Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2): Etniczność – wprowadzenie (klasyfikacje „my” i „oni”, społeczne konteksty etniczności).

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 1. Pochodzenie (charakter ) terminu „etniczność”: w socjologii pojawił się stosunkowo późno, bo dopiero w latach 50 –tych XX wieku: był odnoszony do „grupy etnicznej” lub opozycji „my i inni”.  rzadsza forma rzeczownikowa tego terminu (tj. jako “etniczność”), natomiast częstsza forma przymiotnikowa (“etniczne”);  termin „etniczny” był używany od starożytności: słowo to pochodzi od języka greckiego ethnos („tłum”, „lud”, „rasa”, „plemię”, „klasa ludzi”) lub ethnikos („obcy”, „pogański”, „ludowy”). dychotomia odzwierciedla różnicę pomiędzy „nie-etnicznymi nami” i „etnicznymi – innymi”: odzwierciedlenie w języku łacińskim, gdzie natio oznacza odległych (barbarzyńców) lub też bliskich (nascere). istnieje zawsze tendencja, aby terminowi „etniczny” odnosić do zachowań charakterystycznych dla „innych”.

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 2. Współczesna popularność pojęcia i koncepcji „etniczności”: „etniczni”, czyli nie tacy sami, odmienni od nas pod względem pochodzenia (geograficznego) oraz kultury (zachowań, wartości itp.); obecna popularność: zjawisko (fala) ożywienie etniczne (lata 80/90 – te XX wieku); „nowa etniczność” - etniczność jest uznana za trwałe społecznie zjawisko, a nie jako przemijające; rezygnacja z modelu asymilacji „innych” (np. mniejszości), zwrócenie uwagi także na etniczność „większości”; etniczność a globalizacja. spory wokół rozumienia etniczności: etniczność przyrodzona (prymordialna), czy sytuacyjna; obiektywny, czy subiektywny charakter więzi etnicznej; instrumentalność, czy autoteliczność etniczności.

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 3. Pojęcie „etniczności”: pojęcie nieprecyzyjne (tej samej natury, co „naród”, „rasa” itp.); zjawisko złożone (wieloaspektowe): nie da się definiować wyłącznie w oparciu o cechy obiektywne grupy, ani w oparciu o cechy kulturowe, czy też psychologiczne; wywiera ono wpływ na zachowania społeczne, przy czym bez znaczenia jest, czy jej cechy mogą być realne, lub też wyobrażone; zjawisko dynamiczne, rozwija się, przechodzi etapy, załamania, „wycofania”, zmianom ulegają jej wybrane aspekty itp.; zmienne historycznie (w niektórych społeczeństwa, kulturach i epokach pojęcie to nie ma zastosowania); dodatkowo pojęcia związane z „etnicznością” znaczą w różnych krajach odrębne rzeczy (np. tradycje używania słowa „naród”); ma różne znaczenia (ideologiczne , polityczne i emocjonalne). etniczność może być definiowana zarówno „od wewnątrz” (przez samą grupę), jak „od zewnątrz” (przez otoczenie społecznej tej grupy) .

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 4. Etniczność jako: jedna z głównych zasad klasyfikacyjnych w życiu społecznym („swoi” i „obcy”) i rodzaj dyskursu społecznego łączącego i dzielącego nas (ludzi) ; pojęcie „relacyjne”: związane ze zjawiskami samoidentyfikacji i przypisania społecznego, dlatego, że to co uważamy za naszą tożsamość, jest uzależnione od tego, kim – naszym zdaniem – „nie jesteśmy”. pojęcie „kulturowe”: odnoszące się do wspólnoty norm, wartości, przekonań, symboli i praktyk kulturowych. dyskurs społeczny: etniczność kształtuje się przez sposób, w jaki mówimy o tożsamościach grupowych oraz w jaki sposób identyfikujemy się ze znakami i symbolami, które ja ustanawiają; perspektywa instytucji: zjawisko, które podlega instytucjonalizacji, związane z relacjami władzy, (etniczność „miękka” i „twarda”).

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 5. Odniesienia – konotacje zjawiska „etniczny”: identyfikacja etniczna: poczucie przynależności (indywidualny poziom identyfikacji); pochodzenie etniczne: poczucie „korzeni”, tak jak biologicznych (rodzice…) , jak kulturowych (etnicznych). więź etniczna: to, co spaja ludzi, tworzy grupę, „fikcyjne pokrewieństwo”. etnocentryzm: poczucie „centralności” wobec innych grup etnicznych; zachowania „etniczne”; etnicyzm („sentyment etniczny”); etnos („etnia”): synonim grupy etnicznej lub „matecznik” etniczności (cechy kulturowe). grupa etniczna: odrębna grupa, mniejszość , część szerszego narodu). ruch etniczny: mobilizacja etniczna, konflikt etniczny .

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 6. Rozumienie „etniczności”: etniczność jako skutek kontaktu społecznego (a nie izolacji): pojawia się w sytuacji wzajemnego, trwałego i ustalonego kontaktu grup społecznych, w którym istotną rolę grają wzajemnie odnoszone do siebie określone cechy (właściwości) kulturowe tych grup. nie zawsze jednak elementy kulturowe wiążą się w sposób konieczny z etnicznością: dlatego są ważne pytanie, jakie kategorie (zjawiska) są traktowane w kategoriach etnicznych, a jakie nie i dlaczego? Jakie czynniki o tym decydują? “etniczność” jest odnoszona obecnie do charakterystyki grupy społecznej: na ogół terytorialnej, ukształtowanej historycznie, posiadającej swoistą kulturę i świadomość wspólnego pochodzenia, którą spaja naturalna więź o bardziej emocjonalnym niż intelektualnym (racjonalnym) charakterze.

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 7. Atrybuty (elementy) etniczności: więzi etniczne przekraczają granice pokrewieństwa rodzinnego, grupy sąsiedzkiej i społeczności lokalnej; „etniczność” pojawia się wszędzie tam, gdzie grupy (ich członkowie) postrzegają się jako odrębne pod względem: wspólnoty pochodzenia - wspólne pochodzenie etniczne, geograficzne itd., wspólni przodkowie itp.; przejawianej świadomości ”my”: poczucie lojalności, wspólnoty grupowej, wewnętrzne poczucie odrębności, odrębne instytucje itp.; wspólna kultura (obyczaje, literatura, folklor, muzyka, preferencje kulinarne itp.), język (dialekt), religia, wartości i etos; postrzeganie tych odrębności przez otoczenie zewnętrzne; poczucie wspólnoty losów jako rodzaju „pamięci historycznej”; cechy fizyczne lub rasowe; status migracyjny, status mniejszości lub podporządkowania.

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 8. Etniczność jako zjawisko prymordialne („pierwotne”): niektóre typy więzi społecznej podtrzymujące grupy społeczne są uważane za wcześniejsze, mniej podatne na zmiany i „ważniejsze” od innych: dominują w grupach pierwotnych (Gemeinschaft); odwołują się do przekonań o wspólnocie pochodzenia, czy pokrewieństwa, zawartych w mitach wspólnej krwi i ziemi („na-ród”, „macierz”); są to najczęściej więzi o charakterze psychologicznym, oparte na uczuciu, o wysokim stopniu zaangażowania emocjonalnego. ; grupy, w których dominują „więzi pierwotne”: budowane są „od wewnątrz” przez swoich członków, którzy sami ustalają zasady przynależności oraz granice oddzielające ich od innych grup, przy pomocy kryteriów wyrażających „naturalny” porządek rzeczy; w „logice prymordialistycznej” jednostka nie ma wyboru i przez urodzenie oraz więzi pokrewieństwa jest przypisana do grupy. wybitni socjologowie: E. Durkheim („przywiązanie emocjonalne”), M. Weber („działanie oparte na efekcie”), E. Shils (więzy pierwotne, osobiste, święte i świeckie) i C. Geertz (rola więzów bezpośrednich i konkretnych).

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 9. Etniczność jako zjawisko „sytuacyjne”: miejsce jednostki jest określone przez świadomą i dobrowolną identyfikację z daną zbiorowością; dopuszcza się tutaj uczestnictwo w wielu równoprawnie traktowanych zbiorowościach; jest to więź „osiągana”: jednostka oczywiście nie ma tutaj pełnej dobrowolności wyboru, gdyż zależy to także od akceptacji grup, do których jednostka aspiruje; akceptację tę można zdobyć przez przyjęcie wzorów danej kultury, wartości, zachowań itp.; przykład „naturalizacji” w wypadku przyznawania obywatelstwa cudzoziemcowi.

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 10. Etniczność prymordialistyczna a sytuacyjna: więź pierwotna (prymordialistyczna) a więź sytuacyjna mają charakter modelowy : stanowią one krańce kontinuum i powinny być widziane jako wzajemnie się uzupełniające (komplementarne).  pierwsze ujęcie – prymordialistyczne - zwraca uwagę na: świadomościowe aspekty przynależności do grupy etniczne oraz jej kryteria;  drugie – sytuacyjne - wskazuje na fakt, że: etniczność nie pojawia się bez celu, ważna jest rola kontekstu (kontekstów), które ją „aktywizują”.

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 11. Stanowisko prymordialne (aprioryczne): 11a. Stanowisko sytuacyjne (aposterioryczne): Uczuciowe Statyczne Trwałe Niezniszczalne Stałe Bierne Ahistoryczne Racjonalne Dynamiczne Czasowe Względne Zmienne Mobilizacyjne Historyczne

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 12. Prymordializm „twardy” i „miękki” (prymordializm konstruowany): „twardy”– oparty na relacjach biologicznych (bliskie pokrewieństwo): bezdyskusyjna lojalność i oddanie na zasadzie bliskości powiązań,; związek automatyczny, naturalny, wcześniejszy oraz ważniejszy od innych związków o charakterze społecznym; „miękki” – eksponowanie społecznych podstaw więzi pierwotnej: „wspólnota krwi” jako symbol przynależności do tej samej grupy; pokrewieństwo symboliczne może mieć również duże znaczenie emocjonalne, w takim ujęcie więzi te są bardzo zależne od aktualnych okoliczności; w takiej interpretacji odwołanie się do „pierwotności” więzi etnicznej nie neguje, a wręcz wzmacnia znaczenie czynników społecznych i kulturowych,; ujęcie „pierwotności” ma znaczenie epistemologiczne: jest ono wyłącznie elementem świadomości społecznej; siła tych związków wyprowadza poza nas ramy życia jednostkowego „tu i teraz”, dając mu wizję życia związków z przeszłością i przyszłością.

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2) 13. Etniczność „instrumentalna”: służebność „etniczności” (jako idei wspólnoty) celom grupowym (ustalonym przez grupę lub jej elitę); świadome działanie elit i liderów etnicznych jako podstawa tworzenia i ożywiania więzi etnicznej oparte jest ono na podkreślaniu wybranych elementów kultury etnicznej; jest to działalność celowa i świadoma, pełni funkcje integracyjne; w tej perspektywie etniczność nie pojawia się bez celu: lecz zawsze jest “po coś” (spełnia określone funkcje) i potrzebuje trwałych form organizowania się dla wyrażania swojej niepowtarzalnej tożsamości.