dr Michał Kubiak Zakład Polityki Społecznej i Publicznej Instytut Politologii Uniwersytetu Gdańskiego Krajobraz pogranicza. Perspektywy i doświadczenia funkcjonowania małego ruchu granicznego z obwodem kaliningradzkim, opracowanie Łukasz Wenerski i Piotr Kaźmierkiewicz, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2013.

2. MRG między RP a FR obowiązuje od 27 lipca 2012 roku; 1. Mały Ruch Graniczny (MRG) włączono do prawa europejskiego w 2006 roku (na podstawie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej nr 1931/2006) w celu ujednolicenia polityki unijnej w odniesieniu do jej zewnętrznych granic; 2. MRG między RP a FR obowiązuje od 27 lipca 2012 roku; 3. Polacy (z województwa warmińsko-mazurskiego i pomorskiego) oraz Rosjanie (z obwodu kaliningradzkiego) mogą uzyskiwać dokument pozwalający na przekraczanie granicy bez konieczności posiadania wizy;

MRG „odnosi się do regularnego przekraczania zewnętrznej granicy lądowej (UE i państwa trzeciego) przez osoby zamieszkujące strefę przygraniczną w celu pobytu w strefie przygranicznej, na przykład ze względów społecznych, kulturowych lub uzasadnionych powodów ekonomicznych lub ze względów rodzinnych”.

Obszar objęty Małym Ruchem Granicznym Dwa polskie województwa (częściowo): 1. warmińsko-mazurskie (miasta: Elbląg i Olsztyn oraz powiaty: elbląski, braniewski, lidzbarski, bartoszycki, olsztyński, kętrzyński, mrągowski, węgorzewski, giżycki, gołdapski i olecki); 2. pomorskie (miasta: Gdańsk, Sopot, Gdynia oraz powiaty: pucki, gdański, nowodworski i malborski); Ze strony rosyjskiej włączono cały obwód kaliningradzki; Strefa ruchu przygranicznego objęła około 2,8 mln mieszkańców (1,9 mln Polaków oraz 0,9 mln Rosjan).

Umowa między RP a FR o MRG nie jest standardową w rozumieniu ram rozporządzenia 1931/2006 PE i Rady UE Strefa przygraniczna, to teren sięgający nie dalej niż 30 km od granicy lub w określonych przypadkach 50 km; tereny objęte MRG wykraczają poza te ramy (np. odległość między Gdańskiem a Kaliningradem wynosi 127 km), a sam Obwód kaliningradzki ma 208 km długości i 108 km szerokości.

Cele badań raportu ISP Analiza społecznych skutków MRG po stronie polskiej i ukazanie wpływu na postrzeganie Rosjan w Polsce, Zbadanie opinii na temat MRG wyrażanych przez osoby zaangażowane w polityczne, społeczne oraz gospodarcze aspekty relacji polsko-rosyjskich, Metoda badawcza: wywiady przeprowadzone 28 osobami różnych profesji, m.in.: ekspertami zajmującymi się stosunkami polsko-rosyjskimi, przedsiębiorcami, pracownikami hoteli, pracownikami różnych urzędów (miejskich, marszałkowskiego, wojewódzkiego, izby celnej, urzędu pracy), przedstawicielami organizacji pozarządowych, dziennikarzami; Miasta: Gdańsk, Olsztyn, Braniewo, Bartoszyce, Nowy Dwór Gdański.

Najważniejsze wnioski z raportu ISP Rosjanie ruszyli na masowe zakupy w Polsce wzbudzając tym zadowolenie przedsiębiorców w Polsce (Rosjanie zostawiają znaczne sumy pieniędzy); zwykli obywatele coraz bardziej akceptują Rosjan, postrzegając generalnie jako kulturalnych gości, normalnie zachowujących się w sklepach, restauracjach i hotelach; trudno dopatrzeć się niechęci czy kierowania się w ocenie przyjeżdżających Rosjan stereotypami, wzajemne stosunki w tym regionie opierają się w dużej mierze na neutralności, (przedstawiciele obu społeczeństw obecnie nie wchodzą ze sobą w głębsze relacje - tzw. „płytka jakość kontaktów”).

Zwiększający się ruch na granicy W ciągu 12 miesięcy od wejścia w życie umowy między RP a FR o MRG wydano 100 tys. zezwoleń uprawniających do odbywania wizyt w sąsiednimi kraju, a ruch na granicy z obwodem kaliningradzkim wzrósł o 74%, W 2012 roku granicę Polski z obwodem kaliningradzkim przekroczyło ponad 4 mln osób, a tylko w pierwszym półroczu 2013 roku tylko liczba przekroczeń wyniosła 3,3 mln osób.

Główne cele wjazdu Rosjan w ramach MRG Przede wszystkim zakupy: spożywcze, odzieżowe i obuwnicze oraz artykułów przemysłowych, AGD i RTV, dostępność i jakość produktów w Polsce oraz niższe ceny niż w obwodzie kaliningradzkim (gdzie np. parówki są droższe o 178%, twaróg o 128%, śmietana o 107%, mleko o 57%); w wywiadach podkreśla się, że: „koszyki klientów z Rosji są zawsze pełne, a przeciętna wartość towarów wynosi co najmniej kilkaset złotych” (nierzadko około 1000 zł); przeciętna rodzina z obwodu kaliningradzkiego wybiera się na zakupy do Polski nie rzadziej niż dwa razy w miesiącu.

Dwie grupy Rosjan: Osoby zamieszkujące tereny pasa przygranicznego, których celem jest zrobienie jak najszybszych zakupów przy jak najmniejszym nakładzie finansowym; Mieszkańcy (głównie) Kaliningradu, wyjeżdżający dalej, do głównych miast województw warmińsko-mazurskiego i pomorskiego, robiący zakupy przede wszystkim w największych centrach handlowych; Większą popularnością cieszy się województwo pomorskie z dużymi trójmiejskimi centrami handlowymi; Popularne są tzw. shopping tours - przejazdy autobusem z obwodu kaliningradzkiego bezpośrednio do konkretnego punktu zakupowego.

Stereotypy – strach ma wielkie oczy obawy dotyczące np. wzrostu przestępczości, przemytu w związku z MRG nie mają odbicia w rzeczywistości; obecność Rosjan z obwodu kaliningradzkiego stała się nieodłącznym elementem krajobrazu dwóch polskich województw; przedstawiciele branży turystycznej twierdzą, że „gdańska ulica lubi Rosjan”, Rosjanie i Polacy są dla siebie mili i życzliwi, ale te relacje mają (jak na razie) charakter powierzchowny („wzajemna neutralność”), bez żadnych interakcji, rozmów, spotkań innych niż przy kasie, w recepcji czy przy płaceniu rachunku za obiad.

Polacy traktują sąsiadów przeważnie jako bezproblemowych, czasem nawet sympatycznych gości z obwodu kaliningradzkiego, dobrych klientów zostawiających spore sumy pieniędzy; Przejście od stanu wzajemnej neutralności do dobrosąsiedzkich relacji wymaga większego zaangażowania w działania pozarządowe, kulturalne i sportowe (podejmowanie wspólnych inicjatyw, wymianę doświadczeń i lepsze poznanie się).

Współpraca organizacji pozarządowych (przykłady) Federacja Organizacji Socjalnych Województwa Warmińsko-Mazurskiego (FOSA) – projekt ukierunkowany na „wzmocnienie socjalnych organizacji pozarządowych w ich działaniach poprzez wymianę doświadczeń i dobrych praktyk organizacji działających w województwie warmińsko-mazurskim oraz Obwodu Kaliningradzkiego; Stowarzyszenie Motocyklistów „Warmia Bikers” z Braniewa uczestniczy raz do roku we wspólnym zjeździe motocyklistów z Polski i obwodu kaliningradzkiego; do Braniewskiego Centrum Kultury przyjeżdża przynajmniej raz w miesiącu na gościnne występy grupa z sąsiadującego obszaru Rosji; w sferze sportowej - Mistrzostwa Małego Ruchu Granicznego w Piłce Nożnej w Giżycku.

Trudności sprzedawcy dopiero uczą się odpowiedniego podejścia do klienta z Rosji; kluczowa - znajomość języka rosyjskiego przez personel, gdyż Rosjanie rzadziej niż przedstawiciele innych narodów chcą posługiwać się językiem angielskim; ważne są także materiały promocyjne, menu, informacje turystyczne i in., pojawiają się uwagi, że klient rosyjski może być klientem wymagającym w sensie „skomponowanej idealnie pod niego” czy też „kompleksowej obsługi w jednym miejscu (np. w centrum handlowym)”.

Zainteresowanie wyższych uczelni studentami z Rosji działania promocyjne (np. prezentacja oferty na targach edukacyjnych w Kaliningradzie (4-6.10.2013), czy promocja w dodatku do gazety „Kaliningradzka Prawda”; jednak potencjalnym studentom trzeba pokazać, że istnieje kierunek przygotowany specjalnie dla nich i jednocześnie, że uczelnia jest gotowa udzielić pomocy w znalezieniu mieszkania, proponuje akademik oraz opiekę w pierwszych dniach pobytu w Polsce; wtedy jest szansa, że młodzi Rosjanie zaczną pojawiać się na polskich uczelniach (regionu) w dużo większej liczbie.

Wspólna granica – co się udało, co należy dopracować? przejścia graniczne są modernizowane, ale nie powstała żadna nowa infrastruktura, sytuacja kadrowa też nie uległa poprawie; gdy budowano przejście Gronowo-Mamonowo, zakładano przepustowość techniczna dla 8 miesięcy wyniesie 121 tys. Osób, tymczasem w ciągu 2013 r. w ciągu 8 miesięcy przejechało 523 tys. Osób, to 430% normy (naczelnik Mamonowa); celem sprostania nowym zadaniom uruchomiono m.in. „zielony korytarz” w Grzechotkach (specjalnie oznakowany „nic do zgłoszenia”) pas ruchu przeznaczony dla podróżnych przekraczających granicę w celach turystycznych lub służbowych, który daje możliwość szybszego przekroczenia granicy;

do obsługi zielonego korytarza wykorzystuje się analizę poziomu ryzyka tzn. system informatyczny typuje na podstawie wcześniej zbieranych i analizowanych informacji, którą osobę należy skontrolować, Generalnie przyjętą przez Służbę Celną zasadą jest, że kontrolę na zielonym pasie można dokonać tylko w wypadku solidnych przesłanek. Jeżeli natomiast trafi się ktoś nieuczciwy, musi się liczyć z tym, że ciążą na nim surowe konsekwencje.

System eBooking elektroniczne powiadamianie o przybyciu na przejście graniczne zorganizowanych grup turystycznych, które mogą przekazywać Służbie Celnej odpowiednio wcześniej dane osób, które pojawią się na granicy. Jeżeli wszystko jest w porządku, to wtedy Służba Celna może odprawić całą załogę w 6 do 10 minut; system szczególnie pomocny podczas weekendów oraz innych dni kiedy Rosjanie pojawiają się na granicy większą grupą (np. majówka, okres noworoczny);

Dylematy wielu rozmówców podkreśla (jednak) – mając odmienne zdanie, że granica stanowi duży problem: przepustowość przejść granicznych pozostawia wiele do życzenia i ludzie muszą stać często w wielogodzinnych kolejkach; cały ruch odbywa się samochodami (nie ma pieszych przejść); wielu rozmówców przejawia przekonanie o niejasności i uznaniowości procedur (na granicy można się spodziewać wszystkiego, jeżeli trafi się na humor celnika to dobrze, w innym wypadku może być różnie); nieprecyzyjne szacowanie czasu oczekiwania np. zapowiadane 45 min. przedłużające się do 3 godzin.

Problemy nie tylko po polskiej stronie W stosunku do rosyjskich służ wysuwanych jest co najmniej tyle samo zarzutów co do polskich, a często są to również oskarżenia dużo poważniejsze (np. głosy o braniu łapówek). Wobec polskich służb takie zarzuty nie padają.

Podsumowanie MRG między Polską a Rosją w istotny sposób wpłynął na krajobraz polskich województw objętych umową; Rosjanie ruszyli na masowe zakupy (tańsze) do Polski; Z rozwoju sytuacji cieszą się polscy przedsiębiorcy, dostrzegając finansowe korzyści; Obecność Rosjan koncentruje się przede wszystkim na ofercie handlowej, ale stara się ich pozyskać także branża turystyczna; Zwykli obywatele nie zgłaszają zastrzeżeń w związku z obecnością Rosjan w Polsce (mieszkańcy Obwodu kaliningradzkiego są postrzegani raczej pozytywnie); Kontakty są jednak neutralne, przekształcenie ich jakości wymaga wzmocnienia działań oddolnych.