WSPÓLNA POLITYKA ROLNA UE dr Michał Polak
Rynek rolny Unii Europejskiej Rynek rolny Unii Europejskiej - pierwszym wspólnym rynkiem branżowym (rolnym i żywności) w skali całej Unii Europejskiej oraz największym rynkiem rolnym i żywności na świecie Z punktu widzenia europejskich rolników – WPR odniosła sukces
SŁABE STRONY WPR Wiele poważnych problemów dla Wspólnoty: pochłaniała wielką część budżetu – zahamowanie rozwoju innych polityk subsydiowany eksport szeregu produktów (których Wspólnota miała znaczne nadwyżki) - zachwiał handlem światowym. Wspólnota Europejska w konflikcie: ze Stanami Zjednoczonymi i innymi tradycyjnymi eksporterami produktów żywnościowych z krajami rozwijającymi się - których zorientowane na rolnictwo gospodarki ucierpiały od eksportu wspólnotowego
Cele Wspólnej Polityki Rolnej 1957 - Traktat o EWG – ogłoszono w nim pierwsze zasady polityki rolnej EWG Cele wspólnej polityki rolnej, wyszczególnione w art. 39 Traktatu Rzymskiego: Zwiększenie wydajności produkcji rolnej poprzez wprowadzanie postępu technicznego Zapewnienie odpowiedniego poziomu życia ludności wiejskiej Stabilizacja rynków Zapewnienie bezpieczeństwa dostaw Zapewnienie rozsądnych cen w dostawach dla konsumentów
EFEKT? Zwiększenie poziomu życia rolników – także dzięki zmniejszeniu się od roku 1958 o dwie trzecie liczby ludności żyjącej z uprawy ziemi Sukces WPR w celach 1-4… kosztem celu 5. Dotowane ceny produktów rolnych Wspólnoty - znacznie wyższe niż ceny światowe Konsumenci WE - płacili za sukces sektora rolnego: płacąc wyższe ceny płacąc wyższe podatki - które wpływały do budżetu Unii - w dużej mierze przeznaczonego na dotację do rolnictwa
EWOLUCJA WPR Obecnie: Unia Europejska - jednym z największych eksporterów żywności jej rolnictwo osiąga najwyższe plony i wskaźniki wydajności
Trzy główne elementy WPR: Jednolity rynek dla towarów rolnych (swobodny przepływ produktów rolnych w obrębie Wspólnoty, wspólne ceny na produkty rolne) Uprzywilejowanie towarów produkowanych w Unii (wspólne bariery celne wymierzone przeciwko importowi spoza UE). Wspólna odpowiedzialność finansowa (wszelkie wydatki są pokrywane ze wspólnego funduszu, który tworzą wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej).
Do końca lat 80-tych - podstawowym środkiem realizacji celów WPR było: wsparcie cen artykułów rolnych za pomocą systemu instrumentów handlowych (głównie ceł importowych i dotacji eksportowych) wsparcie za pomocą systemu bezpośredniej interwencji rynkowej EFEKT? Skuteczna ochrona rynku wewnętrznego przed międzynarodową konkurencją, wspieranie dochodów rolniczych rozwój infrastruktury wiejskiej promocja i wspieranie eksportu
W KOLEJNYCH LATACH: stopniowy wzrost możliwości produkcyjnych poprawa samowystarczalności żywnościowej WE ale: wzrost nadwyżek produkcji - przewaga eksportu nad importem wzrost wydatków na subsydia eksportowe i spadek przychodów z ceł Rosnące koszty budżetowe - głównym problemem WPR i istotną PRZYCZYNĄ JEJ REFORM
PODSTAWOWYM CELEM REFORM wzrost konkurencyjności rolnictwa UE na rynku światowym, przy zachowaniu poziomu dochodów mieszkańców wsi i bezpieczeństwa środowiska naturalnego
Próby reform: 18 grudnia 1968 r. - plan przemian strukturalnych rolnictwa - ogłoszony w memorandum Komisji EWG. Opracowany pod kierunkiem Sicco Mansholta, holenderskiego polityka, który w latach 1958-1973 pełnił funkcję komisarza ds. rolnictwa EWG Plan Mansholta - zawierał projekt zmian wspólnej polityki rolnej, tak aby przystosować ją do nowej sytuacji ekonomicznej: szybko rosnących kosztów stosowania WPR zaostrzających się konfliktów z krajami trzecimi
Plan Mansholta Główne założenia: niezbędne jest prowadzenie w skali EWG jednolitej i konsekwentnej polityki strukturalnej częściowe zastępowanie mechanizmów rynkowych prowadzących do wzrostu produkcji polityką strukturalną zmiany w dotychczas prowadzonej polityce rynkowej: poprawa informacji rynkowej przywrócenie równowagi podaży i popytu na rynkach niektórych surowców rolnych (mleko, cukier, warzywa i owoce) doprowadzenie do powstania większych gospodarstw rolnych
Plan Mansholta Szczegółowe rozwiązania strukturalne: ograniczenie zatrudnienia w rolnictwie koncentracja przestrzenna gospodarstw pomoc gospodarstwom dysponującym odpowiednim potencjałem produkcyjnym ograniczenie powierzchni użytków rolnych Założeń Planu Mansholta nie udało się zrealizować - brak zgody członków EWG na zaproponowane działania Dlaczego? - zbyt radykalny i śmiały jak na tak wczesny okres istnienia Wspólnej Polityki Rolnej Inicjatywa ta zapoczątkowała proces przejmowania polityki strukturalnej w rolnictwie przez instytucje EWG
Punkt zwrotny w ewolucji WPR zamrożenie poziomu wsparcia cen produktów rolnych na przełomie lat 1984/85 W roku 1984 wprowadzono kwoty mleczne w celu zahamowania wzrostu produkcji Kolejny ważny krok - zastosowanie w 1988r. tzw. stabilizatorów - prowadzących do obniżek cen lub dotacji, jeśli całkowita produkcja danego towaru na terytorium UE przekraczała poziom maksymalnych gwarantowanych ilości
ZACHĘTY DO OGRANICZANIA PRODUKCJI Ważnymi elementami systemu: dobrowolne odłogowanie (set-aside) w zamian za finansową rekompensatę pomoc przy rozszerzaniu niektórych rodzajów produkcji zachęty do wycofywania się z działalności rolniczej
Reforma MacSharry’ego 1992 r. - Reforma MacSharry’ego (Komisarza ds. Rolnictwa Ray'a MacSharry'ego zapresentowana w styczniu 1991 r.) – jednym z zasadniczych etapów zmian WPR Reforma dotyczyła m.in. rynków zbóż, roślin oleistych i wysokobiałkowych, mleka, wołowiny wprowadzała szereg działań strukturalnych, realizowanych przez kraje członkowskie w ramach programów wieloletnich
Reforma MacSharry’ego zaczęto odchodzić od polityki podtrzymywania cen do polityki utrzymywania poziomu dochodów (płatności bezpośrednie) zmodyfikowano fundusze strukturalne wprowadzono ograniczenia w poziomie produkcji (system kwot produkcyjnych) wprowadzono instrumenty towarzyszące środkom WPR (programy rolnośrodowiskowe, zalesienia gruntów rolnych, renty strukturalne) ugruntowano warunki trwałego i zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich włączono planowanie działań na rzecz ochrony środowiska do praktyki gospodarczej wprowadzono obowiązkowy system odłogowania gruntów
Regulacje w Traktacie z Maastricht rolnictwo ma za zadanie dostarczać żywność i świadczyć usługi środowiskowe rolnictwo ma wspierać formy gospodarowania przyjazne dla środowiska naturalnego, należy propagować rolnictwo ekologiczne rolnictwo ma wspierać ochronę zasobów naturalnych, różnorodności biologicznej i krajobrazowej należy redukować szkody środowiskowe spowodowane działalnością rolniczą
Pierwsze efekty reform W wyniku przeprowadzonych zmian WPR: rynki rolne stały się bardziej zrównoważone wielkość zapasów publicznych uległa znacznej redukcji - szczególnie w przypadku zbóż Ceny produktów rolnych zbliżyły się do cen światowych dzięki: obniżeniu cen interwencyjnych korzystnej koniunkturze i znacznemu wzrostowi cen światowych Umożliwiło to zmniejszenie środków na subsydia eksportowe – co odciążyło budżet unijny
Pierwsze efekty reform Zwiększył się średni dochód z rolnictwa, sytuacja różniła się jednak w zależności od kraju członkowskiego i rodzaju produkcji. Nie zanotowano natomiast większych zmian na rynku wołowiny (BSE i decyzje GATT/WTO limitujące możliwości dotowania eksportu). Ograniczenie wsparcia cenowego oraz wprowadzenie płatności bezpośrednich: większa przejrzystość pomocy dla rolników lepsza kontrola wydatków na WPR Wada reform - brak spójności programów realizowanych w zakresie rozwoju obszarów wiejskich
AGENDA 2000 Niekorzystne prognozy rozwoju sytuacji na rynkach rolnych UE w nadchodzących latach. Problem nadprodukcji towarów rolnych, których nie mogła wyeksportować ze względu na zobowiązania wobec GATT/WTO. Potrzeba poprawy konkurencyjności rolnictwa unijnego - zarówno na rynkach wewnętrznych, jak światowych. Planowane rozszerzenie UE - wymagało reformy budżetu unijnego i zasad finansowania WPR
AGENDA 2000 1999 r. - porozumienie osiągnięte przez Radę Europejską w Berlinie w 1999 r. – przyjęcie zaproponowanego przez Niemcy stanowiska kompromisowego Głównym założeniem – stabilizacja budżetu unijnego. Wydatki na rolnictwo (łącznie z rozwojem obszarów wiejskich) - określone na poziomie średnio 40,5 mld EURO na rok. Nowe uregulowania prawne na wybranych rynkach rolnych: zbóż, roślin oleistych i wysokobiałkowych, skrobi ziemniaczanej, wołowiny, mleka oraz oliwy z oliwek, tytoniu i wina
AGENDA 2000 zredukowała wsparcie cenowe, w wyniku czego nastąpił dalszy postęp liberalizacji zasad handlu wprowadziła zmiany w programowaniu funduszy strukturalnych, które zapoczątkowały budowanie tzw. II filaru WPR położyła nacisk na wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich stworzyła lepsze warunki do gospodarowania zasobami naturalnymi na obszarach wiejskich rozpropagowała modele środowiskowe w gospodarowaniu rolnym nowe regulacje dotyczące rozwoju obszarów wiejskich oraz zwiększenia bezpieczeństwa i jakości żywności
Jakie obszary obejmuje WPR? Produkcja i handel artykułami rolnymi Hodowla i rybołówstwo Ochrona środowiska, ochrona dochodowości, problemy bytowe ludności wiejskiej Ważnymi elementami WPR: stabilizacja rynku artykułów rolnych, zapewnienie odpowiedniego zaopatrzenia w produkty rolne, umożliwienie konsumentom kupna produktów rolnych po rozsądnych cenach.
Nowe cele WPR to m.in.: ROLNICTWO ZRÓWNOWAŻONE Rolnictwo zorientowane nie tylko na wydajność, ale i na środowisko wsi oraz na krajobraz, zapewniające żywność społeczności wiejskiej i zwiększające jej zatrudnienie, metody produkcji rolnej - sprzyjające środowisku i zapewniające produkty o wysokiej jakości zdrowotnej - zgodnie z zapotrzebowaniem społecznym polityka rolna gwarantująca optymalne wykorzystanie środków – zgodnie z oczekiwaniami społeczeństwa (ochrona i kształtowanie środowiska)
ZASADY WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ Zasada utrzymania wspólnego rynku rolnego, w którego granicach istnieje swobodny przepływ artykułów rolnych i wprowadzane są wspólne ceny Zasada preferencji Wspólnoty – pierwszeństwo zbytu na rynku Wspólnoty mają artykuły wyprodukowane na jej obszarze. Istnieje rozbudowany system ochrony przed importem Zasada solidarności finansowej: wspólne ponoszenie kosztów WPR przez wszystkie państwa członkowskie, bez względu na terytorialny i rzeczowy aspekt wykorzystania środków
Narzędzia, za pomocą których realizuje się wyżej wymienione zasady: Ustalanie przez Wspólnotę co roku jednakowych cen zbytu dla większości artykułów rolnych - poziom tych cen jest zawsze wyższy od cen światowych Interwencyjny zakup nadwyżek (po cenach gwarancyjnych) – wprowadzony po to, aby utrzymać wysoki poziom cen oraz zredukować nadwyżki, Stosowanie instrumentów polityki handlowej (cła, kontyngenty itd.), Subsydiowanie eksportu rolnego poza Wspólnotę (eksporterzy uzyskują rekompensatę równą różnicy między wysoką ceną Wspólnoty a niższą ceną na rynku światowym, po której sprzedawane są nadwyżki rolne).
Podział organizacji rynku rolnego ze względu na specyfikę poszczególnych sektorów: Rynek z interwencją i ochroną zewnętrzną – minimalna cena gwarantowana, opłaty celne, interwencyjny skup nadwyżek, subsydia do eksportu rolnego do krajów trzecich. Rynek z ochroną zewnętrzną - pomoc w formie ryczałtu (odnośnie specyficznych upraw np. chmiel, konopie, len)
FINANSOWANIE WPR WPR była do 2006 r. finansowana z EUROPEJSKIEGO FUNDUSZU ORIENTACJI I GWARANCJI ROLNEJ (Fonds Europeen d’Orientation et de Garantie Agricole). Wydatki na realizację WPR stanowiły ponad 40% budżetu UE (ponad 40 mld Euro rocznie). Fundusz FEOGA powstał w 1962 roku. Dwa lata później został podzielony na dwie sekcje.
SEKCJA GWARANCJI wspiera działania interwencyjne na rynkach rolnych, prowadzi skup interwencyjny produktów rolnych, dotuje prywatne magazynowanie, dopłaca do eksportu, jeżeli towary w Unii Europejskiej są droższe niż na rynkach światowych. współfinansuje zalesianie, ochronę środowiska i zachowanie naturalnego tradycyjnego środowiska wiejskiego.
SEKCJA ORIENTACJI odpowiada za modernizację rolnictwa UE. Finansuje: Rozbudowę infrastruktury na wsi, unowocześnianie gospodarstw wiejskich, tworzenie nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich poza rolnictwem, rozwój transportu lokalnego.
I i II filar WPR Działalność reformatorska spowodowała przyjęcie w Unii Europejskiej dwóch nurtów działań zmierzających do zachowania i poprawy środowiska naturalnego na obszarach wiejskich. Są to tzw. I i II filar WPR.
Jakie akty normatywne uregulowały reformę WPR? Rozporządzenie Rady (WE) 1259/1999 ustanawiające wspólne zasady dotyczące płatności bezpośrednich w ramach WPR, zwane rozporządzeniem horyzontalnym - było zapowiedzią kierunku przyszłych reform tzw. I filaru WPR Rozporządzenie Rady (WE) 1257/1999 o rozwoju obszarów wiejskich, które zintegrowało dziewięć niezależnie funkcjonujących regulacji prawnych, związanych z rozwojem obszarów wiejskich w jeden program, który stanowi tzw. II filar WPR
O czym stanowi I i II filar WPR? I FILAR - określa politykę rynkowo-cenową (finansowanie interwencjonalizmu na rynku rolnym i jego ochrona zewnętrzna, dopłaty bezpośrednie dla producentów) mającą na celu: stabilizację rynku, podnoszenie produktywności utrzymanie odpowiedniego poziomu dochodów. Obejmuje aktualnie 90% budżetu Funduszu EAGGF. II FILAR - określa politykę strukturalną, mającą na celu wyrównywanie warunków rozwoju i zapewnienie odpowiedniego poziomu życia mieszkańcom wsi. Obejmuje aktualnie 10% budżetu Funduszu EAGGF, z czego 4-5% przeznaczane jest na przedsięwzięcia rolnośrodowiskowe.
Obecnie fundusz FEOGA – podzielony na dwa fundusze: EUROPEJSKI FUNDUSZ GWARANCJI DLA ROLNICTWA (EFGR) EUROPEJSKI FUNDUSZ ROLNY NA RZECZ OBSZARÓW WIEJSKICH (EFRROW)
EUROPEJSKI FUNDUSZ GWARANCJI DLA ROLNICTWA (EFGR) podobny funkcją do Sekcji Gwarancji działania w zakresie interwencji, subsydiów eksportowych i dopłat bezpośrednich, jak również działania informacyjno-promocyjne. Dotychczasowe działania wspierające rozwój obszarów wiejskich nie będą już przechodziły przez EFGR. Właściwym funduszem do tego celu będzie EFRROW.
EUROPEJSKI FUNDUSZ ROLNY NA RZECZ ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH (EFRROW) Finansowanie wszystkich działań przyczyniających się do rozwoju obszarów wiejskich Fundusz łączy środki z Sekcji Orientacji oraz środki na rozwój obszarów wiejskich z dotychczasowej Sekcji Gwarancji
DOPŁATY BEZPOŚREDNIE Są jedną z głównych metod wspierania dochodów rolników w UE. System dopłat obejmuje m.in.: zboża, rośliny oleiste, rośliny wysokobiałkowe, chmiel i tytoń, z produktów zwierzęcych wołowinę i baraninę, bydło mleczne, rolnictwo ekologiczne, dopłaty z tytułu ochrony środowiska w rolnictwie i z tytułu niekorzystnych warunków naturalnych do produkcji rolnej.
KIERUNKI ZMIAN WPR Konieczność wprowadzania kolejnych reform – wynikiem narastającej krytyki WPR m.in. przez Niemcy, Wielką Brytanię, Holandię). Krytykujący chcą znacznego zmniejszenia dopłat bezpośrednich do produkcji rolnej. Obecnego systemu WPR bronią m.in. Francja, Hiszpania, Grecja, Portugalia, Irlandia.
WPR w wyniku reform: będzie w większym stopniu uwzględniać oczekiwania konsumentów i podatników. pozwoli rolnikom na swobodny wybór kierunku produkcji. większość dotacji będzie wypłacana rolnikom niezależnie od wielkości produkcji, co poprawi konkurencyjność i zwiększy orientację rynkową producentów rolnych, a jednocześnie zapewni rolnikom stabilizację dochodów.
WNIOSKI pozytywne wyniki reform rolnictwa europejskiego najważniejszym elementem reformy - UPROSZCZENIE WPR - potrzebne ze względu na coraz większy stopień skomplikowania mechanizmów poszczególnych rynków rolnych silniejsze powiązanie produkcji rolnej z potrzebami rynku - efektywniejsze wykorzystanie zasobów produkcyjnych i poprawa konkurencyjności rolnictwa UE na rynku światowym
WNIOSKI Większe znaczenie ochrony środowiska naturalnego, bezpieczeństwa żywności i dobrostanu zwierząt dzięki: oddzieleniu płatności od decyzji produkcyjnych, wprowadzeniu nowych instrumentów, które mają pomóc rolnikom dostosować się do nowych standardów, odejściu od zachęcania do nadmiernie intensywnej produkcji.
WNIOSKI uzgodniona reforma WPR wspiera działania dla rozwoju wsi kosztem ograniczenia kwot płatności dla dużych gospodarstw. Nastąpi zwiększenie rangi rozwoju obszarów wiejskich w stosunku do polityki wsparcia produkcji rolnej poprzez przesunięcie części środków z I filaru WPR (płatności bezpośrednie) na działania w ramach II filaru (rozwój wsi).
CO OSIĄGNIĘTO DO TEJ PORY? Wprowadzono system jednolitych płatności – dzięki temu, rolnicy mogli decydować o tym, co produkować w oparciu o popyt na rynku; wysokość płatności jest niezależna od rodzaju produkcji Uzależniono otrzymywanie dopłat od przestrzegania norm cross-compliance w zakresie: zdrowia publicznego, zdrowia zwierząt i roślin, norm środowiskowych i dobrostanu zwierząt
Kolejne etapy reformy zakładają: utworzenie jednolitej wspólnej organizacji rynków rolnych i ograniczenie interwencji na rynkach, zwłaszcza na rynku zbóż wspomaganie administracji państw członkowskich w upraszczaniu krajowych regulacji wprowadzenie przez państwa członkowskie minimalnej płatności w wysokości 250 EUR bądź minimalnej powierzchni kwalifikującego się obszaru na gospodarstwo w wielkości przynajmniej 1 hektara (dotyczy państw, w których sektor rolniczy składa się głównie z małych gospodarstw) uproszczony system dopłat – od hektara ziemi, a nie od wielkości produkcji – wraz z ich redukcją o 8% (mechanizm modulacji, któremu podlegają już producenci rolni z krajów tzw. starej Unii)
przeznaczenie środków z redukcji dopłat na rozwój obszarów wiejskich zniesienie obowiązku odłogowania ziemi zniesienie kwot mlecznych w 2015 roku uproszczenie zasady cross-compliance - wycofanie niektórych obowiązkowych wymogów ustawowych, które nie mają znaczenia lub nie są związane z odpowiedzialnością rolników, oraz wprowadzenie do zasad dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska Poza powyższymi planami, Komisja Europejska proponuje szczegółowe rozwiązania dotyczące nowych wyzwań: ograniczenie emisji zanieczyszczeń, ograniczenie zużycia wody oraz utrzymywanie różnorodności biologicznej.
Czym ma się charakteryzować modelowe gospodarstwo rolne w UE? ma się opierać na rodzinnym gospodarstwie rolnym gospodarstwo ma świadczyć usługi wykraczające poza sferę produkcji żywności i wspierać środowisko naturalne na obszarze gospodarstwa rolnicy mają chronić przestrzeń ekologiczną, walory środowiska przyrodniczego i zasoby kultury lokalnej różnicowanie działalności rolnej jako źródła dochodu i zatrudnienia ma stabilizować region wiejski
Najważniejsze elementy przyszłej strategii rozwoju rolnictwa polskiego w Unii Europejskiej: Rozwój upraw energetycznych, czyli tzw. produkcja biomasy, pozwalająca na rolnicze wykorzystanie powierzchni produkcyjnej na cele nieżywnościowe. Tylko produkcja energii odnawialnej z terenów rolnych daje szansę na wypełnienie przez Polskę norm unijnych i przyjętych zobowiązań w zakresie udziału energii odnawialnej w całości zużywanej energii Pobudzenie produkcji na terenach rolniczych surowców do przetwórstwa i przemysłu, takich jak np. len, konopie, wiklina, rośliny oleiste. Dałoby to możliwość rozszerzenia listy uprawianych roślin i powrotu na europejskie rynki tradycyjnych wyrobów, które kiedyś były Polską specjalnością, takich jak np. tkaniny naturalne, meble plecione i inne wyroby wikliniarskie lub wykorzystanie nasion oleistych
Rozwój produkcji żywności ekologicznej, wykorzystujący rozdrobnioną strukturę polskich gospodarstw, duże zasoby niewykorzystanej siły roboczej w gospodarstwach chłopskich, największe w Europie zasoby nieskażonej (ze względu na niski poziom chemizacji polskiego rolnictwa) ziemi rolniczej. Działania mające na celu wykreowanie także jako polskiej specjalności tzw. produktów regionalnych i lokalnych. Obserwowane w Europie zainteresowanie konsumentów żywnością tradycyjną, wytwarzaną według tradycyjnych receptur, posiadającą specyficzny, niepowtarzalny smak, powinno być zaspokojone przez produkty z różnych regionów Polski.
Wsparcie rozwoju agroturystyki i turystyki wiejskiej, pozwalających wykorzystać naturalne walory środowiska i krajobrazu wielu regionów Polski dla zaspokojenia potrzeb wypoczynkowych i rekreacyjnych społeczeństwa. Wypracowanie jasnej strategii wobec GMO (organizmów modyfikowanych genetycznie), zakładającej niedopuszczenie tego typu produktów do uprawy i hodowli na terenie Polski.