KONFERENCJA BOLOŃSKA Uniwersytet Gdański - 11 grudnia 2009 Krajowa Rama Kwalifikacji jako podstawa szerszej wzajemnej współpracy uczelni z pracodawcami Zbigniew Walczyk Politechnika Gdańska PWSZ w Elblągu Zespół Ekspertów Bolońskich przy MNiSW

Plan wystąpienia Wstęp 1.Ocena sytuacji szkolnictwa wyższego w Europie i w Polsce oraz kierunki przemian 2.O Procesie Bolońskim raz jeszcze, ze wskazaniem tych jego elementów, które są (lub powinny) być ważne dla pracodawców. Ramy kwalifikacji 3.Konieczności i możliwości współpracy uczeni z pracodawcami. Ramy kwalifikacji Celem wystąpienia jest również przedstawienie istotnych powiązań uczelni z pracodawcami (rynkiem pracy), w tym możliwych powiązań poprzez ramy kwalifikacji. Plan wystąpienia Wstęp 1.Ocena sytuacji szkolnictwa wyższego w Europie i w Polsce oraz kierunki przemian 2.O Procesie Bolońskim raz jeszcze, ze wskazaniem tych jego elementów, które są (lub powinny) być ważne dla pracodawców. Ramy kwalifikacji 3.Konieczności i możliwości współpracy uczeni z pracodawcami. Ramy kwalifikacji Celem wystąpienia jest również przedstawienie istotnych powiązań uczelni z pracodawcami (rynkiem pracy), w tym możliwych powiązań poprzez ramy kwalifikacji. 2

Wstęp na razie jeszcze kroczymy po ruchomych piaskach: –strategia szkolnictwa wyższego w Polsce wersja KRASP ( ) - przed konsultacjami wszelkimi wersja MNiSW - przed upublicznieniem –nowa ustawa o szkolnictwie wyższym w Polsce założenia do nowej ustawy - przed konsultacjami –wdrażanie Procesu Bolońskiego odbywa się szeroka promocja idei bolońskiej i EOSW w zasadzie wdrożono trójstopniowy system studiów i ECTS KRK – kończą się prace dotyczące 8 obszarów kształcenia ogólne opóźnienie wdrożenia PB w Europie (nie tylko w Polsce!) ramy kwalifikacjiwspółpraca uczelni i pracodawców (rynku pracy) jest lub powinna być wielowątkowa i wielopłaszczyznowa (ramy kwalifikacji są jedną z nich) problem powyższej współpracy zostanie przedstawiony w szerszym kontekście (w tym KRK) - wyst ą pienie dyskusyjne 3

1. Ocena sytuacji szkolnictwa wyższego w Europie i w Polsce oraz kierunki przemian Zjednoczona Europa Zjednoczona Europa to przede wszystkim: intelektualny, edukacyjny, kulturowy i społeczny wymiar naszego kontynentu (nie tylko wspólna waluta, rynek produktów i usług, swobodny przepływ ludzi). Europa WiedzyEuropa Wiedzy –– gospodarka europejska oparta na wiedzy, wymaga nowoczesnego systemu edukacji, odpowiednio organizowanego Nowoczesny system edukacji Nowoczesny system edukacji to między innymi: - wysoka jakość kształcenia (oceniana zdobytymi kompetencjami) - wykazanie niezbędności innowacyjności w działaniu, wpojenie nawyku nieustającego dokształcania się - wpojenie nawyku nieustającego dokształcania się wyuczenie konieczności transferu wiedzy do praktyki - wyuczenie konieczności transferu wiedzy do praktyki (nie zastosowana praktycznie wiedza nie ma społecznego znaczenia) ekspertów W ocenie ekspertów skuteczność praktycznego zastosowania wiedzy dokonywana przez studentów stanowi połowę całej badanej skuteczności (pracownicy naukowi uczelni osiągają czwartą część tej skuteczności, czyli o połowę mniej aniżeli studenci !)). 4 ważne i istotne dla pracodawców, ogólnie dla interesariuszy (!?)

Dwie podstawowe role uczelni powoli zaczynają konkurować ze sobą Nauczanie i kształcenie studentów staje się coraz bardziej ważna, porównywalna z badaniami naukowymiw Polsce Nauczanie i kształcenie studentów staje się coraz bardziej ważna, porównywalna z badaniami naukowymi (w Polsce ta tendencja jest słabo dostrzegana – kariera zawodowa na polskich uczelniach głównie jest powiązana z badaniami naukowymi). Humboltowska koncepcja uniwersytetu rynkową wartość dyplomu ukończenia studiów (jedną ze stron oceniających jest pracodawca) słabnie (i chyba odchodzi w przeszłość?) – obecnie dotychczasowy obszar konkurencji uczelni (badania naukowe) powiększył się o nowe obszary: edukację, przedsiębiorczość i rynkową wartość dyplomu ukończenia studiów (jedną ze stron oceniających jest pracodawca) Przyczynami bliższymi tego stanu rzeczy są: umasowienie studiów – łamią się relacje: mistrz - uczeń. Student staje się najważniejszym podmiotem uczelni (i to podmiotem komercyjnym) biurokratyzacja systemu kształcenia i badań naukowych (ingerencja państwa – na wolności akademickie należy patrzeć po nowemu) rosnąca konkurencyjność pomiędzy uczelniami (np. w wyniku globalizacji). coraz więcej badań naukowych wykonuje się poza uczelniami lub na ich styku z jednostkami nieuczelnianymi (np. parki technologiczne) - nie może to być jednakże powodem do wyprowadzenia kształcenia poza uczelnie. 5

6 Przyczynami dalszymi są szybkie zmiany otoczenia, a wśród nich: zmiany demograficzne zmiany demograficzne (duże wahania liczby i jakości kandydatów na uczelnie) przemiany społeczne przemiany społeczne (rozrost aglomeracji miejskich – migracja ludności) wzrost mobilności kandydatów wzrost mobilności kandydatów na studia i studentów (w skali kraju, kontynentu i świata – niestety w małym stopniu dotyczy młodzieży polskiej młodzieży polskiej) rewolucja informatyczna zależność uczelni od czesnego lub od budżetu(polskie uczelnie obu sektorów zarabiają głównie na kształceniu a nie na badaniach naukowych). coraz większa finansowa zależność uczelni od czesnego lub od budżetu (polskie uczelnie obu sektorów zarabiają głównie na kształceniu a nie na badaniach naukowych). polskim W polskim środowisku uczelnianym świadomość opisanych trendów jest stosunkowo umiarkowana, chociaż staje się coraz większa.

2. O Procesie Bolońskim raz jeszcze…… Ramy kfalifikacji Proces Boloński Proces Boloński ma sens gdy jednoczy trzy siły społeczne: administrację, środowisko akademickie i rynek (zaufanie, transparentność) – nie został wymyślony przez administrację. Celem Procesu Bolońskiego harmonizacja tych systemów Celem Procesu Bolońskiego nie jest unifikacja krajowych systemów szkolnictwa wyższego, jest nim natomiast harmonizacja tych systemów rozumiana jako uzgodnienie wspólnie uznawanych wartości oraz wspólne przyjęcie zasad dotyczących procesu kształcenia z uwzględnieniem wszystkich odrębności systemowych i kulturowych oraz różnic w obyczajach akademickich. 7

Cele strategiczne PB: –stworzenie EOSW –podniesienie międzynarodowej konkurencyjności europejskiego szkolnictwa wyższego Cele dydaktyczne PB: –przygotowanie absolwentów do potrzeb rynku pracy (zatrudnialność), –przygotowanie do bycia aktywnym obywatelem w demokratycznym społeczeństwie, także europejskim, –rozwój i podtrzymanie podstaw wiedzy zaawansowanej (społeczeństwo i gospodarka wiedzy) –rozwój osobowy kształconych Narzędzia PB: –studia 2 i 3 stopniowe –ECTS, ECVET –Suplement do dyplomu –Akredytacja europejska –Bolońska i krajowe ramy kwalifikacji –inne 8

9 PB jest w nieustającym rozwoju i sformułowanie celów ulega modyfikacjom. Obecnie można powiedzieć, że: Celem Procesu Bolońskiego jest przygotowanie studenta do odgrywania aktywnej i pozytywnej roli w demokratycznym społeczeństwie oraz przygotować go do jego przyszłej kariery i osobistego rozwoju poprzez możliwość odnajdywania się na rynku pracy (szerzej w otoczeniu społecznym) oraz umiejętności ciągłego dalszego kształcenia się, kreowania i utrzymywania nowoczesnej szerokiej bazy wiedzy oraz umiejętności stymulowania badań i innowacyjności.

Komentarz: I. Obecnie europejczyk statystycznie w ciągu życia pracę zmienia 17 razy, a zawód 2 razy. Wykształcenie bolońskie ma skutkować wysokim stopniem zatrudnialności (employability) nie tylko tuż po studiach, ale w ciągu całego życia, w całym EOSW (ERP). Powyższe oraz pozostałe cele PB wskazują, że jego procesy dydaktyczne PB nie mogą być wyłącznie prozawodowe (mimo to protesty młodzieży w Hiszpanii i Francji) II. Harmonizacja krajowych systemów SW musi być wysoce sformalizowana (to nie znaczy, że sztywna) w sensie dochodzenia do rozwiązań – ERK i KRK (o czym za chwilę). III. Na stereotyp: uczelnie, tu i teraz, przygotowują kadry dla rynku pracy należy spojrzeć szerzej aniżeli obiegowo (o czym w p.3) 10

Systemy uznawania kwalifikacji, dyplomów i tytułów. Ramy kwalifikacji Warunek nieodzowny realizacji idei EOSW (i ERP): Zbudowanie ogólnych, jednolitych systemów (struktur, ram) rozpoznawania (recognition) i porównywania efektów wykształcenia oraz stopni, tytułów i dyplomów. Każdy europejczyk musi mieć możliwość usytuowania (i odpowie- dniego porównania) swojego dyplomu, tytułu, stopnia i efektów wykształcenia w ogólnej strukturze (mapie) edukacji EOSW. Ta niezbywalna własność EOSW ma być rozwiązana przez wprowadzenie ERK, KRK. (harmonizacja – projekt Tuning). Ramy kwalifikacji (podobnie jak ECTS) są narzędziem do osiągania celów wyznaczonych w PB. 11.

Pytanie zasadnicze: Jak pogodzić różnorodność i porównywalność kształcenia? Odpowiedź: Poprzez przyjęcie jednolitej struktury systemu kształcenia (3 stopnie) i wprowadzenie dla każdej jego części (stopnia) deskryptorów generycznych oraz wprowadzając system mierzenia nakładu pracy (i zdobytych kompetencji) studenta podczas studiów (ECTS). Podobnie musi być opracowana mapa kwalifikacji dla dyplomów, certyfikatów, stopni i tytułów. Z tego wyniknie, że w EOSW będą miały miejsce (oczekiwania): międzynarodowa przejrzystość (rozpoznanie, porównanie) kwalifikacji pełna informacja o kompetencjach absolwentów oraz międzynarodowe uznanie ich kwalifikacji definiowanie standardów kształcenia poprzez porównywalne kompetencje absolwentów otwarcie systemu – uznawanie kompetencji zdobytych poza formalnymi ramami edukacji międzynarodowa mobilność studentów i absolwentów 12

Deskryptory generyczne kwalifikacji (podstawowe, źródłowe): są oderwane od treści, programów kształcenia i minimów programowych, od dziedziny i dyscypliny wiedzy, od kierunku i specjalności studiów są w pewnym sensie uniwersalne w ogóle lub uniwersalne na stopniu studiów określają ogólne kompetencje absolwenta zgodne z podstawowymi celami kształcenia wyższego w EOSW wymagają oddzielnych interpretacji w kategoriach poszczegól - nych dziedzin i dyscyplin wiedzy oraz kierunków i specjalności studiów W Polsce utrudnieniem jest rozdrobnienie i sztywność struktury studiów (kierunki, standardy) przy odwrotnych ogólnych tendencjach PB (elastyczność, większa swoboda wyborów) 13.

Budowa ramy kwalifikacji trzy podstawowe cykle/kwalifikacje/dyplomy : – BA – w Polsce licencjat lub inżynier – MA – w Polsce magister – Ph.D – w Polsce doktor (po obronie czy po studium doktoranckim?) Charakterystyka generyczna cykli: Charakterystyka generyczna cykli: progresywność efektów kształcenia progresywność efektów kształcenia ECTS, ECVET – kumulacja kompetencji, profilowanie ECTS, ECVET – kumulacja kompetencji, profilowanie zasada deskryptorów efektów kształcenia: – wiedza – rozumienie (knowing and understanding) – wiedza jak działać (knowing how to act) – wiedza jak być (knowing how to be) deskryptory dublińskie (inspiracja dla polskich deskryptorów): – wiedza i zrozumienie….. – ….oraz ich wykorzystanie w praktyce – ocena i formułowanie sądów – umiejętności komunikacji – umiejętności uczenia się 14

W Polsce, dla KRK przyjęto zapis deskryptorów: wiedza, umiejętność, postawa 15 wiadomości i ich zrozumienie

16 [#] Przykład deskryptorów efektów kształcenia w Szkockiej Ramie Kwalifikacji dla zastosowania wiedzy w praktyce: [#] POZIOM odpowiadający BA Stosuje wiedzę w znanym praktycznym kontekście, Używa niektórych podstawowych rutynowych praktyk... w sytuacjach o nierutynowych elementach... Planuje użycie umiejętności w określonych sytuacjach, dostosowuje je w razie potrzeby POZIOM odpowiadający MA Pracuje w wielu kontekstach... radzi sobie w sytuacjach nieprzewidywalnych Używa wybranych podstawowych technik i umiejętności.. związanych z przedmiotem a także niektórych technik i umiejętności na poziomie zaawansowanym i specjalistycznym Praktykuje rutynowe metody badawcze POZIOM odpowiadający PhD Planuje i przeprowadza projekt badawczy Używa i udoskonala wiele technik... na poziomie zaawansowanym i specjalistycznym Wykazuje oryginalność i kreatywność w tworzeniu i stosowaniu nowej wiedzy

17 [#] Przykład deskryptorów dublińskich dla kompetencji przygotowanie do bycia aktywnym obywatelem (postawy): [#] POZIOM odpowiadający BA Absolwenci potrafią formułować sądy …. Dotyczące istotnych kwestii społecznych lub etycznych. POZIOM odpowiadający MA Absolwenci potrafią formułować sądy... na temat odpowiedzialności społecznej i etycznej związanej ze stosowaniem w praktyce ich wiedzy i sądów, rozumieją swą rolę społeczną... POZIOM odpowiadający PHD Absolwenci powinni być w stanie przyczyniać się do postępu społecznego i/lub kulturalnego w społeczeństwie opartym na wiedzy.

18 Deskryptory generyczne a deskryptory obszarów [#] i programów kształcenia [#] Tylko środowisko akademickie może nadać znaczenia użytym sformułowaniom ogólnym – odnieść je do obszaru kształcenia oraz programu studiów – niemożliwe są interpretacje zewnętrzne (chyba zbyt zdecydowanie – środowisko akademickie pozostanie ze swoimi wyobrażeniami o rynku pracy) Problem mierzalności efektów uczenia się, zwłaszcza postaw Użyteczność współpracy i przykładów międzynarodowych

19 KRK - propozycje zmian dotyczących programów studiów [#] Projektowanie programów studiów na wszystkich poziomach na bazie efektów kształcenia i z odniesieniem do deskryptorów cykli oraz wiedzy, umiejętności, postaw – określane centralnie. Krajowa lista kierunków studiów zredukowana do dziedzin kształcenia (zbliżonych/tożsamych z dziedzinami/dyscyplinami nauki?). Określenie deskryptorów generycznych dla tych dziedzin (kto?) Uczelnie same określają nazwę prowadzonych kierunków studiów i przypisują je do dziedzin. Minima kadrowe związane z dziedzinami. Uczelnie same projektują programy studiów – rekomendacja do współpracy międzyuczelnianej i międzynarodowej w tym zakresie (patrz przykład chemii, pielęgniarstwa, kształcenia muzycznego, innych programów TUNNING). Pytanie: Czy ta autonomia identyczna dla wszystkich jednostek, czy kwalifikowana?

20 [#] Oczekiwania względem KRK w Polsce [#] Lepsza charakterystyka stopni kształcenia: – ułomność obecnej charakterystyki przez standardy i ramowe treści kształcenia – Poziomy pośrednie (?) Lepsza charakterystyka profilów kształcenia: – akademicki/zawodowy/ogólny (?) na podstawie efektów kształcenia Lepsza charakterystyka kierunków studiów i uporządkowanie ich listy w stronę dziedzin kształcenia (obszarów kształcenia) Przejrzyste określenie hierarchii decyzji w budowaniu programów na poziomie centralnym, międzyuczelnianym (sektorowym – krajowym i międzynarodowym) oraz uczelnianym. Zwiększenie samodzielności uczelni. Zapewnienie warunków dla większej elastyczności i różnorodności programów kształcenia Deskryptory obszarowe są lekko uszczegółowionymi deskryptorami generecznymi (kończy się ich opracowywanie).

21 ramy

22

23

24

25 KADRAKADRA kadra z rynku pracy

26 i sposoby ich ewaluacji (sprawdzenia)

27 Współpraca: pracodawcy, interesariusze.

28 3. Konieczności i możliwości współpracy uczeni z pracodawcami I. Organizacyjne: ABK (organizacje absolwenckie, losy absolwentów) AIP, CTT (studenckie koła naukowe itp.) PT (AIP, CTT, kadra NA, studenci, pracodawcy) praktyki zawodowe (niezwykle ważne!) spotkania pracodawców ze studentami: informacyjne (początek studiów) i promocyjne (koniec studiów) Konwent (przedstawiciele pracodawców, samorządu, biznesu, instytucji publicznych (urzędy pracy),……) II. Programowe (operacyjne): programy (KRK) i plany studiów infrastruktura pracodawcy wykorzystana w procesie dydaktycznym (laboratoria, pracownie zawodowe itp.) 28

Jakie efekty kształceniapowinien posiadać absolwent? Jakie efekty kształcenia powinien posiadać absolwent? tradycyjny punkt widzenia pracodawcy: –efekty kształcenia i umiejętności im bardziej praktyczne tym lepiej (bardzo konkretne i szczegółowe umiejętności zawodowe) Proces Boloński (przygotowanie do potrzeb rynku pracy (zatrudnialność)) : –efekty kształcenia wyprowadzone raczej z wiedzy podstawowej będącej przedmiotami kształcenia w pierwszych semestrach studiów I i II stopnia (moim zadaniem minimum w ciągu połowy studiów) ( życiowe konieczności zmiany specjalizacji lub zawodu, prawie o własnych siłach, wymagają dobrego podstawowego przygotowania podczas pierwszych studiów) –efekty kształcenia coraz bardziej praktyczne (zawodowe, stosowane, specjalizowane) na kolejnych semestrach drugiej części studiów –do programów studiów mogą być włączane przeddyplomowe praktyki zawodowe, które przy dobrej ich organizacji są źródłem ważnych praktycznych efektów kształcenia –praca dyplomowa: może służyć do stwierdzenia już nabytych i jednocześnie może być powodem nowych efektów kształcenia i umiejętności jeżeli ma charakter aplikacyjny (a tak moim zdaniem dla wielu obecnych kierunków studiów tak powinno być) może dać bardzo ważne praktyczne efekty kształcenia i umiejętności 29

. 30 UCZELNIA - STUDIA kształcenie podstawowe kształcenie specjalizujące (specjalności, ścieżki dyplomowania itp.) praktyka dyplom obszarowe, dziedzinowe, dyscyplinowe RK uczelniane ramy kwalifikacji postulaty rynku pracy, pracodawców

Charakter współpracy uczelnia – rynek pracy (pracodawca): im wyższy semestr tym wyraźniejsza (elastyczna, dostosowująca) poprzez Ramy Kwalifikacji prawie zawsze w horyzoncie strategicznym (z uwagi na prawną i organizacyjną bezwładność uczelni) najlepsza gdy strategie uczelni i rynku pracy wzajemnie się uzupełniają (do tego potrzebna jest współpraca i wzajemne zaufanie wielu sił (!?)) Rola uczelni na rynku pracy: bierna (zbliżona do obiegowej) aktywna –kreująca rynek pracy –promująca walory regionu (wkład w promocję regionu poprzez ofertę przygotowywania odpowiednich kadr) Ocena uczelni (rankingi): oceny potencji uczelni (sprzeczne z duchem PB, ranking Perspektyw) oceny skutków działalności uczelni (w tym: zatrudnialność absolwentów i ich kariery, ranking Newsweeka) 31

Jaki związek z Ramami Kwalifikacji mają wcześniejsze uwagi? Programy i plany studiów, zgodne z koncepcją bolońską powstaną gdy: sprecyzujemy efekty kształcenia i umiejętności uwzględniając: –merytorycznie odpowiednie obszarowe, dziedzinowe Ramy Kształcenia (te ramy powinny uwzględniać uwagi pracodawców złożone twórcom tych ram) –misję, strategię, inne cele uczelni lub wydziału –uwagi pracodawców co do konkretnego opracowywanego programu i organizacji przebiegu studiów – planu studiów. Udział kadrowy –strategię rozwoju regionu, która zawsze w swej części poświęcona jest rynkowi pracy i aspiracjom ludności (mówiąc dzisiejszym słownictwem wiązać się to może nawet z otwieraniem odpowiednich kierunków studiów) opracujemy mierniki efektów kształcenia i umiejętności oraz sposoby przeprowadzania ich sprawdzania (ewaluacji) (obszarowe, dziedzinowe Ramy Kształcenia powinny ten problem rozwiązać w całości lub dać ramy do ich uczelnianego opracowania) O trzecią grupę kompetencji PB związaną z postawami proszę mnie nie pytać, gdyż ta sprawa jest najsłabiej zdiagnozowana. 32

Materiały źródłowe –Ramowa struktura kwalifikacji Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwo Nauki, Techniki i Innowacji –Polskie uczelnie wobec wyzwań procesu bolońskiego, Janusz M. Pawlikowski, Zespół Promotorów Bolońskich –Proces Boloński: dokąd zmierza europejskie szkolnictwo wyższe?, A. Kraśniewski, MNiSW 2006 –Bolońska i krajowe struktury kwalifikacji, E. Chmielecka, Forum akademickie 2008 –Struktura kwalifikacji: nowe wyzwanie dla środowiska akademickiego, E. Chmielecka, Ekspert Boloński, Seminarium bolońskie Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina, Warszawa, 4 grudnia 2008 –Krajowa struktura/ramy kwalifikacji jako nowe narzędzie tworzenia programów studiów, E. Chmielecka, Ekspert Boloński, Konferencja: Efekty kształcenia: szanse i wyzwania dla szkolnictwa wyższego w Polsce, UW, Warszawa, 29 października [#] [#] Krajowe Ramy Kwalifikacji w Polsce – postępy prac i przewidywane zmiany systemowe, Ewa Chmielecka w MNiSW,

Dzi ę kuj ę za uwag ę Wesołych Swi ą t