Rodowód i ewolucja polskiej gospodarki społecznej PODYPLOMOWE STUDIA ZARZĄDZANIA GOSPODARKĄ SPOŁECZNĄ Rodowód i ewolucja polskiej gospodarki społecznej Dr hab. Ewa Leś prof. UW http://www.ips.uw.edu.pl/eles

I. Okres Staropolski

W DAWNEJ POLSCE Formy organizacyjne inicjatyw obywatelskich: Fundacje szpitalne, posagowe, zapomogowe, kulturalne, stypendialne (m.in. Akademii Krakowskiej i Biskupów) Domy sierot Cechy, bractwa czeladnicze, gildie kupieckie Miejskie stowarzyszenia religijne, bractwa cerkiewne, szpitalne, szkolne, dobroczynne, Patronat monarchów i miast nad twórcami (m.in. zatrudnianie w kancelariach królewskich i urzędach w roli sekretarzy, zamawianie kronik) Legaty pobożne, zapisy i darowizny

II. OKRES ZABORÓW

UWARUNKOWANIA ROZWOJU SAMOORGANIZACJI OBYWATELSKIEJ KONTAKTY MIĘDZYGRUPOWE/MIĘDZYWARSTWOWE SPECYFIKA REGIONALNYCH TRADYCJI: WIELKOPOLSKI SOLIDARYZM („KAŻDY NALEŻY TU DO JAKIEGOŚ STOWARZYSZENIA”) POSTAWY LEGALIZMU I UMIARKOWANIA, OBRONA WARTOŚCI NARODOWYCH PRZEZ ROZWOJ GOSPODARCZY – SAMOMODERNIZACJA („W POZNAŃSKIEM PALCAMI WYTYKAJĄ I SOBKIEM NAZYWAJĄ TAKIEGO, KTÓRY NIE NALEŻY DO KÓŁKA”)

Nurty samoorganizacji obywatelskiej Nurt gospodarczy: Spółdzielczość kredytowa, zrzeszenia kredytowe, kółka rolnicze, spółdzielnie spożywców, kasy zapomogowo- oszczędnościowe, spółki ziemiańskie

Nurty samoorganizacji obywatelskiej Nurt dobroczynny/filantropijny/oświatowy: Ochronki, domy sierot, domy schronienia, tanie kuchnie, warsztaty nauki rzemiosła (szwalnie ewangelickie i żydowskie), sale zajęć, szkoły ludowe

Nurty ideowe polskiej spółdzielczości i ich pionierzy Socjalistyczny Liberalny Chrześcjański

Nurt socjalistyczny (zabór rosyjski) Edward Abramowski - pankooperatysta Wizja republiki spóldzielczej (demokracji bezpaństywowej, prawdziwej i nieprzymusowej) - rzeczpospolitej kooperatywnej. W miejsce ustroju kapitalistycznego Spółdzielczość inspirowana ideami socjalistycznymi uwzględniała przede wszystkim interesy niżej zamożnych grup społecznych Wzorcowa wies spółdzielcza Lisków k/Kalisza

Nurt liberalny (zabór pruski) Karol Marcinkowski – inicjator spółki ziemiańskiej – Hotel „Bazar” w Poznaniu Na podstawie pierwszego niemieckiego prawa spółdzielczego, uznającego spółdzielnie jako zrzeszenia osób, a nie kapitału, działające zgodnie z zasadą jeden członek jeden głos, otwarte na nowych członków (Herman Schultze-Delitzsch) powstawały w Wielkopolsce instytucje spółdzielcze uwzględniające przede wszystkim interesy grup średniozamożnych (Poznańskie Towarzystwo Pożyczkowe) Spółdzielnie oszczędnośiowo-kredytowe- Banki Ludowe

Nurt liberalny (zabór pruski) Związek spółek polskich i bankowość spółdzielcza –ks Augustyn Samarzewski Kółka rolnicze i wiejskie spółdzielnie rolniczo-handlowe „Rolniki” – ks. Piotr Wawrzyniak (zaopatrzenie gospodarstw rolnych i posrednictwo w zbycie produktów) Specyfika wielkopolskiego systemu spółdzielczego był solidaryzm międzygrupowy mający na celu utrzymamie polskości

Nurt chrześcjański Friedrich Wilhelm Raiffeisen – kasy pozyczkowe i rolnicze spółdzielnie uwzględniające interesy mniej zamoznych rolnków Niskie udziały członkowskie, niskie dywidendy,,nadwyzki przeznaczane na niepodzielne rezerwy, społeczne pełnienie funkcji kierowniczych.

Nurt chrześcjański (zabór austriacki) Franciszek Stefczyk twórca „Kas Stefczyka” – wiejskie spóldzielnie oszczędnościowo-kredytowe Cechy szczególne: lokalność, jednakowe oprocentowanie wszystkich udzielanych pożyczek, niskie udziały i wpisowe. Po II wojnie światowej te Kasy Stefczyka, które przetrwały zostały włączone do podporządkowanego państwu systemu bankowego- do ich tradycji nawiązują obecnie Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo-Kredytowe (SKOK) największa z nich nosi nazwę Stefczyka.

Przykłady organizacji dobroczynnych i oświatowych Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności hr. Zofii Zamoyskiej Towarzystwo Kolonii Letnich Bolesława Prusa Mokotowski Instytut Moralnie Zaniedbanych Dzieci –Fryderyka Skarbka Towarzystwo Gniazd Sierocych Kazimierza Jeżewskiego Sieć organizacji wincentyńskich- hr. Łubieńskiego Opieka nad bezdomnymi i nauka zawodu – malarza Alberta Chmielowskiego

Gospodarka społeczna w okresie II Rzeczypospolitej Polskiej (1918-1939)

Uwarunkowania odbudowy samoorganizacji społecznej i gospodarczej w II RP Aktywna rola państwa w rozwoju samoorganizacji i samowystarczalności ekonomicznej obywateli w II RP: FUNKCJA NORMATYWNA: Ustawa spółdzielcza z 1920 r. Prawo o stowarzyszeniach w 1932 r. MODEL SPOŁECZNY OPARTY NA WSPÓŁDZIAŁANIU ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ I ORGANIZACJI SPOŁECZNYCH (WYSOKI UDZIAŁ W REALIZACJI ŚWIADCZEŃ SPOŁECZNYCH DOCENIANIE PRZEZ PAŃSTWO AKTYWNOŚCI OBYWATELSKIEJ (m.in. Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski i Honorowe Obywatelstwo Warszawy dla Eugenii Kierbedziowej)

Typy podmiotów gospodarki społecznej w II RzeczypospolitejII RP INSTYTUCJE GOSPODARKI SPOŁECZNEJ: FUNDACJE, STOWARZYSZENIA, ZWIĄZKI DOBROCZYNNE ŚWIECKIE I RELIGIJNE, KÓŁKA ROLNICZE, SPÓŁDZIELNIE KREDYTOWE (BANKI LUDOWE), KASY STEFCZYKA, KASY ZAPOMOGOWO- POŻYCZKOWE, SPÓŁDZIENIE ROLNICZE I MIESZKANIOWE. FORMY DZIAŁALNOŚCI: PROWADZENIE DZIAŁALNOŚCI SPOŁECZNO- GOSPODARCZEJ, PROWADZENIE SZPITALI, ZAKŁADÓW OPIEKUŃCZYCH, DOMÓW NOCLEGOWYCH, SANATORIÓW, BURS, CZYTELNI, WSPOMAGANIE DZIAŁALNOŚCI KULTURALNEJ, OŚWIATOWEJ, BADAŃ NAUKOWYCH,.

Liczba podmiotów gospodarki społecznej w II Rzeczypospolitej W Polsce w końcu lat 30. było zarejestrowanych: 22 700 spółdzielni (pracy, spożywców, kredytowo- oszczędnościowych, mieszkaniowych) Szacuje się, że w II RP 1/5 dorosłych obywateli była członkiem jakiejś spółdzielni 1/5 depozytów była ulokowana w bankach spółdzielczych i kasach Stefczyka. 10 tyś. stowarzyszeń 3 tyś. fundacji

57% placówek - stowarzyszenia i fundacje Opieka całkowita nad dziećmi i młodzieżą w II RP wg organu prowadzącego 57% placówek - stowarzyszenia i fundacje Prawie 40% - zgromadzenia zakonne, związki wyznaniowe, fundacje i osoby prywatne 10% samorząd terytorialny

Prowadzenie przedszkoli przez organizacje trzeciego sektora W 1935 r. ponad połowę przedszkoli prowadziły świeckie i wyznaniowe organizacje non-profit. Przedszkola państwowe stanowiły: 11% ogólnej liczby placówek, Samorządowe 19%, Prywatne 16%, Organizacje religijne (w tym nonprofit) 20% Świeckie organizacje społeczne: 34% (Wróbel, 1967).

Żydowskie Kasy Bezprocentowych Pożyczek: przykład samoorganizacji ekonomicznej Centralne Towarzystwo Popierania Kredytu Bezprocentowego i Krzewienia Pracy Produkcyjnej wśród Ludności Żydowskiej (CEKABE): Zakładanie i nadzór nad żydowskimi kasami bezprocentowych pozyczek Subwencjonowanie przez „American Joint Distribution Committee” oraz źródła miejscowe, w tym wkłady prywatne, samorządów,MSW, MK. 1936: 5000 kas na terenie II RP

Udział stowarzyszeń, fundacji, funduszów w zaspokajaniu potrzeb edukacyjnych i kulturalnych Pomoc materialna dla młodzieży szkolnej (Fundacja im. J. hr Potockiego Fundusz im. J. Piłsudskiego) Wspieranie finansowe działalności szkół powszechnych, jadłodajni dla młodzieży szkolnej, bibliotek, burs, towarzystw oświatowych i kulturalnych, badań naukowych i kultury (Fundacja Smogulecka hr. Hutten-Czapskiego, Fundacja Kórnicka rodziny Zamoyskich).

Gospodarka społeczna podczas II wojny światowej 1940 – powstanie Rady Głównej Opiekuńczej reprezentującej organizacje polskiej dobrowolnej opieki społecznej świeckiej i religijnej RGO: ratowanie kultury narodowej (wspieranie artystów, organizowanie koncertów dobroczynnych muzyki poważnej Rola parafii

Gospodarka społeczna podczas II wojny światowej Rola parafii, zakonów i klasztorów w pomocy humanitarnej i opiece nad kulturą narodową Tajna Organizacja Nauczycielska, Konspiracyjna działalność związków księgarzy 1940 – Żydowska Samopomoc Społeczna 1940 – Ukraińska Rada Główna

Spółdzielczość w okresie okupacji II wojny światowej Spółdzielczość, z ogromnymi stratami materialnymi i ludzkimi, przetrwała kataklizm II wojny światowej. Organizacje spółdzielcze poddane kontroli niemieckich komisarzy i podporządkowane gospodarce wojennej (rozprowadzanie towarów reglamentowanych, skup kontyngentów), Powszechnie angażowały się w działalność konspiracyjną – udzielały pomocy żywnościowej podziemiu,

Spółdzielczość w okresie okupacji II wojny światowej Spółdzielczość oferowała nieraz fikcyjne zatrudnienie jej działaczom, a także ludziom nauki i kultury, co dawało im prawo do otrzymywania kartek żywnościowych i chroniło przed wywózką na przymusowe roboty do Rzeszy.

Spółdzielczość: okres II wojny światowej Spółdzielnie - miejscem konspiracyjnych kontaktów (tajne nauczanie na wszystkich szczeblach, imprezy kulturalne, ukrywanie Żydów i osób zagrożonych) aresztowaniem. Pod pozorem legalnej działalności – zwłaszcza warszawskiego „Społem” i WSM– prowadzono prace koncepcyjne, snuto wizje przyszłej wolnej i demokratycznej Polski, w której spółdzielczość i gospodarka społeczna miały zachować kluczową pozycję.

Spis literatury przedmiotu Ewa Leś, Zarys historii dobroczynności i filantropii w Polsce, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001. Adam Piechowski, Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne w Polsce. Tradycje i przykłady, w: Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne. Wprowadzenie do problematyki, red. naukowa E. Leś, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008.