S ł awomir Ł odzi ń ski Wprowadzenie do socjologii zró ż nicowania kulturowego i mniejszo ś ci (semestr zimowy, ś rody, godz , sala 401) wyk ł ad nr 6

1. Wielokulturowo ść a zagro ż enie j ę zykowe: typologia j ę zyków zagro ż onych: zagro ż one (unsafe, s ł abo pos ł uguj ą si ę nim dzieci); zdecydowanie zagro ż one (definitely endangered – j ę zykiem pos ł uguje si ę pokolenie rodziców i starsze); powa ż nie zagro ż one (severely endangered – j ę zyka u ż ywa pokolenie dziadków i starsze); krytycznie zagro ż one (critically endangered – j ę zyk zna garstka osób z najstarszego pokolenia); wymar ł e (extinct) – j ę zykiem nikt si ę ju ż nie pos ł uguje. czynniki zagro ż enia j ę zykowego: demografia (ma ł a liczba osób, umieralno ść starszych, bycie mniejszo ś ci ą ), migracje (przymusowe) i asymilacja j ę zykowa (kulturowa), nowoczesno ść - powszechna edukacja i media (w j ę zyku oficjalnym - j ę zyku wi ę kszo ś ci), brak motywacji do pos ł ugiwania si ę j ę zykiem (marginalizacja i wykluczenie j ę zyka, pi ę tno gorszo ś ci, folkloryzacja j ę zyka i kultury mniejszo ś ciowej); zmiana podej ś cia do j ę zyków (grup) mniejszo ś ciowych - odrodzenie etniczne i j ę zykowe (HR, prawa mniejszo ś ci, sprzyjaj ą ca atmosfera spo ł eczna).

2. Odwracanie zmiany j ę zykowej (J. A. Fishman, Reversing Language Shift…): etapy rewitalizacji j ę zyka: 1) rekonstrukcja j ę zyka, nauczanie starszego pokolenia; 2) tworzenie zintegrowanej spo ł ecznie grupy u ż ytkowników j ę zyka (w mowie); 3) nacisk na u ż ywanie codzienne j ę zyka na poziomie lokalnym (s ą siedztwo) i rodzinnym (tworzenie bazy mi ę dzypokoleniowego przekazu j ę zyka); 4) tworzenie zorganizowanego (nieformalnego) systemu nauczania j ę zyka (poza publicznym system) obejmuj ą cym ca ł o ść grupy (wszystkie pokolenia); 5) wprowadzenie nauki j ę zyka do systemu publicznej edukacji; 6) nacisk (rozwój) na u ż ywanie j ę zyka w miejscu pracy; 7) nacisk na u ż ywanie j ę zyka w mediach i administracji publicznej; 8) wprowadzenie j ę zyka do edukacji uniwersyteckiej, administracji centralnej itp.

3. Czynniki rewitalizacji j ę zykowej: A) wzrost znaczenia j ę zyka: wzrost presti ż u j ę zyka mniejszo ś ciowego w obr ę bie spo ł eczno ś ci wi ę kszo ś ciowej (dominuj ą cej); wzrost zamo ż no ś ci i presti ż u u ż ytkowników tego j ę zyka; wzrost znaczenie j ę zyka w oczach spo ł eczno ś ci wi ę kszo ś ciowej (jego legitymizacja); wzrost - silna obecno ść j ę zyka w systemie edukacyjnym; wzrost kompetencji w pisaniu tym j ę zykiem; mo ż liwo ść stosowania u ż ycia j ę zyka w mediach elektronicznych i Internecie. B) rola transmisji mi ę dzypokoleniowej: przywracanie u ż ywania j ę zyka w rodzinie; odbudowa wspólnoty kulturowej (j ę zykowej); rozszerzenie mo ż liwo ś ci sytuacji spo ł ecznych transmisji j ę zyka.

4. Czynniki rewitalizacji j ę zykowej (II): C) edukacja: j ę zyk jako odr ę bny przedmiot, nauczanie dwuj ę zyczne, nauczanie przez immersj ę (zanurzenie w j ę zyku); nauka j ę zyka s ł aba (j ę zyk w programie edukacji) i mocna (nauczanie w j ę zyku - sytuacja wieloj ę zyczno ś ci). D) j ę zyk w mediach: rola mediów dla upowszechnienia j ę zyka (z perspektywy samego j ę zyka oraz z zewn ę trznego punktu widzenia – postrzegania statusu tego j ę zyka); wp ł yw negatywny (folkloryzacja) i pozytywny (podniesienie presti ż u j ę zyka); media kszta ł tuj ą oficjalny (publiczny) dyskurs na temat tego j ę zyka; media pozwalaj ą na zachowanie i dokumentacj ę j ę zyka (jego hibernacj ę ).

5. Czynniki rewitalizacji j ę zykowej (III): E) ż ycie publiczne: administracja publiczna, us ł ugi itp.; j ę zyk zaczyna by ć postrzegany jako maj ą cy realn ą w ł adz ę i mo ż liwo ś ci. F) oficjalizacja j ę zyka mniejszo ś ciowego: uznanie j ę zyka (jako oficjalny lub wspó ł -oficjalny); krajowa ochrona prawna (zró ż nicowane formy ochrony); Europejska Karta J ę zyków Regionalnych lub Mniejszo ś ciowych. G) postawy wobec j ę zyka: zmiana dominuj ą cego dyskursu dotycz ą cego j ę zyków i kultur mniejszo ś ciowych. H) rola organizacji i instytucji mniejszo ś ciowych: instytucje oficjalne (pa ń stwowe); liderzy (przodownicy) i organizacje mniejszo ś ciowe.

6. Pa ń stwo wobec j ę zyka - polityka j ę zykowa: wp ł yw pa ń stwa na sytuacj ę j ę zykowa ma dwojaki charakter: po ś redni (przez kszta ł towanie terytorium kraju, polityk ę imigracyjn ą itp.) ; bezpo ś redni - przez polityk ę j ę zykow ą. polityka j ę zykowa ma charakter etniczny (narodowo ś ciowy); funkcje polityki j ę zykowej: narz ę dzie pracy administracji (sprawno ść komunikacyjna; j ę zyk oficjalny i urz ę dowy); instrument komunikacji w ł adzy z obywatelami (jakim j ę zykiem i w jakim stylu?); instrument polityki wewn ę trznej (kszta ł towanie znajomo ś ci j ę zyka, o ś wiata, integracja spo ł ecze ń stwa itp. ); instrument polityki zagranicznej (promocja pozycji kraju za granic ą, wzmocnienie wi ę zi z diaspor ą, z innymi krajami). polityka j ę zykowa a wieloj ę zyczno ść.

7. Typologia j ę zyków mniejszo ś ciowych i regionalnych w Europie: j ę zyki autochtoniczne i alochtoniczne (imigrantów): problem j ę zyków diasporowych – przyk ł ad polityki Szwecji; Rada Europy – j ę zyki mniej u ż ywane (etnolekty o charakterze autochtonicznym) : j ę zyki mniejszo ś ci narodowych (posiadaj ą ce zewn ę trzna ojczyzn ę ); oficjalne j ę zyki pa ń stw znajduj ą ce si ę w sytuacji mniejszo ś ciowych j ę zyków zagro ż onych: np. j ę zyk gaelicki/irlandzki w Irlandii, luksemburski, malta ń ski, bia ł oruski, ł otewski i esto ń ski. j ę zyki mniejszo ś ci narodowych nie posiadaj ą ce swoich pa ń stw narodowych: baskijski, breto ń ski, walijski, fryzyjski, ł u ż ycki. j ę zyki diasporowe (pozaterytorialne): j ę zyki ż ydowskie (jidysz i ladino), cyga ń skie (romani), diasporowe dialekty j ę zyka arme ń skiego. mikroj ę zyki: karaimski, wilamowski, i ż orski, wotski, liwski. j ę zyki regionalne (regiolekty): dolnoniemiecki, prowansalski, szkocki, asturyjski, kaszubski, ł atgalski, ż mudzki; oficjalnie: kaszubski (w Polsce) i dolnoniemiecki (w Niemczech) i w domy ś le - limburski (w Holandii), karelski (w Finlandii).

8. J ę zyk regionalny : do ść bliskie zwi ą zki genetyczne z j ę zykiem wi ę kszo ś ci na danym terenie; wspólny rozwój historyczny z j ę zykiem wi ę kszo ś ci; stosunkowo niski presti ż spo ł eczny j ę zyka; niedostatecznie rozpowszechniony standard (lub brak takiego) danego j ę zyka, b ą d ź normy literackiej; tradycja literacka posiada d ł ug ą histori ę ; dana spo ł eczno ść sprzeciwia si ę przyj ę ciu statusu mniejszo ś ci w rozumieniu mniejszo ś ci narodowej; du ż a (przewa ż aj ą ca) cz ęść pos ł uguj ą ca si ę tym j ę zykiem nie ma wykszta ł conego poczucia odr ę bno ś ci narodowej, ale ma za to silne poczucie odr ę bno ś ci regionalnej (etnicznej); jest to j ę zyk okre ś lany mianem dialect cluster; du ż e zró ż nicowanie dialektalne na danym terenie.

9. Zasi ę g Kaszubszczyzny (j ę zyka kaszubskiego)

10. Sytuacja j ę zyka kaszubskiego: jest to najwa ż niejszy wyznacznik to ż samo ś ci kaszubskiej; zmiany zasi ę gu j ę zyka kaszubskiego a osadnictwo Kaszubów; zró ż nicowanie dialektalne j ę zyka kaszubskiego (21 grup j ę zykowych na pocz ą tku XX wieku); obecna znajomo ść j ę zyka kaszubskiego (szacunki): zna j ę zyk - 64,5% (367,5 tys.), nie zna – 35,5% (202,4 tys.); z tego - codziennie u ż ywa – 14,2%, bardzo cz ę sto 7,3%, cz ę sto – 19,9 %, nie u ż ywa 23,1%; zanik j ę zyka kaszubskiego w miastach i obszarach peryferyjnych. zagro ż enia: zmniejszenie liczby dzieci pos ł uguj ą cych si ę tym j ę zykiem, obecno ść kompleksu kaszubskiego (j ę zyk kaszubski to j ę zyk domowy, to mowa ludu, to gwara j ę zyka polskiego).

11. Ewolucja standaryzacji j ę zyka kaszubskiego: ewolucja prac nad j ę zykiem: lata 60-te, próby standaryzacji; j ę zyk kaszubski jako etnolekt (pocz ą tek lat 90-tych); 1996 r. (porozumienie) i 2006 r. (Rada J ę zyka Kaszubskiego); upowszechnianie j ę zyka. podzia ł y w ś ród j ę zykoznawców: j ę zyk kaszubski to j ę zyk narodowy, czy j ę zyk regionalny? inne problemy: j ę zyk od ś wi ę tny czy j ę zyk codzienny?; j ę zyk elitarny (j ę zyk lokalnej inteligencji) czy j ę zyk masowy? obecno ść j ę zyka kaszubskiego: edukacja, prasa i RTV, Internet, wydawnictwa, literatura pi ę kna, sztuka i twórczo ść artystyczna, ż ycie religijne.

12. J ę zyk kaszubski w Polsce jako j ę zyk regionalny: status prawny j ę zyka kaszubskiego: ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszo ś ciach narodowych i etnicznych oraz o j ę zyku regionalnym definiuje go (art. 19, ust. 2) jako j ę zyk regionalny: zgodnie z ni ą istnieje mo ż liwo ść u ż ywania kaszubskiego przed organami gminy, obok j ę zyka polskiego, jako j ę zyka pomocniczego; mo ż liwo ść dwuj ę zycznych nazw miejscowo ś ci. 1 czerwca 2009 r. zacz ęł a w Polsce obowi ą zywa ć Europejska Karta J ę zyków Regionalnych i Mniejszo ś ciowych – jest to istotne dla statusu j ę zyka kaszubskiego; kaszubskie organizacje kulturalne (Zrzeszenie..), naukowe (Instytut Kaszubski) i j ę zykowe (Rada.., UG, nauczyciele).

13. Ż YCIE RELIGIJNE SANKTUARIUM W PELPLINIE Òjcze nasz, jaczi jes w niebie, niech sã swiãcy Twòje miono, niech przińdze Twòje królestwò, niech mdze Twòja wòlô jakno w niebie tak téż na zemi. Chleba najégò pòwszednégò dôj nóm dzysô i òdpùscë nóm naje winë, jak i më òdpùszcziwómë naszim winowajcóm. A nie dopùscë na nas pòkùszeniô, ale nas zbawi òde złégò. Amen

14. Problemy uznania etnolektu ś l ą skiego: projekty nowelizacji ustawy o mniejszo ś ciach d ążą ce do uznania go za j ę zyk regionalny (2007 r., 2010 r., 2012 r.); jest to dialekt j ę zyka polskiego – jednoznaczne stanowisko Rady J ę zyka Polskiego (przy PAN; maj 2011); j ę zykoznawcy ze Ś l ą ska – istnieje regionalny j ę zyk ś l ą ski (trzy odmiany regionalne: opolska, cieszy ń ska oraz górno ś l ą ska); NSP 2011: do najcz ęś ciej wymienianych j ę zyków innych ni ż polski u ż ywanych w kontaktach domowych nale żą w ł a ś nie ś l ą ski (509 tys. osób) i kaszubski (106 tys.) ; zmiana statusu spo ł ecznego etnolektu ś l ą skiego: ponad dwie trzecie z nich (68%) uwa ż a, ż e nale ż y go traktowa ć jako j ę zyk regionalny, jedna pi ą ta (20%) jako ca ł kowicie odr ę bny j ę zyk, za ś 8% jest przeciwnego zdania. Wi ę kszo ść z nich pos ł uguje si ę nim bardzo dobrze (42%) lub dobrze (39%), najcz ęś ciej w domu – 88%, na spotkaniach towarzyskich – 50% oraz w pracy 47%; próby jego kodyfikacji i standaryzacji, wydanie elementarza (" Ś labikorza") w 2010 r., rozwój ś l ą skiej Wikipedii.

15. Porównanie dialektów śląskich języka polskiego i języka niemieckiego (przykłady) Dialekty śląskie języków polskiego (ślůnsko godka) i niemieckiego (Schlesisch, Schläsch), mimo że pierwszy jest dialektem słowiańskim, a drugi dialektem germańskim, wykazują pewne podobieństwo. Tabelka poniżej przedstawia kilka przykładów słów obu dialektów i ich polskie i niemieckie odpowiedniki. Dialekt ś l ą ski j.niem. (Schläsch) Dialekt ś l ą ski j.pol. ( ś l ů nsko godka) j ę zyk niemieckij ę zyk polski Jungaohshuncwot, rojber Hundsfott (ungezogener Junge), Räuber ł obuz, huncwot kaschelnklojzdnon ć auf dem Eis ausrutschen po ś lizn ąć si ę Kastrullkastrol (großer) Topf, Kessel sagan NudelkullenudelkulaNudelholzwa ł ek do ciasta RitscheryczkaHocker niskie krzese ł ko na krótkich nó ż kach rumurbernrumplowa ć /sznupa ć rumwühlenMyszkowa ć