(3) Przestępczość nieletnich i kobiet jako szczególne kategorie przestępczości ze względu na wiek i płeć sprawców P_W01: wykazać się znajomością pojęć (terminów) służących opisowi zjawiska przestępczości oraz systemu instytucji i metodyki jej zwalczania P_W02: przedstawić zależności pomiędzy stanem wybranej więzi społecznej a skłonnością osób objętych tą więzią do uwikłania w zjawisko przestępczości

Cytat – motto dla tej problematyki: „Im więcej w danej społeczności ludzi o niskiej kulturze moralnej i moralności płytkiej (źle wychowanych), tym gorsze, w skali społecznej, efekty wychowania moralnego (...). Krąg się zamyka: źle wychowani” źle wychowują” /S. Pikus, Zaniedbania w wychowaniu moralnym jako czynnik sprzyjający patologii społecznej wśród młodzieży, w: H. Machel, K. Wszeborowski (red.), Psychospołeczne uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych wśród młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w Polsce, Gdańsk 1999, s. 122)/

PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH Nieletnim nazywamy osobę: wykazującą przejawy demoralizacji do 18. roku życia dopuszczającą się czynu karalnego po ukończeniu 13. roku życia, a przed ukończeniem 17. roku życia wobec której orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze w wieku do 21 lat

PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH Wg prawa – osoba, która nie ukończyła 17. roku życia, nie jest zdolna do ponoszenia winy, a zatem nie popełnia przestępstwa, lecz jedynie czyn zabroniony pod groźbą kary. Wyjątkiem są czyny, które - wg kk – oznaczają naruszenie najwyżej chronionych wartości. W takich sytuacjach osoba, która nie ukończyła 17., a skończyła 15. rok życia, jest uznawana za zdolną do popełnienia przestępstwa i może być pociągana do odpowiedzialności karnej.

PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH Specyfika nieletnich jako kategorii wiekowej sprawców wynika z ich charakterystyki biopsychospołecznej właśnie; uważa się, że należący do tej kategorii cechują się niedojrzałością psychomoralną i niesamodzielnością społeczną. Przejawiane przez nieletnich zachowania destrukcyjne, antyspołeczne i bezprawne to m.in.: agresja i przemoc wobec rodziny, w szkole (wobec uczniów, mienia, czasem także nauczycieli); wandalizm; używanie narkotyków (innych środków odurzających); ucieczki z domów, przynależność do subkultur o charakterze destrukcyjnym; czyny zagrożone sankcją karną (przestępstwa); autoagresja (z samobójstwem włącznie);

PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH Uwarunkowania przestępczości nieletnich można podzielić na dwie grupy: wewnętrzne (osobowościowo-charakterologiczne) Osobowość – system bio-, psycho- i socjogennych właściwości człowieka warunkujących jego zachowania; ten system obejmuje: postawy, przekonania, stany emocjonalne (uczucia), motywy, potrzeby, a w szerszym rozumieniu nawet zdolności i inteligencję. Charakter to – zespół względnie stałych cech osobowości określających stosunek jednostki do własnych zadań, do innych ludzi i samej siebie.

PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH zewnętrzne (środowiskowo-sytuacyjne) sytuacja społeczno-ekonomiczna rodziny, środowisko wychowawcze (cechy społ.-demograf. i kulturowe członków, styl wychowania, bodźce, przemoc w rodzinie, stosunek do alkoholu, wzory zachowań przestępczych) kryzysy rodzinne i kryzys autorytetów w ogóle niepowodzenia szkolne odrzucenie społeczne kontakt ze środkami odurzającymi przynależność do patologicznych grup rówieśniczych dostęp do broni media (dostarczanie przez nie złych wzorów zachowań) społeczne przyzwolenie na drobne przejawy zachowań nieprawidłowych, co może prowadzić do eskalacji problemów

PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH 2. Demoralizacja - to taki stan struktur poznawczych, które prowadzą do ignorowania norm moralnych i sprzyjają naruszaniu norm prawnokarnych. Niedostosowanie (nieprzystosowanie) społeczne - to zachowania, które są „nieadekwatnymi, powtarzającymi się reakcjami jednostki na wymogi i nakazy zawarte w przypisanych im przez system społecznych rolach” Jeśli mamy do czynienia z osobą zdemoralizowaną, oznacza to, że w procesie jej socjalizacji wystąpiły jakieś zakłócenia, zaniedbania; że – innymi słowy – jest ona ofiarą socjalizacji nieprawidłowej, a jeszcze gorzej - kontrsocjalizacji. Kontrsocjalizacja to proces dostarczania jednostce wartości, norm i wzorów zachowań, które wpływają niekorzystnie na jej osobowość i czynią prawdopodobnym jej konflikt z prawem Socjalizacja to – w pierwszym rzędzie (etap pierwotny) – oddziaływanie rodziny. Na oddziaływanie to wpływają: a. czynniki zewnętrzne (system wartości powszechnie akceptowanych w społeczeństwie; miejsce rodziny w systemie społecznym, jej uprawnienia socjalizacyjne; sytuacja polityczna, gospodarcza, rzeczywiste zróżnicowanie ekonomiczne rodzin; obowiązujące prawo) b. czynniki wewnętrzne Osobowości członków rodziny: ich zaburzenia typu psycho-, charaktero-, socjopatycznego; ich dojrzałość emocjonalna, społeczna; Sytuacja w domu – konflikty, wzajemna akceptacja i samoakceptacja lub ich brak, a także: zdrowie członów rodziny; wyznawane w rodzinie wartości, honorowane wzory zachowań; zakres i ukształtowanie pełnionych ról;

PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH Czynniki istotne dla kontrsocjalizacyjnej funkcji rodziny: samoistne (takie, które działają samoistnie), m.in. niewłaściwy klimat uczuciowy w rodzinie nieprawidłowe metody wychowawcze niesamoistne (działające przy wystąpieniu innych czynników) złe warunki materialne zaburzenia struktury rodziny czynniki niesamoistne oznaczają, że jednostka jest bardziej podatna na kontrsocjalizację z uwagi na: doświadczanie braku czegoś/kogoś niedostatek mechanizmów powstrzymujących przed kontrsocjalizacją brak należytej kontroli, pozytywnego wsparcia ze strony rodziny

PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH Modele rodziny a wpływy kontrsocjalizacyjne model antypersonalistyczny (rodzina ponad jednostką) – socjalizacyjnie skuteczny, o ile rodzina hołduje wartościom niesprzecznym z powszechnie obowiązującymi model personalistyczny (zakłada swego rodzaju równowagę pomiędzy członkami a rodziną jako instytucją) - rodzina taka jest otwarta na wpływy zewnętrzne, a to może prowadzić do środowiskowych zależności, „płynięcia” z duchem czasu! model indywidualistyczny (zarazem antypersonalistyczny i antyrodzinny - jednostka ponad wszystko, rodzina służy zaspokajaniu egoistycznych potrzeb swoich członków) – ten model nie sprzyja internalizacji prawidłowego systemu wartości, pozyskaniu kompetencji rozróżniania tego, co dobre, dopuszczalne, a co złe, naganne, niedopuszczalne a. model antypersonalistyczny rodzina ponad jednostką, kontrolująca jednostkę; hierarchia, podział i sztywne określenie ról; rodzina źródłem - nośnikiem niepodważalnych wartości i norm; krytyczne nastawienie do wpływów zewnętrznych); taka rodzina jest skuteczna w zakresie niwelowania wpływów kontrsocjalizacyjnych, o ile hołduje wartościom niesprzecznym z powszechnie obowiązującymi; uzyskuje to dzięki systemowi sankcji związanemu z zachowaniami/postawami akceptowanymi bądź nie przez „strażników” rodzinnych tradycji; w przeciwnym przypadku – sama jest źródłem wpływów kontrsocjalizacyjnych, które niezwykle trudno zmienić – właśnie ze względu na cechy tegoż modelu rodziny; b. model personalistyczny model ten zakłada swego rodzaju równowagę pomiędzy członkami a rodziną jako instytucją, a przynajmniej brak dominacji rodziny jako takiej nad jej członkami; role są elastyczne, co nie znaczy, że nieokreślone; nie ma wyraźnej hierarchii: ojciec, matka, dzieci; występuje poszanowanie podmiotowości, relacje oparte na więziach osobowych, emocjonalnych, nie instytucjonalnych; są zatem partnerskie; rodzina nie jest impregnowana na wpływy zewnętrzne; jeśli zatem członkowie są wyposażeni w określone wartości, to mocno, bo są one zinternalizowane, co wynika z przekonania, że określone wartości służące odpowiednim relacjom pomiędzy członkami rodziny, a także nimi i otoczeniem – wymagają ich wyznawania, realizacji; równocześnie rodzina taka jest otwarta na wpływy zewnętrzne, a to może prowadzić do środowiskowych zależności, „płynięcia” z duchem czasu! c. model indywidualistyczny (zarazem antypersonalistyczny i antyrodzinny) jednostka ponad wszystko, rodzina służy zaspokajaniu egoistycznych potrzeb swoich członków; relacje wewnątrzrodzinne też temu służą, mają więc charakter instrumentalny; brak hierarchii w rodzinie, role nie są wyraźnie określone; słaba kontrola zachowań członków, silne uzależnienie od środowiska); taka rodzina nie wyposaża swoich członków w mechanizmy powstrzymujące wpływ kontrsocjalizacyjny (nie jest po prostu nośnikiem, źródłem istotnych wartości; tu wartością samą w sobie jest jednostka; reszta to wartości instrumentalne; ten powszechny instrumentalizm powoduje, że nie ma wyraźnego rozróżnienia na to, co dobre, dopuszczalne, a co złe, naganne, niedopuszczalne!

PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH Style wychowania, odpowiadające powyższym modelom autorytarny (podstawą wychowania – owszem, starannego – kary, negatywne związki uczuciowe) chaotyczny despotyzm (brak wychowania starannego; brak pozytywnych związków emocjonalnych; silne, niekonsekwentne sankcje) opiekuńczy (podstawą wychowania – starannego – nagrody i łagodne kary; pozytywne związki uczuciowe) permisywny (duża swoboda, brak opieki, sankcje słabe) -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- autokratyczny demokratyczny liberalny Typologie postaw rodzicielskich (jako kontinuów): unikanie – współdziałanie odtrącanie - akceptacja nadmierne chronienie – rozumna swoboda nadmierne wymagania – uznanie praw

Graficzne ujęcie dokonujących się zmian – z punktu widzenia pozycji dzieci i rodziców w rodzinie:   rodzina tradycyjna rodzina współczesna ojciec dziecko matka dzieci rodzice państwo Dysfunkcja podstawowego środowiska wychowawczego, jakim jest rodzina zawyżone żądania w stosunku do dzieci system kar jako dominujący instrument wychowawczy scedowanie wychowania dzieci na instytucje (szkoły, kluby) niedostrzeganie przez dorosłych problemów dzieci (zafiksowanie na własnych problemach) wychowywanie przez jednego rodzica (rodzina niepełna) zaburzenia zdrowia psychicznego u rodziców Takie środowisko pełni w stopniu niedostatecznym lub w ogóle przestaje pełnić nałożone na niego funkcje: socjalizacyjną integracyjno-kontrolną Skutki powyższych czynników to: niezaspokojenie potrzeb emocjonalnych (miłości, opieki, wsparcia) zniekształcone/niewykształcone: tożsamość osobnicza, społeczna, system wartości problemy szkolne (z nauką) niewłaściwe punkty odniesienia normatywnego (nie dom i powszechnie akceptowane normy, lecz ulica, gangi)

PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH Czynnikiem istotnym z punktu widzenia kontrsocjalizacji jest środowisko szkolne, a mianowicie w postaci: nadmiernych lub niewystarczających wymagań edukacyjnych i wychowawczych właściwych bądź niewłaściwych postaw nauczycieli zachowań agresywnych ze strony uczniów nieprawidłowych postaw wobec obowiązków szkolnych braku właściwej kontroli (ze strony szkoły, nauczycieli, ale i rodziny; jest to zresztą zależne od relacji szkoły i rodziców)

PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH Niezwykle istotny jest negatywny wpływ grupy rówieśniczej, która pełni funkcje: ochronną (zaspokaja poczucie przynależności i bezpieczeństwa) satysfakcyjną (zaspokaja potrzebę uznania) Grupa modeluje zachowania swoich członków, bo: wywiera na nich silną presję behawioralną zaznajamia z technikami przestępczymi i racjonalizacją zachowań przestępczych utrudnia realizację pozytywnych ról społecznych

PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH prawidłowości funkcjonowania zbiorowości nieletnich przestępców zbiorowość taka tworzy się w sposób selektywny (podobny status rodzin, plus pochodzenie z rodzin, w których kontrola nieletniego jest ograniczona) zbiorowość taka tworzy się w środowisku, w którym występują także inne czynniki sprzyjające przestępczości (bezrobocie, alkoholizm) zbiorowość taka bywa nie dość zorganizowana (jest bowiem in statu nascendi) zbiorowość taka może jednak przerodzić się w grupę dobrze zorganizowaną (pod wpływem oddziaływania dorosłych – przykładem struktury kibicowskie)

Jak zapobiegać przestępczości nieletnich? Ze względu na różnorakie źródła konfliktu nieletnich z prawem karnym - działania profilaktyczne w tym obszarze również powinny być zróżnicowane. Jeśli nieletni silnie identyfikują się z grupą - dobrym rozwiązaniem jest organizowanie zajęć grupowych (sportowych i para-sportowych, hobbystycznych itp.) - szkolnych i pozaszkolnych. Ponieważ prawidłowością jest, że nieletni wchodzą w konflikt z prawem niejako powielając swoje doświadczenia (doświadczywszy zatem czegoś złego, wchodzą w rolę sprawców lub ofiar podobnych przestępstw) - trzeba albo nie dopuszczać do takich doświadczeń, albo redukować ich skutki, jeśli już do nich doszło (zob. alkoholizm, molestowanie seksualne itp.)

Co zatem robić? trzeba dostosować działania do etapu rozwoju jednostki i zjawiska łamania norm, bo zachowania antyspołeczne i antyprawne charakteryzują się dynamiką (jako funkcją wieku jednostki) trzeba permanentnie edukować wszystkich odpowiedzialnych za wychowanie (w zakresie przyczyn i przejawów zachowań nagannych); jednym z efektów powinna być ścisła współpraca rodziców i środowisk szkolnych (z uwzględnieniem samych dzieci) trzeba w maksymalnym stopniu dbać o to, by środowisko wychowawcze młodego człowieka było prawidłowe, by dostarczało mu właściwego systemu aksjologiczno-normatywnego, by sprzyjało nauce, rozwojowi pozytywnych zainteresowań Ustawa z 26.10.1982 r. o postępowaniu ws. nieletnich a. jej artykuły formułują zalecenia adresowane do organów i instytucji rozpatrujących sprawy naruszania norm przez nielet. b. jej przepisy apelują do społecznego (a więc nie prawnego) obowiązku interweniowania bądź zgłaszania nieprawidłowości w postępowaniu nieletnich, występujących w ich środowisku wychowawczym (socjalizacyjnym); c. ustawa ta przewiduje też jednak „środki zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestępczości nieletnich”. Zgodnie z art. 5 ustawy, wobec nieletniego mogą być stosowane: środki wychowawcze środek poprawczy (w postaci umieszczenia w zakładzie popr.) kara (środek stosowany w ostateczności, gdy inne nie są w stanie zrealizować celu resocjalizacyjnego) Art. 6 ustawy powiada, że wobec nieletniego sąd może: udzielić upomnienia zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do: naprawienia wyrządzonej szkody wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej przeproszenia pokrzywdzonego podjęcia nauki lub pracy uczestniczenia w zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia Art. 6 ustawy powiada również, że wobec nieletniego sąd może: ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy lub osoby godnej zaufania – udzielających poręczenia za nieletniego zastosować nadzór kuratora skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją orzec zakaz prowadzenia pojazdów orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełn. czynu karaln. orzec umieszczenie w rodzinie zastępczej, w młodzieżowym ośrodku wychowawczym lub młodzieżowym ośrodku socjoterapii orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym zastosować inne środki zastrzeżone w ustawie... do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym Art. 7 Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (§ 1 i 2) przewiduje, że sąd rodzinny może: zobowiązać rodziców lub opiekuna do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, a także do ścisłej współpracy ze szkołą, do której uczęszcza nieletni, poradnią psych.-pedagog. lub inną poradnią specjalistyczną, zakładem pracy, w którym jest zatrudniony, lekarzem lub zakładem leczniczym; zobowiązać rodziców lub opiekuna do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego sąd może też zwrócić się do właściwych instytucji państwowych lub społecznych oraz samorządowych o udzielenie niezbędnej pomocy w poprawie warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego.

dobrze jest zadbać o obecność w przestrzeni publicznej autorytetów (zapewnić je) należy współpracować w zakresie profilaktyki z formacjami mundurowymi (zwłaszcza policją, ale nie tylko; takie formacje dyscyplinują, uczą systematyczności, konsekwencji itp.) choć to trudne – należy ograniczać kontakt młodych z przejawami przemocy i agresji w mediach trzeba maksymalnie uatrakcyjniać młodzieży oferty spędzania czasu wolnego byłoby dobrze, aby życie dorosłych stanowiło przykład sfery, w której dba się o standardy, „trzyma się linię”

PRZESTĘPCZOŚĆ KOBIET 1. Przyczyny (tej przestępczości, tego, że kobiety popełniają przestępstw mniej, że przestępczość kobiet jest różna od przestępczości mężczyzn) a. teorie biopsychologiczne C. Lombroso - kobiety z natury są pasywne, ich aktywność jest więc rodzajem dewiacji; taką naturalną dewiacją jest ze strony kobiet prostytucja, nie zaś popełnianie przestępstw); na zachowanie kobiet mogą wpływać hormony (w okresie ciąży, po urodzeniu dziecka, w okresie napięcia przedmiesiączkowego) Z. Freud (kompleks męskości) A. Adler, C. Jung, E. Erikson, A. Aichhorn (rekompensowanie poczucia niższej wartości, próba osiągnięcia statusu mężczyzny)

b. teorie socjologiczne (chodzi o pozycję kobiet w społeczeństwie, wpływ przypisanych im kulturowo ról na zachowania, na odbiór otoczenia itp.); uwarunkowania przestępczości kobiet wywodzące się z rodzin pochodzenia (ze środowiska wychowawczego): patologiczność tegoż środowiska: przestępczość, prostytucja, psychotropy konfliktowe relacje rodziców brak kontroli i opieki ze strony rodziców konflikt z rodzicami (zwłaszcza z ojcem) problemy w szkole złe warunki bytowo-socjalne (zob. galerianki)

PRZESTĘPCZOŚĆ KOBIET uwarunkowania przestępczości kobiet tkwiące w rodzinach prokreacyjnych: zaburzenia w pełnieniu roli matki i żony (wynikające stąd problemy, sytuacje domagające się rozwiązania) karalność partnerów kobiet konfliktowość relacji z partnerem (zdrady, alkoholizm, wychowywanie dzieci, różnice w wykształceniu i statusie zawodowym) przemoc fizyczna i psychiczna (często wiąże się z powyższym) złe warunki socjalno-bytowe

PRZESTĘPCZOŚĆ KOBIET c. Charakterystyka przestępczości kobiet: przestępczość odwetowa (wcześniej kobieta była ofiarą – np. przemocy domowej) przestępczość sytuacyjna (podobnie jak wyżej, tyle że nie towarzyszyła działaniom intencjonalność; niektóre zabójstwa bywają po prostu przypadkowe, „spontaniczne”) przestępstwa wobec dzieci przestępczość zorganizowana (z kierowaniem grupą przestępczą włącznie) przestępczość narkotykowa

PRZESTĘPCZOŚĆ KOBIET d. Profilaktyka przestępczości kobiet edukacja (żeby wiedziały, jakie mogą podjąć działania obronne, zgodne z prawem, zanim zostaną zmuszone do ostateczności) podniesienie poziomu bezpieczeństwa socjalnego (mniej bezrobocia, poprawa warunków bytowych, wyrównywanie statusu społeczno-zawodowego) odpowiednia polityka społeczna wobec rodziny szybsze diagnozowanie potrzeb rodzin, które wymagają wsparcia (różnorakiego: materialnego, zdrowotnego, wychowawczego) intensyfikacja działań na rzecz zapobiegania przemocy w rodzinie