Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5)

Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 1. Rodzina w perspektywie socjologicznej – może być ona rozumiana jako: mała grupa społeczna (małżeństwo, więzi pokrewieństwa) – „podstawowa komórka społeczna”; grupa pierwotna (intymność i socjalizacja); uniwersalna instytucja społeczna (utrwalona w tradycji wszystkich kultur – powszechnik kulturowy). społeczne przemiany instytucji rodziny (kierunki): od społecznej (gospodarczej) do intymnej (emocjonalnej) - rodzina jako podstawowa dla nas „przestrzeń intymności”; od kolektywnej do indywidualistycznej; obecnie przykłada się większą wagę rodziny dla jednostki, a nie dla społeczeństwa (tak, jak to było w przeszłości); zmiany społeczne a dezorganizacja („spustoszenie”) rodziny: porównanie z historią (trwałością rodzin), wchodzenie w następne związki („wielorodziny”), dysfunkcje rodziny (przemoc w rodzinie i seksualne wykorzystywanie dzieci).   

2. Rodzina i funkcje pokrewieństwa w społeczeństwie: Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 2. Rodzina i funkcje pokrewieństwa w społeczeństwie: jest to najbardziej „pierwotna” struktura społeczna i powszechnik kulturowy; łączy jednostki uznające swoje więzi genealogiczne; definiuje miejsce (status), prawa i obowiązki jednostki w zbiorowości; „pokrewieństwo fikcyjne” (wyobrażeniowe): duże znaczenie społeczne, ale nie przekazuje się go następnym pokoleniom. pokrewieństwo a klasyczne rozumienie rodziny: trwała grupa społeczna złożona z osób powiązanych między sobą przez wspólnych przodków, małżeństwo lub przysposobienie (adopcję); współczesna ewolucja tego rozumienia „rodziny”.

3. Dyskusja na temat rozumienia (definicji) „rodziny”: Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 3. Dyskusja na temat rozumienia (definicji) „rodziny”: „komórkowa” definicja rodziny (G. Murdock, 1949 r. ): rodzina nuklearna to „matka, ojciec oraz ich dzieci”; jest ona wymogiem funkcjonalnym społeczeństwa industrialnego. współczesna dyskusja na temat rodziny, zwłaszcza pojęcia „rodziny nuklearnej” (jest to głównie pojęcie „normatywne”); odchodzenie od definicji „komórkowej” na rzecz ujęć „elastycznych” ukazujących rodzinę jako: proces, a nie sztywną strukturę; „diadę” lub zespół diad (rodzic – dziecko lub partner – partner); grupę krewnych, powinowatych, przyjaciół oraz innych aktorów skupionych wokół rodzica z dzieckiem (najczęściej matki) rodzinę od „nie-rodziny” różni „komponent reprodukcyjny”, czyli posiadanie dzieci.

Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 4. Funkcje rodziny: rodzina jest najważniejszym ogniwem socjalizacji jednostki i podstawową instytucją społeczną, która zaspokaja ludzkie potrzeby intymności i partnerstwa: jest i pozostanie „kamieniem węgielnym” współczesnego społeczeństwa. funkcje: regulacja zachowań seksualnych; prokreacyjna (biologiczne odtwarzanie populacji); wychowawcza (socjalizacyjna); opiekuńcza (zapewnienie bezpieczeństwa) oraz emocjonalna (ochrona i wsparcie emocjonalne jej członków); ekonomiczne (zapewnienie materialnych środków do życia); alokacyjna - usytuowanie w społeczeństwie (na hierarchii stratyfikacji) i określanie społecznej (kulturowej) tożsamości; integracyjno-kontrolna (dyscyplinuje domowników według ustalonych reguł); rekreacyjno-towarzyska (auto-ekspresyjna).

5. Płaszczyzny analizy rodziny: Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 5. Płaszczyzny analizy rodziny: rodzina jako „proces”: demograficzny (patrzymy na rodzinę poprzez następstwo kolejnych pokoleń); rodowy (zachowanie tradycji, pamięć rodzinna); „codzienności” (życie codzienne, podział obowiązków itp.). rodzina jako „gospodarstwo domowe”: podział obowiązków, rodzina jako wielofunkcyjne „przedsiębiorstwo” i „pole negocjacji” w zakresie praw/obowiązków. rodzina jako „jednostka polityczna”: wspólne podejmowanie decyzji i troska o „interes zbiorowy” (m.in. o wizerunek rodziny, „co ludzie powiedzą?”). rodzina jako podstawowy mechanizm „reprodukcji” biologicznej, ekonomicznej i społecznej;

Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 6. Typy rodziny ze względu na wariant małżeństwa: małżeństwo to związek, w którym można współżyć seksualnie i mieć dzieci przy aprobacie społeczeństwa - trzy elementy małżeństwa: legalność związku, „pierwszeństwo” dostępu seksualnego i reprodukcja. forma zawarcia małżeństwa: porozumienie się partnerów; umowa rodzin; małżeństwo-dar; lewirat (poślubienie wdowy przez brata/niekiedy spadkobiercę zmarłego męża) i sorrorat (łac. sorror – siostra, zwyczaj nakazujący poślubienie przez mężczyznę siostry/sióstr swojej żony, jeśli jest ona bezpłodna /po jej śmierci; małżeństwo poligyniczne z dwiema lub więcej siostrami). liczba partnerów w małżeństwie: monogamiczne (gr. monos – pojedynczy i gamos – małżeństwo), monogamia konsekwentna (wyłączna) i „seryjna”; poligamiczne (gr. polys – wiele): poligynia (wielożeństwo - siostrzane, hierarchiczne, uprzywilejowane, rezydencjonalne); poliandria (wielomęstwo); poligyandria - wielu mężczyzn i wiele kobiet.

7. Typy rodzin ze względu na jej: Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 7. Typy rodzin ze względu na jej: rozmiar (liczebności członków): „nuklearna” /mała, duża: złożona (rola więzi seksualnej) i „rozszerzona” (rola więzi pokrewieństwa). reguły dziedziczenia (pokrewieństwa): uni- i bi- oraz patry- i matry- linearne; rodzina matriachalna, patriachalna, egalitarna; kwestia dyskusyjna – „rodzina tradycyjna” (czyli patriarchalna i patry-linearna) w społeczeństwie i historii. stosunki władzy: matriarchat , patriarchat, rodziny „matryfokalne” („nieobecni ojcowie”); awunkulat - (łac. avunculus - wujek) to system organizacji rodziny i pokrewieństwa, w którym najważniejsza rola przypada bratu matki (wujowi). Jest on najważniejszym opiekunem dzieci swojej siostry, dotyczy to zwłaszcza rodzin matrylinearnych; miejsce zamieszkania: matry-, patry- i neo-lokalne.

8. Społeczne reguły ich zawierania małżeństw(czy „los tak chciał”?): Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 8. Społeczne reguły ich zawierania małżeństw(czy „los tak chciał”?): homogamia małżeńska: reguła doboru małżeńskiego zalecająca dobór współmałżonka podobnego (identycznego) pod względem ważnych cech społecznych: endogamia (dobór z własnej grupy), jest ujemnie skorelowana ze stopniem zróżnicowania populacji; egzogamia (dobór spoza własnej grupy). heterogamia małżeńska: hipergamia – dobór współmałżonka z „wyższej” grupy społecznej (głównie u kobiet); małżeństwa międzykategorialne / mieszane (mezalians, małżeństwa binacjonalne), struktura społeczna otwarta i zamknięta. znaczenie homogamii edukacyjnej (czy potrzeba kulturowego podobieństwa?), a mniejsze - klasowej .

9. Społeczne reguły ich zawierania małżeństw: Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 9. Społeczne reguły ich zawierania małżeństw: hipoteza „miłości romantycznej”: w krajach rozwiniętych zaczynają obowiązywać „wartości postmaterialne”, podstawą wyboru współmałżonka staje się jego atrakcyjność seksualna, emocjonalna itp., a nie tylko wykształcenie, zasoby ekonomiczne itp.; zasada „podwójnej selekcji”: połowa małżeństw przechodzi „podwójne sito” – najpierw ko habitacja, a następnie jest ślub. Dobierając partnera do kohabitacji możemy być (jesteśmy?) „mniej wybredni”. rynek matrymonialny: rynek transakcyjny (bary, puby itp. , krótkotrwałe relacje) i relacyjny (sieć przyjaciół, krewnych itp. , długotrwałe relacje), na tym rynku zawiązujemy głównie związki długoterminowe. przestrzeń zawierania związków (homogamia przestrzenna): „trójkąt spotkań”: „miejsca wybrane” (kluby, uczelnie, praca, koncert, wakacje itp.), „miejsca publiczne” (festiwale, ulice, sklepy, kina itp.), „miejsca prywatne” (dom. wizyty prywatne), unikanie „miejsc prywatnych” i wzrost znaczenia „miejsc wybranych” (im wyższy status społeczny).

10. Ewolucja kryteriów społecznych doboru małżeńskiego w Polsce: Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 10. Ewolucja kryteriów społecznych doboru małżeńskiego w Polsce: stan cywilny: dominują małżeństwa kawalerów z pannami (rośnie kategorii małżeństw powtórnych, zawierają je 2 razy częściej mieszkańcy miast niż wsi, głównie osoby rozwiedzione). wiek: duża homogenia wiekowa - normą jest kojarzenie par w podobnym wieku (podobny wiek to różnica 3 lat między małżonkami, ew. mąż starszy o 5 lat; ¾ małżeństw to mężczyzna w wieku 21-29 lat i kobieta w wieku 18-29 lat). poziom wykształcenia: tendencja do „jedności środowiskowej” (w co drugim małżeństwie członkowie mają ten sam poziom wykształcenia). cechy terytorialne: dobór następuje zazwyczaj w ramach społeczności lokalnej, dominującą formą zamieszkania po ślubie jest dom rodziców jednego z współmałżonków, rośnie znaczenie Internetu jako możliwości poznawania się (miejsce zamieszkania przestaje być barierą).

Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 11. Tworzenie rodziny w perspektywie teorii „racjonalnego wyboru” (Gary Becker; Anna Giza-Poleszczuk) - założenia: indywidualizm: zainteresowanie indywidualnymi decyzjami i strategiami, a nie „grupą”. strategie formowania rodziny: rodzina jest funkcją szeregu decyzji podejmowanych przez różnych aktorów. rachunek kosztów i korzyści: rodzinę budują jednostki, które nie muszą mieć identycznych interesów i potrzeb, ich zasoby są ograniczone, a dodatkowo każde działanie/decyzja w rodzinie „kosztuje”. od „rodziny” do cyklu życia rodzinnego / perspektywa mikro- i makro; główne dylematy rodziny: czy zakładać rodzinę?, czy mieć dzieci?, moment urodzenia pierwszego dziecka, liczba dzieci, odstęp czasowy między urodzeniem dzieci. główne wyzwanie dla współczesnej rodziny: jak pogodzić liczbę dzieci z ich „jakością”?

12. Rodzina w społeczeństwie polskim po 1989 r.: Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 12. Rodzina w społeczeństwie polskim po 1989 r.: do 1989 r. - niewydolność sfery publicznej a „familizacja” reprodukcji: wysoka stopa małżeństw, wcześnie i duża liczba dzieci , niska stopa urodzeń pozamałżeńskich; „samopomoc” rodzinna, poszerzanie rodziny (rodzina wielopokoleniowa), wydłużenie okresu zależności młodego pokolenia od rodziców; zmiana warunków „brzegowych” funkcjonowania rodziny po 1989 r.: znaczenie pracy i wykształcenia; wzrost kosztów posiadania dzieci; skutki: wydłużania okresu bezżenności, opóźnianie momentu posiadania pierwszego dziecka, zwiększanie odstępów czasu między narodzinami kolejnych dzieci, rozwody. współczesne funkcjonowanie rodziny można rozpatrywać w kategoriach przystosowania indywidualnych działań do nowych warunków, a nie tylko w kategoriach „kryzysu” wartości lub „egoizmu” młodego pokolenia.

Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 13. Czy „kryzys rodziny”?: różne typy interpretacji „kryzysu rodziny” (funkcjonalistyczna, konserwatywna, liberalna i feministyczna); - przyczyny kryzysu rodziny: demograficzne (zmniejszenie rozmiarów i liczebności rodzin, zmniejszenie odsetka rodzin nuklearnych zwiększenie odsetka osób żyjących poza rodziną; instytucjonalne (rodzina traci władzę, gdyż jej członkowie są bardziej autonomiczni i zindywidualizowania, funkcje rodziny są wypełniane przez bardziej wyspecjalizowane instytucje, rodzina nie ma już władzy ekonomicznej i wychowawczej); kulturowe (osłabienie „familocentryzmu” na rzecz samodoskonalenia partnerów i egalitaryzmu obowiązków w związku). rozwiązania: rewitalizacja i re-instytucjonalizacja małżeństwa; uznanie za „równe” innych form rodziny; liczy się jakość stosunków międzyludzkich.

14. Przyszłość rodziny – alternatywność i różnorodność form: Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 14. Przyszłość rodziny – alternatywność i różnorodność form: rodzina „dwustopniowa”: małżeństwo „intymne” i małżeństwo rodzinne. „rodzina – układanka” (patchwork family): „wielorodziny”; rodzina zastępcza i rodzina przybrana; „samotni rodzice”: rodziny niepełne oraz samotni rodzice (samotne matki i samotni ojcowie). rodzina zrekonstruowana; trwali kohabitanci , konkubinat (kohabitacja, związek nieformalny); „niby rodziny”: single, DINKS i „układy sieciowe” seniorów. homorodziny, rodzina homoseksualna (związki partnerskie); rodziny wizytowe i nomadyczne, macierzyństwo na odległość; grona przyjacielskie („kółko przyjacielskie”, ”friends”).

15. Literatura (zalecana, warta przeczytania?) na temat „rodziny”: Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 15. Literatura (zalecana, warta przeczytania?) na temat „rodziny”: Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XVI. Sfera reprodukcji); Anna Giza-Poleszczuk, Rodzina i system społeczny, w: Mirosława Marody (red.), Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie w XX i XXI wieku, Warszawa 2007; Małgorzata Sikorska, Nowa matka, nowy ojciec, nowe dziecko. O nowym układzie sil w polskich rodzinach, Warszawa 2009 ; Tomasz Szlendak, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010 (szczególnie roz. 4 i 5).