Komunikacja i zarządzanie międzykulturowe Prof. dr hab. Adam W. Jelonek

Zarządzanie w globalnym świecie Globalizacja: wzrost gospodarczej, kulturowej i politycznej współzależności aktorów na arenie globalnej. Arjun Appadurai Ethnoscapes: ruchy ludności w tym turystów, imigrantów, uchodźców i przedsiębiorców. Financescapes: globalne przepływy pieniędzy i powiązane ze sobą rynki finansowe oraz towarowe. Ideoscapes: globalne rozszerzanie się idei i ideologii politycznych (np.: demokracja, Greenpeace). Mediascapes: globalny zasięg mediów (gazet, radia, TV, internet). Technoscapes: obejmowanie przez technologie całego globu – np.: efekty „zielonej rewolucji”

Komunikowanie - schemat

Bariery w komunikowaniu Komunikacja (łac. communicare) - być w relacji, w związku. "Komunikowanie jest procesem, dzięki któremu rozumiemy innych i z kolei sami staramy się być zrozumianymi" [Andersen, 1959: 5] Bariery językowe Bariery kulturowe

Bariery językowe  Napis na hotelu w Moskwie “You are welcome to visit the cemetery where famous Russians are buried daily, except Thursday.”  Napis dla obcokrajowców w hotelu w Tokio “You are respectfully requested to take advantage of the chambermaids.”  Napis w kasie kolejowej w Kopenhadze “We take your bags and send them in all directions.”  Braniff Airlines slogan “Fly in Leather” został przetłumaczony na “Lataj nago” po hiszpańsku

Komunikowanie werbalne i niewerbalne Komunikacja werbalna: ustna (oralna) i piśmienna 35%; Komunikowanie niewerbalne tworzy klika grup sygnałów: –kinezjetyka – mowa ciała, mimika twarzy, gestykulacja, ruchy ciała, spojrzenie (okulezyka), przyjmowane pozy; –parajęzyk: cechy wokalne głosu: ton, barwa, natężenie, wysokość, głośność i modulacja; autoprezentacja: wygląd fizyczny, budowa ciała, ubranie, fryzura, makijaż, biżuteria, tatuaże (tzw. Fasada osobista); chronemika wykorzystuje czas jako środek komunikacji, punktualność, czas trwania jakiegoś zdarzenia; kultury monochroniczne (kolejność wykonywanych czynności, punktualność ) i polichroniczne; chromatyka kolor w komunikacji (panna młoda w Polsce na biało, w HK na czerwono, żółte róże Chile „nie lubię cię” w US „kocham cię”) proksemika, czyli zastosowanie w procesach komunikowania odpowiedniego dystansu; dotyk,

"OK" „ HwD " „To sekret" „Coś czuć" „ Wariat " „ Bardzo inteligentny " Problemy z komunikacją niewerbalną (kinezjetyka)

8 Cztery strefy oddziaływania u człowieka –I Strefa: Dystans intymnydo 18 cm. –II Strefa: Dystans osobniczy 45 cm. – 1,2 m –III Strefa: Dystans społeczny 1,2 m. – 3,6 m. –IV Strefa: Dystans publiczny 3,6 m. - Problemy z komunikacją niewerbalną (proksemika)

9 Rodzaje przestrzeni Przestrzeń nieformalna Przestrzeń na wpół trwała Przestrzeń trwała

Świadomość kulturowa Szczegółowa wiedza o różnicach kulturowych umożliwia prawidłowe funkcjonowanie w jej ramach √ Etnocentryzm Przekonanie że własny system kulturowy jest nadrzędny wobec innych X Jak znaleźć się w odmiennym otoczeniu kulturowym

Kultura Systemy wartości - przedmioty, stany rzeczy i sytuacje, które ludzie cenią, starają się osiągnąć lub wobec nich przyjmują postawę szacunku Np.: Społeczna hierarchia jest ważna i powinna być podtrzymywana, wolność jest podstawą systemu politycznego Normy - powinności i nakazy, wynikające z uznawanych wartości – w tym zwyczaje i obyczaje (np.: wiedzę zdobywamy w naturalny sposób poprzez doświadczenie, a zatem starsi są w naturalny sposób mądrzejsi od młodszych Postawy-normy przejawiające się w zachowaniach ludzi Np.: młodsi powinni okazywać szacunek starszym Kultura materialna w tym technologia- odzwierciedlająca dominującą kulturę Oficjalna ideologia i religia Struktura społeczna Stratyfikacja, ruchliwość społeczna, dystrybucja zasobów, instytucje Środowisko Edukacja Komunikacja Religia Struktura społeczna Normy i postawy Wartości Estetyka Kultura

Znaczenie kultury Kultura jest istotnym ale nie jedynym czynnikiem oddziałującym na funkcjonowanie członków społeczeństwa Też Np: -wiek osób -uwarunkowania genetyczne -poziom rozwoju gospodarczego -przynależność do klasy społecznej -indywidualne uwarunkowania psychologiczne -jednostki nie muszą się podporządkowywać normom -różnice nie muszą wywodzić się z kultury

Granice kultur Kultura jest cechą szczególną danej grupy społecznej...ale C: wojna w Zatoce w 1991 roku- przekonanie o homogeniczności Arabów, arabskiego „narodu”... Podczas gdy rózne dialekty, odmienności religijne (sunnici/szyici), struktura społeczna, stereotypy i uprzedzenia (Egipcjanie/Arabowie z Zatoki)

Sztywne i elastyczne stereotypy Stereotypy pomagają nam w zrozumieniu innych kultur...ale Mental files- szufladki używane dla obrobki nowych informacji poprzez porównanie ich z minionymi doświadczeniami i zdobyta wiedzą +Polak u Niemców „polski triatlon-na piechotę na basen, z basenu rowerem +Polak wg „Polish jokes” ("w supermarkecie wizytowanym przez prezydentów USA i Polski wysiadł prąd. Prezydent USA spędził 3 godziny w unieruchomionej windzie, prezydent Polski utknął na ruchomych schodach"). +Polak w Rosji podstępny, zdradzieckich, butny i arogancki +Rosjanin w Niemczech- okrutny, brudny, biedny +Słowak u Czechów- Słowacy to Madziarzy, którzy kiepsko nauczyli się polskiego +Francuz u Anglików "Najkrótsza książka na świecie" - według angielskiego dowcipu - to "Poczet francuskich bohaterów narodowych". C: Wnioski grupy roboczej do Margaret Thatcher dotyczącej charakteru narodowego Niemców przed zjednoczeniem „unsensitivity, self-obsession, a strong inclination to self-pity and a longing to be liked.

Sztywne i elastyczne stereotypy Jak widzą nas Azjaci... Nowoczesne wysoko rozwinięte społeczeństwo Dyscyplina w pracy odpowiedzialność Bogactwo, luksus, dostatek wysoki poziom życia Demokracja, prawa Stosunek do innych ludzi: tolerancja, otwartość Seks: swoboda, płytkość w relacji damsko męskich Symbole: Statua Wolności, Hollywood, western

Cywilizacje Oswald Spengler "Decline of the West„, Arnold J. Toybee "A Study of History" oraz Samuel Huntington „Clash of civilizations”Decline of the WestA Study of Historylash of civilizations Cywilizacja –kultura złożonego społeczeństwa o specyficznym zestawie idei i zwyczajów, które czynia ja unikalną lub......złożony system społeczno kulturowy w zaawansowany sposób zorganizowana

Cywilizacje

Kręgi cywilizacyjne Zachodnia (Australia, Ameryka Północna, Europa, prawdopodobnie też Bałkany, Rosja, Ameryka Łacińska)Zachodnia Wschodnia świat buddyjski, konfucjański (Chiny i diaspora chińska, Japonia) i hinduistyczny (Indie, Nepal)Wschodnia Muzułmańska (Bliski Wschód, Północna Afryka, część Azji Pd. Wsch.)_Muzułmańska Sub-SaharyjskaSub-Saharyjska

Debata nad relacjami między cywilizacjami Francis Fukuyama Koniec historii Samuel Huntington Zderzenie cywilizacji Jean Marie Guehenno La fin de la démocratie

Cywilizacja azjatycka studium przypadku Cywilizacja Wschodnia obszar geograficzny wyznaczony bezpośrednim oddziaływaniem tradycji taoistycznej, konfucjańskiej i buddyjskiej

Generalizacje antropologii kulturowej Tu Wei-ming, zasadnicze różnice między cywilizacją Zachodnią a cywilizacją Wschodnioazjatycką odnoszące się do sfery organizacji społecznej Roger T. Ames „Jednostka w tradycji wschodnioazjatyckiej nie jest autonomiczną całością rozumianą statycznie lecz tworzy dynamiczną całość z polem oddziaływań społecznych”.

Różnice w definiowaniu miejsca jednostki w społeczeństwie Tu Wei-ming, filozof i historyk z Uniwersytetu Harvarda 5 różnic między cywilizacją Zachodnią, a cywilizacją Wschodnią odnoszące się do sfery organizacji społecznej

Tu Wei-ming 5 różnic... jednostka Tradycja zachodnia jednostka jest traktowana jako izolowana całość, która ogranicza swe związki z innymi ludźmi dla poszerzenia zakresu swej niezależności. Tradycja wschodnia jednostka jest centrum sieci stosunków społecznych- Im głębiej jednostka wnika w siebie i im bardziej rozwija się duchowo, tym pełniej pojmuje swe związki z innymi.

Tu Wei-ming 5 różnic... jednostka Horyzontalna struktura społeczna na Zachodzie Rozmaite formuły piramidalnych systemów struktury społecznej w pozostałych kregach cywilizacyjnych

Tu Wei-ming 5 różnic... jednostka.

''Guānxi'' (wasta, arisan, raccomandazione) człowiek funkcjonuje w sieci relacji społecznej- jest tym ważniejszy im więcej relacji społecznych utrzymuje i im ma w nich istotniejsza pozycję (dobre lub złe guanxi) Choć terminu nie odnosimy do rodziny zobowiązania przypominają zobowiązania wobec członków wielkiej rodziny Aby osiągnąć założone cele, zarówno Chińczycy jak i obcokrajowcy powinni postarać się o poprawę swojej pozycji w stosunku do osoby do której chcą dotrzeć. Najbardziej powszechnymi sposobami wzmocnienia guanxi są działania mające na celu poprawę znajomości poprzez wizyty, wręczanie prezentów, zaproszenia na bankiety lub inne społeczne imprezy. Jeśli wspomniane sposoby osiągnięcia guanxi zakończą się sukcesem, mówi się, iż „otwarte zostały tylne drzwi” (houmen) a wraz z nimi związane możliwości. Raz zainicjowane, guanxi muszą być pielęgnowane.. 关系

Tu Wei-ming 5 różnic... jednostka Guanxi czy kontrakt? „Nic co jest napisane na papierze nie jest warte tyle, co papier na którym jest to napisane” Kontrakt dla Azjatów jest czymś koniecznym do prowadzenia biznesu z obcokrajowcami i tyle... Azjaci „podpiszą wszelkie kontrakty jakie będziemy sobie życzyć, i dopiero po tym, rozpoczną się prawdziwe negocjacje”. Nic co jest zapisane w kontrakcie jest niezmienialne. Argument „przecież jest to napisane!” spotka się z odpowiedzią: „Tak jest, ale teraz chcemy to zmienić” W opinii Azjatów w przypadku jakichkolwiek problemów, zainteresowane strony powinny zasiąść do wspólnego stołu i rozmawiać Prawnicy w oczach Azjatów stwarzają jedynie więcej problemów niż ich rozwiązują (prawników unikamy, umniejszamy ich rolę, najlepiej zaś aranzujemy spotkania jedynie prawników obydwu stron)

Tu Wei-ming 5 różnic... jednostka Budowa i podtrzymywanie guanxi „Prezent jest rzeczą błahą, ale związane z nim uczucie intensywne” Prezenty, a nawet znaczące sumy pieniędzy na ich zakup jako „społeczny smar” Wymiana prezentów zazwyczaj odbywa się podczas bankietów lub w ostatnim dnu spotkań. Uwaga- nie dajemy: -zegarów „song zhong” = „odwiedzić umierającego rodzica” „ -nakryć głowy =symbol „zdradzanego męża” -opakowanych na biało = żałoba Prezentów nie rozpakowujemy- liczy się gest dla guanxi Jeśli drogie (wieczne pióra, koniaki) możemy zachować cenę – wysokie guanxi Pamiętać o wzajemności -wartość prezentu powinna odzwierciedlać wartość związku:

Tu Wei-ming 5 różnic... jednostka Budowa i podtrzymywanie guanxi Jedzenie- ale nie do końca... Bankiety są zwyczajnie powszechnym sposobem sprostania społecznym obligacjom i nie wyrażają żadnych zobowiązań ze strony chińskiej w związku z biznesem. Pomaga budować guanxi ale łatwo łatwo wszystko zaprzepaścić NIE przerywamy jedzenia jednego z 9-13 dań= znak obrazy NIE wypijamy alkoholu bez toastów- (jeśli nie mamy zbyt silnej głowy) Jemy zgodnie z lokalną tradycją (pałeczki- strącanie,”wbijanie”, łyżka, ręce) Okazujemy zadowolenie z podawanych potraw (głośne jedzenie?) Uważamy na lokalne tradycje –Chiny: nie przewracamy jedzonej ryby Koniec przyjecia- szybkie rozejście się i odwzajemnienie zaproszenia

Tu Wei-ming 5 różnic... jednostka Utrata „twarzy” (mianzi 面子 lub lian 臉 ) 面子 臉 Lian społeczne postrzeganie moralności danej osoby (utrata grozi spadkiem zaufania w sieci społecznej) Mianzi społeczne postrzeganie prestiżu danej osoby (utrata grozi naruszeniem autorytetu, władzy) Np. : -Przerywanie naszemu rozmówcy, publiczne krytykowanie jego zachowań grozi mu utratą mianzi (choc nie lian) -z zasady unika się sytuacji powodujących „utratę mianzi” nawet w oczywistych wg. nas sytuacjach (patrz zamieszanie premiera Sinavattry w afery łapówkarskie i stręczycielskie) -Kłamstwo nie oznacza „utraty twarzy” Powiedzenie, że lot jest kilkadziesiąt minut opóźniony podczas gdy jest on odwołany w istocie służy „zachowaniu twarzy” (niemoznośc zorganizowania podróży grozi „utratą twarzy”) -W negocjacjach: fatalnym zwyczajem jest też poklepywanie rozmówcy co często zdarza się polskim handlowcom. -Uwaga na dowcipy: partnerzy nie tylko nie rozumieją humoru – najgorsze opowiadanie anegdot ze sfer damsko-męskich (może być źle zrozumiane i obraźliwe dla słuchających- często sprawy seksu są traktowane bardzo poważnie)

Tu Wei-ming 5 różnic... jednostka Kultura a status managera Badania Andre Laurenta ( ) Przywódca wszystko wie... Manager powinien dysponować szeregiem odpowedzi na pytania które zadawać mogą jego podwładni Szwecja10% Wielka Brytania27% USA18% Dania23% Holandia17% Szwajcaria38% Belgia44% Francja53% Niemcy46% Włochy66% Indonezja73% Chiny74% Japonia78%

Tu Wei-ming 5 różnic...prawa Tradycja Zachodu wysoka świadomość własnych praw. Jednostka, znająca swe interesy oraz uprawnienia, gotowa jest ich bronić kiedykolwiek uzna to za niezbędne. Tradycja Wschodu wysoka świadomość obowiązków. Człowiek koncentruje uwagę na swych powinnościach wobec innych oraz zbiorowości. Musi on być zatem “człowiekiem grupowym" chcącym współpracować z ludźmi go otaczającymi i hamującym swe egoistyczne dążenia (zewnętrzna manifestacja indywidualizmu spotyka się z potępieniem otoczenia i obniża prestiż jednostki.)

Tu Wei-ming 5 różnic...prawa To nie organizacja (państwo) jest dla człowieka, lecz człowiek dla organizacji (państwa) Lojalność ( 忠 ; zhōng) ale też... 忠 Konfucjańska koncepcja „humanitaryzmu” ( 仁 ;rén) 仁 Wspólna koncepcja „wzajemnych zobowiązań”

Tu Wei-ming 5 różnic...prawa Godność człowieka z azjatycką twarzą… Osiągana poprzez doskonalenie się, etyczne kształcenie i właściwe wypełnianie obowiązków Nie wywodzi się z praw natury Od autonomii jednostki ważniejszy jest dobrobyt całego społeczeństwa

Tu Wei-ming 5 różnic...prawa Ideologia tzw. Wartości azjatyckich Wiedeńska Światowa Konferencja Praw Człowieka 1993 –uniwersalizm praw człowieka 1994 Sprawa Michaela Petera Faya Deklaracja z Bangkoku warunkowy uniwersalizm praw człowieka - konieczność uwzględniania szczególnych uwarunkowań kulturowych, historycznych i religijno-filozoficznych każdego z państw System tzw. „wartości azjatyckich” oparty na wypowiedziach Singapuru Lee Kuan Yew, i premiera Malezji Mahathira bin Mohamada

Tu Wei-ming 5 różnic...prawa „Komunitaryzm” Powinności na rzecz rodziny i wspólnoty stanowią rdzeń życia społecznego. Interesy wspólnoty górują nad interesami jednostki Eksponowanie praw jednostki stanowi istotne zagrożenie dla porządku i harmonijnego funkcjonowania społeczeństwa. Samodyscyplina Azjatycka tradycja dobrowolnego podporządkowania się obywateli dyscyplinie we wszystkich wymiarach życia społecznego dotyczy nie tylko relacji rodzinnych i stosunków w zakładzie pracy, a także relacji politycznych Kulturowo uwarunkowana potrzeba odniesienia sukcesu w wymiarze gospodarczym. Argument organiczny Państwo i społeczeństwo stanowią jeden niepodzielny organizm. Wszelka krytyka władzy jest sprzeczna z interesami ogółu społeczeństwa. Prawa człowieka są konstruktem osadzonym w kulturze Zachodu i tracą swą ważność w innym kontekście cywilizacyjnym

Tu Wei-ming 5 różnic...prawa ChRL i inne państwa azjatyckie są bardzo wrażliwe na jakąkolwiek międzynarodowa krytykę w kwestii praw człowieka Zachód chce robić interesy z Chinami nawet za cenę przymknięcia oczu na łamanie praw człowieka

Tu Wei-ming 5 różnic...rytuały Cywilizacja Zachodnia nisko zrytualizowana. Niski poziom rytualizacji w kulturze Zachodu stwarza atmosferę swobody dla jednostki, utrudnia jednak utrzymywanie ugruntowanych i trwałych relacji społecznych. System zachodni oparty jest zatem na pluralizmie i wysokim stopniu tolerancji. Cywilizacja Wschodnia wysoko zrytualizowana. Duża część interakcji społecznych jest wyznaczana przez precyzyjnie określone normy. Daje to komfort pewności, co w danej sytuacji należy zrobić i jak się zachować, jak również, co znaczy każde z zachowań partnerów. System wschodnioazjatycki oparty jest na uniformizmie i bardzo niskiej tolerancji wobec zachowań czy poglądów “odbiegających od normy".

Tu Wei-ming 5 różnic...rytuały High context/low context cultures E.T.Hall High context- to co mówisz oznacza czasem coś innego Zewnętrzne otoczenie, sytuacja i pozawerbalne zachowania są kluczowe w wytwarzaniu i interpretowaniu komunikacji- trwałośc relacji społecznych (Arabowie Chińczycy, Japończycy) Za niewłaściwe zachowania rytualne na Malajach groziła kara śmierci Low context- to co mówisz oznacza dokładnie to co mówisz Zewnętrzne otoczenie, sytuacja i pozawerbalne zachowania mają miejsze znaczenie- (Zachód) -informacja musi być bezpośrednia i logicznie zakomunikowana -porozumienia są podpisywane- co prowadzi do gigantycznego rozwoju sektora prawniczego USA 279 prawników na ; UK 114 podczas gdy w Japonii tylko 11 -luźniejsze podejście do outsiderów – w nadziei że łatwiej się dostosują

Tu Wei-ming 5 różnic...rytuały High-context Low-context Niemcy Szwajcarzy (niemieccy) Skandynawowie USA Francuzi Anglicy Włosi Ameryka Płd. Arabowie Japończycy

Tu Wei-ming 5 różnic...rytuały SZCZĘŚCIE: „3” symbol narodzin „san” brzmi jak słowo oznaczające początek „8” szczęśliwa cyfra odpowiadająca za dobrobyt „numery kończące się na zero”- symbol dopełnienia a nie braku „kolor czerwony” – oznaka szczęścia (Chiński Nowy Rok) „kolor złoty (żółty)”- oznaka bogactwa NIESZCZĘŚCIE: „czas”- pierwsza sylaba „si jin” brzmi jak śmierć „4” –(też Korea) słowo oznaczające 4 (si) brzmi jak śmierć „kolor biały” kolor śmierci, pogrzebu i żałoby „ostre przedmioty” życzenie śmierci Symbolika numerów, kolorów i przedmiotów

Tu Wei-ming 5 różnic...rytuały Hutongi-szare Budynki imperialne –złoto-żółte dachy, czerwone mury,kolumny i drzwi, wydzielone kwartały miejskie „zakazane miasto”

Tu Wei-ming 5 różnic...rytuały Rytuał wizytówek Zawsze mamy pod dostatkiem wizytówek Dobrze mieć je przetłumaczone na język lokalny (chiński, japoński, koreański, arabski- bądź tłumaczenie dosłowne lub zapis fonetyczny –uwaga) Przyjmowanie oburącz, lekkie skinienie głową i okazanie uznania drugiej osobie Trzymamy zawsze przed sobą Na ogół na pierwszym miejscu nazwisko- plus tytuł Uwaga: w Chinach jest tylko 438 nazwisk (10% Zhang potem Li i Wang) Spotykamy się wyłącznie z osobami naszej rangi Sciskanie rąk powszechne (dłużej i delikatniej) unikamy całowania w rękę kobiet i lokalnych powitań

Tu Wei-ming 5 różnic...rytuały Indie/Bangladesz/ Malezja Kobiety nie witają się poprzez uscisnięcie dłoni Krzyżując nogi (np. przy siedzeniu) nie można kierować stóp ku rozmówcy Otrzymując cokolwiek wyciągamy zawsze prawa dłoń (nią też jemy) Gość musi dużo zjeść- odmowa nawet ze względu na dietę uznawana jest za nieuprzejmą Tak do domów jak i miejsc kultu wchodzimy zdejmując obuwie (także kościoły) Nie wskazujemy niczego palcem wskazującym (raczej pięścią) Chiny Unikamy bezpośredniego kontaktu – nawet jeśli prowadzimy goscia powinnismy robic to niebezpośrednio (może rękaw) Nie bierzemy ślubu w okresie żałoby- przynosi to pecha małzeństwu Kobieta w ciąży nie powinna uczestniczyć w pogrzebach Starsi uważają za honor płacenie rachunków w restauracji (zawsze protestujemy) Pieniądze w ramach szacunku dla nich wręczmy obydwiema rękoma i zawsze od dołu Japonia  Jest niegrzeczne przyjmowanie prezentu natychmiast (reguła są trzy odmowy)  Nie używamy chusteczki do wycierania nosa (hanakuso)  Usmiech lub smiech oznacza najczęściej poczucie zakłopotania lub nerwowości  Hai znaczy tak ale używamy go dla wykazania tego że usłyszelismy  Spóxnienie uznawane jestza wyraz lekceważenia- im niższy status tym wcześniej przychodzimy  Dawanie napiwków jest uznawane za wyraz nieokrzesania  Używanie wykałaczki jest niedopuszczalne (kosci)

Tu Wei-ming 5 różnic...równość Cywilizacja Zachodnia Założenie o równości wszystkich ludzi (wywodzące się chociażby z biblijnej koncepcji stworzonego na obraz i podobieństwo boskie człowieka). Cywilizacja Wschodnia Ontologiczna natura nierówności między ludźmi. Patriarchalny system rodu -podstawowego wzorca organizacji społecznej, Rytualna zasada podporządkowywania się “młodszych" “starszym”,

Tu Wei-ming 5 różnic...równość Ludzie są z natury nierówni Ludzie pojawili się z czerwi zalęgłych w ciele bóstwa Pangu (narodzonego z „pierwotnego jaja”) po jego śmierci Nugua (pierwotna matka symbolizująca yin) lepiła ludzi z gliny, jednak była to tak mozolna praca, więc wzięła gałązkę zamoczyła ją w błocie i otrzepując tworzyła ludzi. Dlatego też zamożni powstali z gliny, a biedni i niskiego stanu ze strząsanego błota.