Kryteria bioróżnorodności i współczesne dylematy jej ochrony Wiesław Dembek I  KONGRES NAUK ROLNICZYCH "NAUKA - PRAKTYCE" "Przyszłość sektora rolno-spożywczego i obszarów wiejskich" Puławy, 14–15 maja 2009 r.

Różnorodność biologiczna Zróżnicowanie organizmów na wszystkich poziomach organizacji przyrody - odmian genetycznych w obrębie gatunku, rodzajów, rodzin i większych jednostek systematycznych Także rozmaitość ekosystemów - zespołów organizmów i warunków fizycznych, w których żyją E. O. Wilson The Diversity of Life (1992) Fot.Gutkowska

organizmy występujące w agroekosystemach wpływające na ich stabilność Różnorodność biologiczna w rolnictwie, zgodnie z definicją przyjętą na V Konferencji Stron Konwencji o różnorodności biologicznej (COP V/5), obejmuje cztery komponenty: rolnicze zasoby genetyczne (odmiany roślin uprawnych i rasy zwierząt gospodarskich oraz mikroorganizmy wykorzystywane w rolnictwie i przetwórstwie żywności) organizmy występujące w agroekosystemach wpływające na ich stabilność czynniki abiotyczne (rzeźba terenu) czynniki społeczno-kulturowe (tradycyjne sposoby gospodarowania) Fot.Gruszczyńska Fot.Kolasińska Fot.Gutkowska Fot.Raczkowski

Wybrane konwencje i inne akty prawne dotyczące bioróżnorodności Konwencja o różnorodności biologicznej z czerwca 1992r., Rio de Janeiro, ratyfikowana w 1996r. Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego (Konwencja Paryska), ratyfikowana w 1976 r. (Dz.U. Nr 32, poz. 190) Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego (Konwencja Ramsarska), ratyfikowana w 1978 r. Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (Konwencja Waszyngtońska), ratyfikowana w 1989 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 27, poz. 112, z późn. zm.) Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz siedlisk przyrodniczych (Konwencja Berneńska), ratyfikowana w 1995 r. (Dz. U. z 1996 r. Nr 58, poz. 263, z późn. zm.) Europejska Konwencja Krajobrazowa, ratyfikowana w 2004 r. (Dz. U. z 2006 r. Nr 14, poz. 98) (Krajowa strategia ochrony …2007) „Krajowa strategia ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej”, załącznik do uchwały nr 270/2007 RM z dnia 26.10.2007 r. Dyrektywy - Ptasia i Siedliskowa (Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory)

Kryteria (wskaźniki) oceny bioróżnorodności muszą być: Politycznie istotne i sensowne, zawierające jasne przesłanie na poziomie odpowiednim dla zarządzania i podejmowania decyzji Istotne dla różnorodności biologicznej Naukowe i metodologicznie uzasadnione, z jasno określoną metodyką Umożliwiające wykazanie postępu w kierunku celów wyznaczonych na 2010 r. Łatwe do zrozumienia i udokumentowania Oparte na niedrogich, dostępnych i rutynowo zbierane danych monitoringowych, łatwych do aktualizacji Właściwe dla modelowania, uwzględniające związki przyczynowo-skutkowe, osiągalne i wymierne Spójne przestrzennie i obejmujące wszystkie lub większość krajów Europejskiego Obszaru Gospodarczego Reprezentatywne w skali krajowej i międzynarodowej Wrażliwe w stopniu umożliwiającym wykrywanie zmian w określonych ramach czasowych, istotnych dla podejmowania decyzji, i na tyle pewne, aby błędy pomiaru nie miały wpływu na interpretację Właściwe dla zastosowania analizy DPSIR: Driver – Pressure – State – Impact – Response Na tyle nieliczne, aby mogły być one dostępne dla świadomości polityków i nie generowały nadmiernych kosztów pozyskania Elastyczne w zakresie możliwości przedstawiania w różnych skalach

Europejska Agencja Środowiska (EEA) przygotowała wstępny zestaw 26 wskaźników dla zagadnień dotyczących środowiska (Halting the loss of biodiversity by 2010 … 2007) – dostępne w artykule

W ramach projektu IRENA (Indicator Reporting on the Integration of Environmental Concerns into Agriculture Policy) dla krajów EU-15 opracowano 35 wskaźników rolnośrodowiskowych, tworzących 5 grup wskaźników: Reakcji Praktyk rolniczych Presji Stanu Oddziaływania

Trendy populacji ptaków krajobrazu rolniczego Zagregowany indeks populacji w procentach w stosunku do 2000 r. (Ochrona środowiska 2007 - Rocznik statystyczny GUS)

Udział rodzimych ras zwierząt gospodarskich w ogólnym pogłowiu gatunku (zestawienie własne w oparciu o dane Systemu Wymiany Informacji o Różnorodności Biologicznej w Polsce 2008) Gatunek i rasa Udział w pogłowiu krajowym, % Krowa polska czerwona 0,29 Koń hucuł 0,10 Konik polski Polska owca górska, wrzosówka i świniarka 12,80 Świnia puławska 1,16 Świnia złotnicka pstra 0,36 Świnia złotnicka biała 0,18 Fot.T.Jezierski http://pl.wikipedia.org/wiki/Konik_polski Fot.Kat.Hodowli i Produkcji Trzody Chlewnej, AR, Poznan Fot.Raczkowski Fot.Instytut Zootechniki, Kraków

Udział poszczególnych pakietów w realizacji Programu Rolnośrodowiskowego w ramach PROW 2004-2006 (za danymi MRiRW)

Wskaźnik pośredni – podaż pestycydów Dane dla Polski [Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich GUS, 2001, 2008] 18 723 t 84,5 %

Wskaźnik pośredni: Zmiany użytkowania obszarów rolniczych Dane dla Polski [Ochrona środowiska 2001, 2007 - Rocznik statystyczny GUS] 1 101 ha 98,2 %

Narzędzia oceny szaty roślinnej - wskaźniki uznane przez ekologów Wskaźnik różnorodności gatunkowej Shannona H: H= -Σ(pi log2pi) gdzie: pi – procent pokrycia danego gatunku (ni/N) ni – pokrycie gatunku N – pokrycie wszystkich gatunków Wskaźnik odrębności florystycznej Of: Of = Wf / l gdzie: l – liczba gatunków w zdjęciu Wf – walor florystyczny 1 – łąka koszona, 2 – łąka nieużytkowana, 3 – łąka obsadzona dębem

? ?! Bioindykatory rośliny, ptaki motyle dzienne dżdżownice niektóre rodziny chrząszczy i pająków ?! rośliny, ptaki ?

Dziesięcioptak, czyli tzw. gatunki tarczowe biegus zmienny błotniak łąkowy czajka derkacz dubelt krwawodziób kulik wielki kszyk rycyk wodniczka Fot.http://pl.wikipedia.org/wiki/Rycyk

Na obszarze Unii Europejskiej zagrożonych wyginięciem jest obecnie:

Ciągłość i stabilność w zachowaniu bazy pokarmowej!!! Na polach uprawnych, niszczone herbicydami, masowo zanikają zioła i chwasty, stanowiące pokarm dla cennych owadów zapylających Na zanikających miedzach i nieużytkach bytują owady zapylające ZAGROŻONE WYGINIĘCIEM LUB UZNANE ZA WYMARŁE Rysunki: http://paz.most.org.pl/len/biorozn.html

15 km/h 15 km/h

Podsumowując sytuację w Europie stwierdza się, że najistotniejszy cel Rezolucji Kijowskiej V, podjętej na Konferencji Ministerialnej „Środowisko dla Europy” (21-23 maja 2003), czyli powstrzymanie utraty różnorodności biologicznej w regionie do 2010r. NIE ZOSTANIE OSIĄGNIĘTY bez znacznych dodatkowych wysiłków i środków.

Trendy w populacjach ptaków i motyli w krajach UE-25 (% ubytku) Fot.M. Szczepanek

Zalesianie czy sukcesja ?????

Do 2050 r. nastąpi utrata dalszych 11% obszarów naturalnych, które istniały jeszcze w 2000 r. Sposób użytkowania niemal 40% gruntów rolnych może się zmienić z mało intensywnego, nie wywierającego dużego wpływu na przyrodę, na intensywny. Przy założeniu, że nie zostaną podjęte żadne działania zaradcze, do 2050 r. roczna utrata światowego PKB w związku z zanikaniem funkcji ekosystemu sięgnie 6%.

Wnioski Rodzaje kryteriów różnorodności biologicznej obszarów wiejskich muszą być różne w zależności od poziomu oceny – od wskaźników o charakterze strategicznym, do oceny bioróżnorodności działki rolnośrodowiskowej. Największy postęp w zakresie ustalania wskaźników agro-bioróżnorodności nastąpił na poziomie strategicznym, co wiąże się z procedurami egzekwowania przez Komisję Europejską od krajów członkowskich realizacji dyrektyw w zakresie ochrony środowiska. Brak jest natomiast jednolitej metodyki oceny bioróżnorodności na poziomach niższych, a w szczególności na poziomie gospodarstwa rolnego.

Wnioski Dogodnym źródłem danych wskaźnikowych na poziomie międzynarodowym oraz krajowym są standardowo pozyskiwane dane statystyczne, jak również dane z realizacji dyrektyw unijnych związanych z ochroną środowiska. W metodyce ustalania wskaźników strategicznych rozwija się koncepcja ocen pośrednich, mających źródło w danych pochodzących z różnych działów gospodarki, eksploatujących zasoby ekosystemów. Opracowanie metodyki oceny bioróżnorodności na poziomie gospodarstw powinno wiązać się z opracowaniem metodyki monitoringu przyrodniczego obszarów wiejskich, bowiem takiemu monitoringowi kryteria te mają służyć. Ważnym elementem takiego monitoringu powinny być dane pochodzące z ekspertyz w ramach „pakietów przyrodniczych” Programu Rolnośrodowiskowego.

Wnioski Zakładane w 2003r. powstrzymanie utraty różnorodności biologicznej w krajach UE do 2010 r., nie zostanie osiągnięte bez znacznych dodatkowych wysiłków i środków, a zapewne nie zostanie osiągnięte do tego czasu w ogóle. Dokonywane w krajach zachodniej Europy analizy możliwości zapobieżenie spadkowi bioróżnorodności na obszarach wiejskich wskazują na konieczność wnikania w skomplikowane łańcuchy powiązań ekologicznych w ekosystemach. Skuteczna ochrona bioróżnorodności powinna wykorzystywać efekt synergii pomiędzy różnymi działaniami, a także pomiędzy różnymi sektorami gospodarki. Istotną słabością programów rolnośrodowiskowych jest rozproszenie działań oraz ich przypadkowość wynikająca z dobrowolności oraz uwarunkowań niezależnych od walorów przyrodniczych. Konieczne wydaje się więc podjęcie prac nad programem ochrony bioróżnorodności dla obszarów rolniczych o wysokiej wartości przyrodniczej (HNV).

Wnioski W ochronie różnorodności biologicznej zaznacza się ciągle niedocenianie roli gleby, a w szczególności gleb pochodzenia hydrogenicznego, będących rezerwuarami węgla organicznego oraz zasadniczą częścią biotopów najcenniejszych agro-ekosystemów, jakimi są łąki i pastwiska. Bardzo potrzebne jest, w kontekście odbywających się obecnie debat nad kształtem II filaru Wspólnej Polityki Rolnej po roku 2013, rozważenie możliwości wsparcia spontanicznej sukcesji roślinności na wyłączonych z użytkowania rolniczego gruntach ornych, jako alternatywy w stosunku do wspierania sztucznych zalesień. Ważnym elementem ochrony bioróżnorodności obszarów wiejskich jest uświadamianie społeczeństwu szkodliwości nadmiernej konsumpcji żywności, obciążającej środowisko a jednocześnie pozostającej w sprzeczności ze zdrowym trybem życia.

Dziękuję za zaproszenie i uwagę Prezentację przygotowali: Agnieszka Gutkowska Wiesław Dembek Autorstwo fotografii nie podpisanych: Anna Matysiak & Wiesław Dembek