennych kontaktach domowych z osobami najbliższym. Na to pytanie odpowiadały także wszystkie spisywane osoby. Odpowiedzi były następujące: „1) wyłącznie polskim, 2) polskim i innym(i) niż polski (podać jakim/i) …3) wyłącznie innym(i) niż polski (podać jakim/i) …”. Jaki jest Pani/Pana język ojczysty?: był on rozumiany jako język, którego nauczyły się osoby spisywane jako „pierwszego” we wczesnym dzieciństwie, np. od matki. Do jakiego wyznania (kościoła lub związku wyznaniowego) Pan/Pani należy?: było rozumiane jako formalne uczestnictwo lub / oraz emocjonalny związek danej osoby z określonym wyznaniem religijnym (kościołem, związkiem wyznaniowym), pytanie całkowicie dobrowolne.

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 4 7. Pytania etniczne w NSP 2011: problemy: pytania spisowe – historia i rozszerzenie pytań etnicznych; skutki ustawy o mniejszościach: lista uznanych mniejszości narodowych i etnicznych w formularzu spisowym. mobilizacja etniczna mniejszości do NSP 2011: obecność tematyki spisowej w telewizji i Internecie; przykłady osób deklarujących publicznie swoją tożsamość etniczną; rola ludzi starszych; wynik spisowy a fundusze na działalność kulturalna mniejszości. nowa metodologia (mieszana) i technologia spisowa (Internet).

8. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 4 Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego 2011 W rubrykach dotyczących narodowości podawano Według NSP 2002 Według NSP 2011 (W obu pytaniach) Spadek/Wzrost Tylko daną opcję przynależności W pierwszym pytaniu zadeklarowało W drugim pytaniu zadeklarowało W połączeniu z narodowością polską zadeklarowało Polska 36.983 720 36.085 000 898.720 35.767 000 36.007 000 78.000 X Śląska 173.200 809.000 636.000 362.000 418.000 391.000 415.000 Kaszubska 5.100 228.000 222.900 16.000 17.000 211.000 212.000 Niemiecka 152.900 109.000 43.900 26.000 49.000 61.000 52.000 Ukraińska 31.000 48.000 36.000 12.000 20.000 Białoruska 48.700 47.000 1.700 37.000 10.000 15.000 Romska 12.900 3.100 9.000 4.000 6.000 Rosyjska 6.100 13.000 6900 5.000 8.000 7.000 Amerykańska 1.500 11.000 9.500 1.000 Łemkowska 5.900 4.100 3.000 8. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 4

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 4 9. Wyniki NSP 2011 (lipiec 2012): narodowość - przynależność etniczna: polska (jednorodna) tożsamość narodowa – 36 157 tys. (93,9%); 842 tys. (2,19%) posiada polską, jak i inną tożsamość narodowo-etniczną; 562 tys. (1,46%) posiada wyłącznie niepolską tożsamość, w tym 38 tys. to identyfikujący się 2 niepolskimi narodowościami; wzrost i stabilizacja: deklaracje śląskie i kaszubskie, ukraińska (49 tys.), białoruska (46 tys.), romska (16 tys.), rosyjska (13 tys.), łemkowska (10 tys.), tatarska (2 tys.), karaimska (0,3 tys.); problem: niemiecka 126 tys., (36 tys., jako jedyna, a 58 tys. wraz z polską). język używany w domu (język domowy): język polski – 36 410 tys. (94,5%), z czego 35 681 tys. (92,6%) posługuje się nim jako jedynym; 889 tys. posługuje się w domu innym niż polski językiem, przy czym najczęściej jest on używany z językiem polskim – 729 tys. (1,9%); 160 tys. (0,4%) rozmawia wyłącznie w jednym lub 2 językach niepolskich; najczęściej wymieniane języki niepolskie: śląski (509 tys.) i kaszubski (106 tys.).

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 4 10. Problemy metodologii NSP 2011 z perspektywy „pytań etnicznych”: narodowość (tożsamość etniczna): szersza bateria pytań, „wieloraka” tożsamość etniczna, problem liczenia „podwójnych tożsamości”. metody i techniki zbierania danych „etnicznych” w NSP 2011: „mieszany” model, polegający na łączeniu danych z rejestrów urzędowych z wynikami badania reprezentacyjnego; formularz „długi” i „krótki”; dwa zbiory danych: z badanie „pełnego” i z badania „reprezentacyjnego”; badanie 86 gmin „mniejszościowych” (10% mniejszości w populacji gminy); błąd „próby” i błędy przeszacowania/niedoszacowania populacji.; liczebności i odsetka osób o „nieustalonej” identyfikacji narodowo – etnicznej.; znaczenie wyników na poziomie gmin. społeczny odbiór pytań etnicznych w NSP 2011: udział organizacji mniejszości w przygotowywaniu spisu; informacje o spisie w językach mniejszości; bezprecedensowa mobilizacja środowisk mniejszości.

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 4 11. Struktura etniczna Polski w społecznej świadomości: struktura etniczna Polski nie jest kwestia publiczną, ale NSP 2011 i dyskusja wokół narodowości śląskiej ją upubliczniły; TNS OBOP (04.2011 r.) wyobrażenia o składzie etnicznym społ. Polskiego: powszechnie dostrzegamy, że w Polsce żyją ludzie różnych narodowości: Ukraińcy, Niemcy, Romowie, Rosjanie, Białorusini, Żydzi, Chińczycy, Wietnamczycy, Ślązacy itd. (tabela - jest to znajomość spontaniczna, nie było zamkniętej listy narodowości); społecznej widzialności grupy sprzyja jej wielkość, łatwo rozpoznawalne atrybuty, stereotypy i debaty medialne; 15% badanych spontanicznie wymieniło Ślązaków jako jedną z narodowości mieszkających w Polsce, a dodatkowe 15% zapytanych wprost o Ślązaków uznało ich za narodowość; błędne wyobrażenia o składzie społeczeństwa (population innumeracy) - na pyt. „Ilu spośród każdych 100 obywateli naszego kraju należy do wszystkich tych narodowości razem wziętych?” potrafiło odpowiedzieć 54% badanych – średnia odpowiedź to 9 na 100, co jest mniej więcej trzykrotnym przeszacowaniem faktycznej proporcji mniejszości narodowych w społeczeństwie RP.

NARODOWOŚĆ WŚRÓD OBYWATELI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ SĄ LUDZIE, KTÓRZY UWAŻAJĄ SIĘ ZA POLAKÓW I RÓWNOCZEŚNIE ZA OSOBY INNYCH NARODOWOŚCI, Z TEGO CO PAN(I) WIE, JAKIE NARODOWOŚCI ZAMIESZKUJĄ W POLSCE? KTÓRE NARODOWOŚCI MIESZKAJĄCE W POLSCE SĄ, PANA(I) ZDANIEM NAJLICZNIEJSZE? Ukraińcy 42 18 Niemcy 36 14 Romowie (Cyganie) 34 13 Rosjanie 24 8 Białorusini 22 6 Żydzi 10 Chińczycy 17 4 Wietnamczycy 5 Ślązacy 15 Afrykańczycy (Murzyni) <1 Kaszubi 2 Litwini 12 3 Czesi Arabowie Tatarzy Ormianie Słowacy Łemkowie Turcy Rumuni Inni trudno powiedzieć 43

Tabela: Population Innumeracy ILU SPOŚRÓD KAŻDYCH 100 OBYWATELI NASZEGO KRAJU NALEŻY, PANA(I) ZDANIEM, DO WSZYSTKICH TYCH NARODOWOŚCI RAZEM WZIĘTYCH? % do 5 29,0 6 do 10 12,7 11 do 15 3,8 16 do 20 4,8 21 do 50 3,9 trudno powiedzieć 45,9 Tabela: Population Innumeracy 12. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 4

Tabela: Ślązacy jako uznana narodowość Uważa Ślązaków za narodowość w pytaniu otwartym 15% 30% Uważa Ślązaków za narodowość w pytaniu zamkniętym Nie uważa Ślązaków za narodowość 63% Nie ma zdania 7% Tabela: Ślązacy jako uznana narodowość 13. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 4

Tabela: Uznanie Ślązaków a zmienne demograficzne CZY ŚLĄZAKÓW UWAŻA PAN(I), CZY NIE UWAŻA ZA NARODOWOŚĆ? uważam nie uważam trudno powiedzieć Wykształcenie podstawowe, gimnazjalne 18 68 14 zasadnicze zawodowe 24 8 średnie i pomaturalne 16 74 10 licencjat, wyższe 9 89 2 Miejsce zamieszkania wieś 20 71 miasto do 100 tys. 19 miasto 101-500 tys. 12 80 miasto pow. 500 tys. 13 81 6 Aktualne preferencje wyborcze PO 11 PSL 78 4 PiS 23 3 SLD Tabela: Uznanie Ślązaków a zmienne demograficzne Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 4