UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO CHARAKTERYSTYKA I PODZIAŁ KLINICZNY UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO Opracowała: Monika Haligowska

UPOŚLEDZIENIE UMYSŁOWE Zgodnie z ICD – 10 (1998) UPOŚLEDZIENIE UMYSŁOWE polega na obniżeniu poziomu rozwoju wielu procesów i funkcji poznawczych, co przekłada się z jednej strony na POZIOM INTELIGENCJI mierzonej współczynnikiem inteligencji wg różnych testów, z drugiej – w ZDOLNOŚCIACH ADAPTACYJNYCH Jednostki do warunków społeczno – kulturowych. W DSM – IV dodaje się, że diagnoza U.U. wymaga, aby obniżenie poziomu intelektualnego i adaptacyjnego wystąpiło PRZED 18 ROKIEM ŻYCIA.

„W perspektywie klinicznej UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE jest traktowane jako nieodwracalne zaburzenie psychiczne, które powstało na skutek trwałego uszkodzenia lub dysfunkcji mózgu, charakteryzujące się konkretnymi objawami w sferze funkcjonowania poznawczego i deficytami w radzeniu sobie w życiu codziennym”. (Cierpiałkowska, 2011, s. 174)

STOPNIE UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO W ICD – 10 wyodrębniono cztery stopnie upośledzenia umysłowego, w oparciu o: poziom obniżenia sprawności intelektualnej, - rozwoju mowy, - funkcjonowania społecznego, - sprawności motorycznej, - zdolności do uczenia się i radzenia w różnych obszarach życia.

STOPNIE UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO wg ICD – 10 i DSM – IV STOPIEŃ UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO ZAKRES IQ WG ICD – 10 ZAKRES IQ WG DSM - IV WIEK UMYSŁOWY % OSÓB W POPULACJI UPOŚLEDZONYCH łagodny – lekki (DSM- IV) 50 - 69 50 – 55 do ok.70 9 do poniżej 12 lat 85 umiarkowany 35 – 49 35 – 40 6 do poniżej 9 lat 10 znaczny - głęboki 20 - 34 20 – 25 3 do poniżej 6 lat 4 głęboki < 20 poniżej 20 lub 25 poniżej 20 lub 25 około 1

KLASYFIKACJI STOPNI UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO dokonuje się: w oparciu o wskaźnik inteligencji uzyskany na podstawie liczby odchyleń standardowych od wartości średniej ilorazu inteligencji (np. przy użyciu Skali Inteligencji Wechslera); 2) charakterystyka stopnia spełnienia standardów oczekiwanych od osób w podobnym wieku, żyjących w określonych warunkach społeczno – kulturowych – stopień upośledzenia zdolności adaptacyjnych;

ZDOLNOŚCI ADAPTACYJNYCH STOPIEŃ UPOŚLEDZENIA ZDOLNOŚCI ADAPTACYJNYCH stwierdza się w oparciu występowanie deficytów przynajmniej w dwóch z następujących obszarów: samodzielność w zakresie czynności samoobsługowych, umiejętności komunikowania się i utrzymywania relacji społecznych, - praktyczne umiejętności edukacyjne, - dbanie o własną kondycję zdrowotną, - umiejętności korzystania ze społecznych służb wsparcia, - dbanie o bezpieczeństwo, - wypoczynek, - zdolność do pracy, - zdolność do samodzielnego poruszania się na określonym terenie (np. w mieście, ulicy) itp.

OBRAZ KLINICZNY POSZCZEGÓLNYCH STOPNI UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO - CHARAKTERYSTYKA

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU LEKKIM Informacje ogólne: Iloraz inteligencji waha się w granicach: od 55 do 69 (skala Wechslera) 52 – 67 – WHO od 2 do 3 odchyleń standardowych; Jako osoby dorosłe nie przekraczają poziomu ogólnego rozwoju intelektualnego 12 -letniego dziecka. Pod względem dojrzałości społecznej osiągają poziom 17 – latka. (Kirejczyk, 1981)

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU LEKKIM Dzieci o tym samym ilorazie inteligencji (tu: u.u. w stopniu lekkim), w podobnym wieku i poziomie dojrzałości społecznej, „ cechują się wielką różnorodnością w zakresie funkcjonowania poszczególnych zdolności i umiejętności. Jedne dzieci mają kłopoty z analizą i syntezą słuchową, inne wykazują braki w zakresie percepcji wzrokowej. Są dzieci, które mają kłopoty z koncentracją uwagi, z zaburzoną pamięcią. Dzieci różnią się między sobą zdolnościami manualnymi, różne jest bowiem u różnych dzieci upośledzenie koordynacji wzrokowo – ruchowej rzutującej na precyzję wykonywanych ruchów”. (Kosmowska, 1999, s. 8)

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU LEKKIM Obniżony poziom: wielu funkcji poznawczych, ogólnej sprawności motorycznej, rozwoju mowy i zdolności komunikowania się z ludźmi. Największe obniżenie możliwości intelektualnych występuje w zakresie myślenia, gdyż są pozbawione zdolności do myślenia abstrakcyjnego, pozostając na etapie operacji konkretnych. Trudność z logicznym wnioskowaniem. Obniżony krytycyzm. Niedokładność postrzegania. Trudności w ocenie stosunków przestrzennych. Obniżenie zdolności do analizy i syntezy wzrokowej.

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU LEKKIM Upośledzenie pamięci świeżej i trwałej. Obniżenie zdolności do koncentracji, podzielności i przerzutności uwagi. Trudności w nauce szkolnej, w dobrym opanowaniu czytania, pisania, liczenia. Osiągają podstawowe umiejętności komunikowania się konieczne do nawiązywania i podtrzymywania rozmowy. Słownictwo dość ubogie. Wolniejsze tempo osiągania różnych zadań rozwojowych na danym etapie życia.

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU LEKKIM Niedojrzałość emocjonalna. Trudności w kontroli emocji i potrzeb. Problem w procesie uwewnętrznienia norm oraz w rozwoju uczuciowości wyższej. Niskie poczucie własnej wartości. Większość z nich osiąga pełną niezależność w zakresie samoobsługi oraz wykonywanie różnych prac domowych, jest zdolna do pracy wymagającej niezbyt wysokich kwalifikacji. ( Kościelska, 1995; ICD – 10, 2000; Wyczesany 2004; Cierpiałkowska 2011)

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU UMIARKOWANYM Informacje ogólne: Iloraz inteligencji waha się w granicach: od 40 do 54 (skala Wechslera) 36-51 – WHO od 3 do 4 odchyleń standardowych W wieku 15 lat osiąga wiek inteligencji 7-8 lat. Pod względem dojrzałości społecznej max. osiągają poziom 10 – latka. (Kirejczyk, 1981)

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU UMIARKOWANYM obniżony poziom sprawności intelektualnej; - schorzenia różnych receptorów (np. słuchu, wzroku, kinestezji), co pogłębia trudności w nauce szkolnej i osiąganiu zadań rozwojowych na różnych etapach życia; W zależności od rodzaju i miejsca uszkodzeń mózgu obraz kliniczny niepełnosprawności intelektualnej st. umiarkowanego może być różny.

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU UMIARKOWANYM myślenie przedoperacyjne, konkretno – obrazowe; znacznie ograniczona zdolność do rozumienia rzeczywistości i formułowania wniosków o niej; spowolnienie dynamiki myślenia i spostrzegania; obniżona zdolność do wyodrębniania istotnych szczegółów, cech przedmiotów i zjawisk; błędy w ujmowaniu związków między zdarzeniami, co sprzyja zmyśleniom i konfabulacjom; dominuje uwaga mimowolna, ze zmniejszoną zdolnością do utrzymywania uwagi; poważne problemy w zapamiętywaniu, przechowywaniu i odtwarzaniu informacji ;

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU UMIARKOWANYM spowolniony rozwój mowy, niewielki zasób słów, chaotyczne, agramatyczne wypowiedzi; czasem mowa jest niewyraźna lub bełkotliwa; proste polecenia są rozumiane; ograniczone postępy w nauce; tym niemniej niektóre dzieci opanowują podstawowe umiejętności w zakresie czytania, pisania i liczenia; w życiu dorosłym są zdolne do wykonywania prostych, praktycznych czynności; zazwyczaj nabywają umiejętności w zakresie samoobsługi, dbania o higienę, wykonywania prostych prac domowych (sprzątanie, przygotowanie posiłku);

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU UMIARKOWANYM raczej nie jest możliwe, aby w dorosłości prowadziły całkowicie samodzielne i niezależne życie; mogą ujawniać nadpobudliwość, gwałtowność, zachowania aspołeczne, autodestrukcyjne, buntownicze, negatywistyczne, które zwykle są efektem stosowania niewłaściwych metod wychowawczych lub złych relacji z opiekunami; występowanie całościowych zaburzeń rozwoju (np. autyzm dziecięcy, różne choroby neurologiczne);

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU ZNACZNYM Informacje ogólne: Iloraz inteligencji waha się w granicach: od 25 do 39 ( skala W. Wechslera) 20-35 – WHO 4 do 5 odchyleń standardowych Jako osoby dorosłe nie przekraczają poziomu ogólnego rozwoju intelektualnego 6-letniego dziecka. Pod względem dojrzałości społecznej osiągają poziom dziecka 8-letniego. (Kirejczyk, 1981).

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU ZNACZNYM poważnie obniżona sprawność i szybkość spostrzegania; znacznie zaburzona koncentracja uwagi: koncentruje się tylko na przedmiotach służących zaspokajaniu potrzeb lub wyróżniających się np. zdecydowaną barwą; dominuje uwaga mimowolna, brak jest uwagi dowolnej; mała trwałość pamięci; rozwój mowy głęboko opóźniony: pojedyncze wyrazy wypowiada dopiero się w wieku szkolnym; często nie buduje zdań, wypowiada się monosylabami lub jednym wyrazem; niekiedy używa prostych zdań, nie odmienia przez przypadki;

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU ZNACZNYM myślenie jedynie sensoryczno – motoryczne, bardzo słabo rozwinięte w działaniu; głęboko upośledzone jest myślenie pojęciowo – słowne; głęboko upośledzony rozwój ruchowy: siadanie i chodzenie opanowuje w wieku przedszkolnym; poważnie upośledzona jest motoryka rąk; zdolne do okazywania uczuć, przywiązania, choć wyrażają je w sposób prymitywny; nie kontrolują emocji i popędów; są mało samodzielne, realizują proste potrzeby oraz dbają o higienę osobistą; nie są zdolne do samodzielnego życia; wymagają opieki osoby drugiej. (Kirejczyk, 1981; Sękowska, 1983; Doroszewska, 1989; Dykcik, 1997; Sowa, 1997)

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU GŁĘBOKIM Informacje ogólne: Iloraz inteligencji waha się w granicach: od 0 do 24 (skala W. Wechslera) 0-19 - WHO 5 i więcej odchyleń standardowych Nie wykształcone są procesy intelektualne i myślenie. Maksymalny poziom dojrzałości społecznej to 4 lata. Zwolnione są z obowiązku szkolnego, wymagają stałej opieki i pielęgnacji. (Kirejczyk, 1981).

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU GŁĘBOKIM objawy związane ze specyfiką uszkodzenia mózgu i narządów; inteligencja osiąga poziom pozwalający na postrzeganie i doświadczanie rzeczywistości w wymiarze zmysłowo – ruchowym; umiejętności komunikacyjne bardzo zróżnicowane: od braku kontaktu do rozumienia prostych poleceń i mówienia kilku słów; minimalne lub brak zdolności do zapamiętywania i utrzymywania uwagi dowolnej;

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU GŁĘBOKIM bardzo zaburzone procesy orientacyjne, głęboko zaburzone spostrzeganie, niektóre dzieci nie są w stanie skoncentrować wzroku na przedmiocie, reagują głównie na bodźce sygnalizujące pokarm, u niektórych brak objawów koncentracji uwagi mimowolnej; niemożliwe jest zapamiętywanie i uczenie się; zdolne są do wyrażania prostych emocji, najczęściej jednak występuje u nich brak objawów życia uczuciowego i przejawów samodzielności;

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU GŁĘBOKIM ciężkie wady neurologiczne i fizyczne upośledzające zdolność do poruszania się, a czasem percepcji rzeczywistości; mogą pojawić się choroby: nietypowy autyzm, padaczka, schorzenia somatyczne; przejawiają zachowania autostymulacyjne, które mogą przebierać charakter wizualny, słuchowy i dotykowy; pojawiają się one w sytuacji, kiedy dziecko nie otrzymuje odpowiedniej dawki stymulacji; prawdopodobnie służy to utrzymaniu przy życiu sytemu nerwowego, który musi być pobudzany; (Garlicki, 1978; Olechnowicz, 1979; Kościelska, 1995; Pileccy, 1998; Orkisz i in. 2000; Siwek 2006)

LITERATURA: L. Cierpiałkowska. Psychopatologia. Rozdz. 6.4. Obraz kliniczny upośledzenia umysłowego. Warszawa Scholar. J. Doroszewska (1989). Pedagogika specjalna. T. I i II. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź Ossolineum. W. Dykcik (red.) (1997). Pedagogika specjalna. Poznań Wyd. UAM. R. Garlicki (1978). Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo w różnych stopniach według wieku metrykalnego w: J. Dziedzic. Kultura fizyczna w szkołach i zakładach dla upośledzonych umysłowo. Warszawa WSiP. ICD (2000). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne (wyd.2 uzupełnione). Kraków- Warszawa Uniwersyteckie Wyd. Medyczne Vesalius, Instytut Psychiatrii i Neurologii. K. Kirejczyk (red.) (1981). Upośledzenie umysłowe-pedagogika. Warszawa PWN.

B. Kosmowska (1999). Dzisiaj się bawimy B. Kosmowska (1999). Dzisiaj się bawimy. Rewalidacja indywidualna prowadzona Metodą Dobrego Startu. Scenariusze zajęć dla klas I-IV szkoły specjalnej. Warszawa WSiP. M. Kościelska (1995). Oblicza upośledzenia. Warszawa PWN. H. Olechnowicz (1979). Wychowanie i nauczanie głębiej upośledzonych. Warszawa WSiP. M. Orkisz, M. Piszczyk, A. Smyczek, J. Szwiec (red.) (2000). Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym. Przewodnik dla nauczycieli. Warszawa CPM-PN. W. Pilecka, J. Pilecki (1998). Psychoruchowy rozwój dzieci o obniżonej sprawności ruchowej w: (red.) W. i J. Pileccy. Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności intelektualnej. Kraków WSP. Z. Sękowska (red.) (1983). Wybrane zagadnienia z psychologii dziecka upośledzonego umysłowo. Lublin UMCS 1983.

S. Siwek (2006). Upośledzenie umysłowe w: (red. ) A. R. Borkowska, Ł S. Siwek (2006). Upośledzenie umysłowe w: (red.) A.R. Borkowska, Ł. Domańska. Neuropsychologia kliniczna dziecka. Warszawa PWN. J. Sowa (1997). Pedagogika specjalna w zarysie. Rzeszów Wydawnictwo Oświatowe FOSZE. J. Wyczesany (2004). Pedagogika upośledzonych umysłowo. Kraków Impuls.