Grzegorz Górniewicz UNIWERSYTET KAZIMIERZA WIELKIEGO W BYDGOSZCZY PRZYCZYNY I DOPUSZCZALNE GRANICE DŁUGU PUBLICZNEGO  

Ustawa o finansach publicznych z 27 sierpnia 2009 roku DŁUG PUBLICZNY W literaturze przedmiotu można znaleźć liczne definicje długu publicznego (public lub government, lub national debt), nazywanego też narodowym lub państwowym. Według najkrótszych, podręcznikowych definicji dług publiczny to finansowe zobowiązania władz publicznych z tytułu zaciągniętych pożyczek. Inne źródła podają, iż są to wszystkie zobowiązania zaciągnięte przez Skarb Państwa, państwowe fundusze celowe mające osobowość prawną oraz przez gminy. Traktat z Maastrich Ustawa o finansach publicznych z 27 sierpnia 2009 roku

PRZYCZYNY POWSTAWANIA 1. utrzymujący się przez lata deficyt budżetowy; 2. okresy wzmożonych wydatków publicznych (szczególnie okresy wojen i głębokich kryzysów gospodarczych); 3. realizowana doktryna ekonomiczna, która może zakładać świadome utrzymywanie się deficytu budżetowego i długu publicznego jako narzędzi interwencjonizmu państwowego; 4. wpadnięcie władz publicznych w tzw. pułapkę zadłużenia (utratę zdolności terminowego spłacania długu).

DŁUG PUBLICZNY A SALDO BUDŻETOWE d = d0 + r . b d - saldo budżetu państwa w ujęciu konwencjonalnym w relacji do PKB, d0 - pierwotny deficyt lub nadwyżka budżetowa (bez wydatków na obsługę długu publicznego) w relacji do PKB, r - średnia stopa procentowa w obsłudze długu publicznego, b - poziom długu publicznego w relacji do PKB.

Teoretyczne wyjaśnienie przyczyn Już w 1752 roku David Hume w „Eseju o handlu” napisał, że dług publiczny stanowi wielkie zagrożenie dla społeczeństwa i jest zamachem na prawo własności. Kilka lat później, w 1763 roku angielskie zadłużenie publiczne przekroczyło 140% w relacji do PKB. Adam Smith (1776), podobnie jak i inni ekonomiści klasyczni, prezentował uprzedzenie do wydatków publicznych, które gdy są finansowane z podatków lub obligacji rządowych nieuchronnie odciągają pracę produkcyjną do zastosowań nieprodukcyjnych.

Teoretyczne wyjaśnienie przyczyn W XIX wieku David Ricardo zastanawiał się czy finansowanie wydatków wojennych przez państwo z długu zaciągniętego przez państwo nie jest ekwiwalentem dla zwiększonego opodatkowania. Państwo będzie musiało w przyszłości spłacić zadłużenie, a środki zdobędzie podnosząc podatki. Zdaniem Davida Ricardo dług publiczny powoduje ucieczkę kapitału, a finansowanie deficytu z zadłużenia pochłania prywatne oszczędności. Ciężar zadłużenia to nie tylko roczne oprocentowania, ile marnotrawienie zasobów odpowiadających wielkości długu. D. Ricardo prezentuje obronę opodatkowania w przeciwieństwie do długu publicznego jako metody finansowania przez państwo wydatków wojennych.

Teoretyczne wyjaśnienie przyczyn Kwestia finansowania deficytem obniżki podatków nabrała szczególnego znaczenia współcześnie, gdy Robert Barro opublikował artykuł, w którym przedstawił argumenty za tym, że obie formy są ekwiwalentne (tj. podmiotom gospodarczym jest tak naprawdę wszystko jedno, czy wyższe podatki zapłacą teraz, czy w przyszłości). James Buchanan nazwał tą koncepcję neutralności długu ricardiańskim teorematem ekwiwalentności.

Teoretyczne wyjaśnienie przyczyn Keynesiści utrzymują, że bezpośredni ciężar długu publicznego ponoszony jest w momencie jego emisji. Tym samym spoczywa on na bieżącym, a nie jak twierdzili klasycy przyszłym pokoleniu. To obecne pokolenie musi uzbierać środki potrzebne na pokrycie deficytu budżetowego (zakup obligacji) kosztem swoich wydatków konsumpcyjnych. Należy zwrócić uwagę, że podstawą tych poglądów było założenie, iż nabywcami zobowiązań są reprezentanci sektora krajowego, a nie zagranicznego.

Dopuszczalne granice długu W literaturze przedmiotu można znaleźć twierdzenie, że jeżeli przyrost PKB w danym okresie jest większy od przypadającej na dany czas wielkości spłaty długu to jest to sytuacja nie przynosząca szkody dla rozwoju konkretnej gospodarki. PKB > OZ, gdy: OZ = A + %Z; gdzie: PKB - przyrost PKB, OZ – obsługa zadłużenia, A – amortyzacja zadłużenia za dany okres, %Z – odsetki od zadłużenia. Jeżeli natomiast przyrost PKB pozwala jedynie na pokrycie obsługi zadłużenie, czyli: PKB = OZ, to jest to początek niewypłacalności. Rzeczywista niewypłacalność pojawia się, gdy obsługa zadłużenia jest większa od przyrostu PKB: PKB < OZ.

Dopuszczalne granice długu Traktat z Maastricht – 60% PKB Grecja – 180% Włochy – 133% Portugalia – 130%

Dopuszczalne granice długu W Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej oraz w ustawie o finansach publicznych z 2009 roku określone zostały górne granice długu publicznego oraz sposób postępowania w przypadku zbliżania się do określonego limitu (tylko w ustawie). Zgodnie z panującym prawem dług publiczny w Polsce nie może przekroczyć 3/5, czyli 60% wartości rocznego PKB. Zgodnie z ustawą o finansach publicznych należy podejmować działania ostrożnościowe i sanacyjne, gdy dług, powiększony o kwotę przewidywanych wypłat z tytułu poręczeń i gwarancji udzielonych przez podmioty sektora finansów publicznych, w relacji do PKB będzie kształtował się na poziomie 50-55% lub 55-60%.

Dopuszczalne granice długu W latach dziewięćdziesiątych Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju przyjęła następujące wskaźniki: - relacja długu do eksportu (wartość krytyczna wynosi 275%), - relacja odsetek do eksportu (jako wartość krytyczną przyjęto 20%), - stosunek obsługi długu (spłata rat i odsetek) do eksportu (30%), - relacja długu do PKB (50%).

Wnioski końcowe Główną przyczyną wzrostu długu publicznego w większości przypadków okazały się deficyty budżetowe. Twierdzenie to można jednak odwrócić głosząc, iż gdyby nie rosło zadłużenie, to nie pojawiałyby się deficyty. W teorii ekonomii widać wyraźne zmiany w traktowaniu długu publicznego. Ekonomiści klasyczni generalnie krytykowali jego zaciąganie uważając, że tworzy się przez nie obciążenia dla przyszłych pokoleń. Z biegiem czasu stosunek ekonomistów do kwestii zadłużenia zdecydowanie złagodniał. Wiele teorii wskazywało wręcz na potrzebę zaciągania długu publicznego szczególnie w przypadku pogorszenia się koniunktury gospodarczej.

Wnioski końcowe Pytanie o dopuszczalne granice zadłużenia pozostaje otwarte. Przedstawione w niniejszej pracy progi zostały już dawno przekroczone. W najbardziej zadłużonych krajach Unii Europejskiej limit długu w relacji do PKB (60%) obowiązuje tylko formalnie. Grecja przekracza go ponad trzykrotnie, a Włochy i Portugalia ponad dwukrotnie. Wyższy od dopuszczalnego poziom długu publicznego posiadają nawet silne gospodarczo kraje takie jak Francja, Niemcy i Wielka Brytania. Stosunek sumy zadłużenia wszystkich krajów UE do ich łącznego PKB wyniósł na koniec 2014 roku 86,8%. Pod tym względem sytuacja Polski (ok. 50%) wydaje się stabilna.