Zmiany po socjalizmie Leszek Balcerowicz Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Warszawa, 26 luty 2010 Zmiany po socjalizmie Koszty socjalizmu Różnice w ewolucji systemów politycznych po transformacji Ekonomiczne i pozaekonomiczne wyniki po socjalizmie Światowy kryzys finansowy a Europa Środkowo-Wschodnia Perspektywy

1. Koszty socjalizmu

Charakterystyka socjalistycznego systemu instytucjonalnego A. Szczególnie rozwinięty system nakazów i zakazów: prywatna przedsiębiorczość była zakazana, co wraz z przeprowadzoną w początkowych latach nacjonalizacją doprowadziło do monopolu sektora państwowego; przedsiębiorstwa państwowe podlegały centralnemu planowaniu, które dotyczyło produkcji, reglamentacji środków produkcji i walut obcych, cen i handlu zagranicznego; zakres aktywów finansowych dostępnych dla przedsiębiorstw i ludności był skrajnie ograniczony, ponieważ rynkowy system finansowy nie mógł istnieć obok centralnego planowania; tworzenie i funkcjonowanie wszelkich pozagospodarczych organizacji było poddane ostrej kontroli, tj. społeczeństwo obywatelskie było tłumione, a polityczna opozycja - zakazana; podróże zagraniczne były ograniczone; media podlegały cenzurze, bezpośredniej kontroli partii i polityce personalnej - mass media w znacznym stopniu były instrumentem socjalistycznej propagandy.

B. Szczególnie rozwinięty system nakazów i zakazów współistniał z przerośniętym socjalistycznym państwem dobrobytu obejmującym: relatywnie wysokie transfery (edukacja, zdrowie, zasiłki socjalne); ochronę socjalną zapewnioną przez przedsiębiorstwa państwowe; ceny żywności, energii i mieszkań sztucznie podtrzymywane na niskim poziomie; zabezpieczenia społeczne typowe dla gospodarek rynkowych nie istniały, ponieważ zapotrzebowanie na nie było zredukowane poprzez ograniczenie możliwości i zagrożeń jednostek. C. Państwo socjalistyczne było wypaczone w dziedzinie tzw. dóbr publicznych: wydatki na obronę były nadmierne i wynikały z imperialnych aspiracji b. ZSRR; zwalczanie pospolitych przestępstw było stosunkowo skuteczne, ale kosztem praktyk typowych dla państwa policyjnego; system prawny i wymiar sprawiedliwości uznawały prywatną działalność gospodarczą oraz niezależną aktywność społeczną i polityczną za przestępstwo i były zasadniczo sprzeczne z systemem prawnym i wymiarem sprawiedliwości, jakie są potrzebne dla gospodarki rynkowej i społeczeństwa obywatelskiego.

Dystans między krajami realnego socjalizmu a Europą Zachodnią zdecydowanie się powiększył. PKB per-capita (w dolarach międzynarodowych z 1990) w 1950 i 1990: Polska vs. Hiszpania Węgry vs. Austria (261%) (239%) (42%) (38%) (149%) (102%) (98%) (67%) Źródło: Maddison Database.

PKB per-capita (w dolarach międzynarodowych z 1990) w 1950 i 1990: Korea Pn. vs. Korea Pd. Kuba vs. Chile (1396%) (426%) (179%) (23%) (56%) (100%) (100%) (7%) PKB per-capita (w dolarach międzynarodowych z 1990) Chin w porównaniu do Europy Zachodniej (Europa Zachodnia = 100%) Źródło: Maddison Database.

2. Różnice w ewolucji systemów politycznych po transformacji

Wolność polityczna (Polity IV)

Wolność polityczna 2008 (Polity IV)

Zmiany instytucjonalna po socjalizmie I. Porządek prawny Ustrój w 2009 Zmiany instytucjonalne 1.Prawa klasyczne (“negatywne”) Zasadniczo ograniczone. Próby korzystania z tych praw uznane za przestępstwa przeciw socjalizmowi Pełny katalog, podobnie jak na Zachodzie Liberalizująca (wolnościowa) legislacja 2. Prawa socjalne (“pozytywne”) Rozległy katalog Po-socjalistyczna legislacja, włącznie z konstytucją, na ogól utrwaliła rozległe prawa socjalne

I. Porządek prawny (2) Socjalizm Ustrój w 2009 Zmiany instytucjonalne 3.Prawo gospodarcze -Zapewniało monopol własności państwowej i państwowe monopole -Tworzyło podstawę dla centralnego planowania i zakazywało rynku -Uznanie prywatnej własności i rynku. Pełny katalog ustaw niezbędnych dla rynku Eliminacje regulacji zapewniających monopol własności państwa i tworzących państwowe monopole Masowa legislacja prorynkowa 4. Prawo cywilne odnoszące się do społeczeństwa obywatelskiego Uniemożliwiało tworzenie niezależnych stowarzyszeń I fundacji Prawo wyborcze, umożliwiające pluralizm polityczny Tworzenie podstaw prawnych dla demokracji 5. Prawa regulujące politykę Prawo wyborcze, które zapewniało monopol mono-partii Prawo wyborcze umożliwiające pluralizm polityczny

8. Administracja publiczna II. System organizacji Socjalizm Ustrój w 2009 Zmiana instytucjonalna 6. System partyjny Monopartie mające monopol na władzę w antyliberalnym państwie System wielopartyjny Transformacja odziedziczonych partii, tworzenie nowych 7. Parlament Fasadowy Odbija pluralizm polityczny Od instytucji fasadowej do autentycznej 8. Administracja publiczna Kontrolowana przez aparat partyjny. Wiele branżowych ministerstw :obsługujących” centralne planowanie W zasadzie oddzielone od systemu partyjnego – zdecydowanie mniej ministerstw Eliminacja kontroli partii, reorganizacja tworzenie nowych urzędów regulacyjnych (nadzór finansowy, telekomunikacja, itp.) 9. Samorząd lokalny Brak Istnieje – jako jeden z mechanizmów dekoncentracji władzy politycznej Dekoncentracja władzy politycznej w przekroju: centrum – rejony - gminy

II. System organizacji (2) Socializm Ustrój w 2009 Zmiana instytucjonalna 10. Aparat bezpieczeństwa Rozległy, dominujący nad zwykłym aparatem ścigania dla ścigania przestępstw przeciw socjalizmowi Zasadniczo zredukowana rola wewnętrzna Demontaż starego, budowa nowego aparatu 11. Armia Kontrolowana przez mono-partię. Ostateczne narzędzie utrzymywania socjalizmu Oddzielona od systemu partyjnego, poddana nowej formie cywilnej kontroli Różny zakres restrukturyzacji i przeszkolenia 12. Policja Kontrolowana przez aparat partyjny, słabo ograniczona w działaniach wobec ludzi spoza elity władzy, różny zakres efektywności w ściganiu pospolitych przestępstw Oddzielona od systemu partyjnego, silniej ograniczona – przez prawa obywatelskie – w działaniach wobec ludzi. Różna efektywność w ściganiu pospolitych przestępstw

II. System organizacji (3) Socjalizm Ustrój w 2009 r. Zmiana instytucjonalna 13. Prokuratura Kontrolowana przez aparat partyjny, używana do ścigania przestępstw przeciw socjalizmowi. Dominująca wobec sądów Generalnie oddzielona od systemu partyjnego Skoncentrowana na ściganiu przestępstw pospolitych: większa równowaga w relacjach z sądami Różny zakres restrukturyzacji i przeszkolenia 14. Sądy W razie potrzeby kontrolowane przez mono-partię Niezależne. Różny zakres trafności orzeczeń i efektywności działania Przyznanie prawnej niezależności. Różny zakres reform w zakresie efektywności 15. Organizacja egzekwujące orzeczenia sądów Więziennictwo słabo ograniczone przez prawa jednostki. Brak specjalistów egzekwujących prawa wierzycieli, np. komorników, bo brak upadłości Silniejsze choć różne ograniczenia w formie praw jednostki. Zwiększona liczba specjalistów egzekwujących prawa wierzycieli Różny zakres restrukturyzacji. Rozwój nowych organizacji i zawodów egzekwujących prawa wierzycieli

II. System organizacji(4) Socjalizm Ustrój w 2009 r. Zmiana instytucjonalna 16. Media Politycznie kontrolowane przez formalną i nie formalną cenzurę Wolne od politycznej kontroli z ewentualnym wyjątkiem mediów publicznych Eliminacja politycznej kontroli. Rozwój nowych prywatnych mediów 17. Społeczeństwo obywatelskie Zdławione. Oficjalne organizacje „społeczne” poddane ostatecznej kontroli aparatu mono-partii Możliwy rozwój niezależnych stowarzyszeń i fundacji. Zrestrukturyzowane i zredukowane co do skali Spontaniczny rozwój Restrukturyzacja 18. Organizacje gospodarcze Sektor finansowy: monobank podporządkowany centralnemu planowaniu. Niewymienialny pieniądz Sektor niefinansowy: bezwzględna dominacja mono-politycznych organizacji państwowych Niezależny bank centralny. Głównie prywatne banki komercyjne w inne organizacje finansowe. Wymienialny pieniądz. Wiele konkurujących głównie prywatnych firm Wydzielenie banku centralnego. Prywatyzacja banków państwowych, wejście nowych. Wprowadzenie wymienialności pieniądza. Eliminacja przymusowych zgrupowań, prywatyzacja firm państwowych, wchodzenie nowych..

II. System organizacji (5) Socjalizm Ustrój w 2009 r. Zmiana instytucjonalna 19. Oświata podstawowa i średnia Monopol państwa. Polityczna kontrola w zakresie „wrażliwych” przedmiotów (nauki społeczne) W zasadzie zachowany. Ograniczony udział szkół niepublicznych. Zmienione programy odbijające przejście do demokracji i kapitalizmu Ograniczone wejście szkół niepaństwowych Zmiany w programach 20. Szkolnictwo wyższe, sektor B+ R Monopol państwa. Badania i edukacja w naukach społecznych poddane kontroli politycznej B+R w naukach technicznych ograniczone przez antyinnowacyjny wpływ socjalizmu Dość duży, choć mniejszościowy udział szkół niepublicznych. Odpolitycznione programy w naukach społecznych. Różny zakres przekształceń odziedziczonych ośrodków B+R. Nowe ośrodki w ramach firm prywatnych Znaczące wejście szkół niepublicznych, pewna restrukturyzacja publicznych. Liberalizacja badań i edukacji w naukach społecznych. Różny zakres restrukturyzacji. Tworzenie nowych ośrodków B+R

II. System organizacji (6) Socjalizm Ustrój w 2009 r. Zmiana instytucjonalna 21. System socjalny Na ogół rozległy repartycyjny system emerytalny. Rozległy zakres innych świadczeń Dominacja państwa w świadczeniu i finansowaniu usług zdrowotnych Na ogół zachowany. W niektórych krajach tworzenie dodatkowych systemów kapitałowych. Różny zakres zreformowania. Dodano zasiłki od bezrobocia. Zwiększona rola prywatnych świadczeniodawców. Nadal dominacja publicznego finansowani Różny zakres reform emerytalnych. Różny zakres reform. Pewne reformy zwiększające rolę prywatnych świadczeniodawców i zmiana formy publicznego płatnika

III. Mechanizmy masowego i regularnego współdziałania Socjalizm Ustrój w 2009 r. Zmiana instytucjonalna 22. Mechanizm nakazowo-rozdzielczy Głównie rynek , otwarty na świat Demontaż aparatu centralnego planowania, spontaniczny rozwój transakcji rynkowych 23. Brak autonomicznych negocjacji zbiorowych, bo brak niezależnych pracodawców i związków zawodowych Zwiększona, choć rożna rola negocjacji zbiorowych wskutek pojawienia się niezależnych związków zawodowych i organizacji pracodawców Pojawienie się niezależnych związków zawodowych i organizacji pracodawców

Wolność polityczna i gospodarcza, 1996-2005 kraj Wolność gospodarcza(1) Wolność polityczna(2) liderzy Dania 90-95 1 Finlandia Nowa Zelandia Szwajcaria kraje postsocjalistyczne Bułgaria 50 → 30 2 → 1 Czechy 70 Estonia 70 → 90 Węgry Łotwa 50 1→ 2 Litwa Polska 70 → 50 Rumunia 30 2 Słowacja Słowenia 50 → 60 Białoruś 50 → 20 6 → 7 Rosja 50 → 25 4 → 6 Ukraina 4 → 3 Chiny 30 → 20 7 porównywalne kraje OECD Grecja Włochy Portugalia Hiszpania (1) Heritage Foundation, “Index of Economic Freedom”, 2009 (2) Freedom House, “Freedom in the World” , 2009 Źródło Leszek Balcerowicz Institutional Change after Socialism and the Rule of Law, Hague Journal on the Rule of Law, 1: 215–240, 2009

Niezależność, bezstronność i efektowność sądownictwa Kraj Sądownictwo(1) Bezstronność sądów(2) Egzekwowanie kontraktów – dni (3) Egzekwowanie kontraktów – koszt (% długu)(4) liderzy w wolnościach gospodarczych i politycznych Dania 9 380 23→24 Finlandia 8,5 235 10→11 Nowa Zelandia 8,5→9 216 22 Szwajcaria 417 21→23 kraje postsocjalistyczne Bułgaria 3 564 24 Czechy 5 4 820 33 Estonia 7 6,5 425 19 Węgry 5,5→6 335 13 Łotwa 4,5 279 16 Litwa 210 Polska 980→830 12 Rumunia 537→512 20 Słowacja 4→4,5 565 26 Słowenia 5→6 - Białoruś 250 23 Rosja 2,5 2,5→3 281 Ukraina 354 41,5 Chiny 406 11 porównywalne kraje OECD Grecja 819 14 Włochy 4,5→5 3,5→4,5 1390→1210 30 Portugalia 7,5→8 5→5,5 577 Hiszpania 515 17 (1) i (2) Fraser Institute, “Economic Freedom of the World: 2008 Annual Report” (3) i (4) World Bank Źródło Leszek Balcerowicz Institutional Change after Socialism and the Rule of Law, Hague Journal on the Rule of Law, 1: 215–240, 2009

3. Ekonomiczne i pozaekonomiczne wyniki po socjalizmie

Wzrost PKB (1989=100%) PKB 2008 najniższy poziom PKB odnotowany w latach 1989-2008 (rok odnotowania) Źródło: EBRD Transition Report 2008; EU Commision

PKB per capita (1989=100%) Źródło: EBRD Transition Report 2008; WB WDI, IMF WEO

PKB per capita krajów transformujących się w stosunku do PKB Niemiec (Niemcy= 100%, GK$, 1990, PPP) Polska Nowe kraje członkowskie WNP Nowe kraje członkowskie=Bulgaria, Czech R., Estonia, Hungary, Latvia, Lithuania, Slovak R., Romania WNP=Armenia, Azerbaijan, Belarus, Kazakhstan, Kyrgyzstan,Moldova, Russia, Turkmenistan, Tajikistan,Uzbekistan Ukraine Źródło: The Conference Board and Groningen Growth and Development Centre, Total Economy Database, January 2009

Inflacja 2008 Deflator PKB (roczna zmiana) Źródło: WB WDI

Oczekiwana długość życia w momencie narodzin (lata) Źródło: WB World Development Indicators

Śmiertelność dzieci poniżej 5 roku życia (na 1000) Źródło: WB World Development Indicators

Emisja CO2 (tony metryczne per capita) Źródło: WB World Development Indicators

Skumulowane zagraniczne inwestycje bezpośrednie (%PKB) Poza skalą 2007: Sing: 159% HK: 577% Źródło: UNCTAD, FDI Online

Przyczyny różnic w osiągniętych wynikach gospodarczych w świecie posocjalistycznym Główne czynniki tłumaczące różnice w dynamice wzrostu gospodarczego: warunki początkowe, czynniki zewnętrzne (np. kryzys w Rosji), - w tym dostęp do rynków zagranicznych, lokalizacja, zasięg reform rynkowych oraz jakość polityki makroekonomicznej.

Wnioski te znajdują potwierdzenie w badaniach empirycznych przytaczanych w obszernej literaturze poświęconej krajom transformującym się Polanec, Saŝo (2004) “(…) nasze wyniki wskazują, że reformy w późniejszych etapach transformacji silnie (choć z pewnym opóźnieniem, średnio 4-letnim) oddziaływają na wzrost produktywności. Wyniki te potwierdzają wagę reform w podnoszeniu produktywności.” Krueger, Anne O. (2004) “(…) jest warte odnotowania, że te spośród krajów transformujących, które najszybciej podjęły strukturalne reformy, w zdecydowanej większości też rozwijały się najszybciej. Przykładem mogą być kraje bałtyckie. W ostatnich latach także Rosja rozwijała się szybciej – w znacznej mierze dzięki reformom wprowadzonym w latach 90.” Fischer, Stanley; Sahay, Ratna “Podstawowy wniosek to stwierdzenie, że wpływ warunków początkowych, choć dość silny na początku transformacji, z czasem słabnie (…). Ponadto, waga polityki fiskalnej (mierzonej wielkością deficytu/nadwyżki budżetowej) wzrasta wraz z wydłużeniem badanego okresu. Współczynniki przy indeksach mierzących zakres reform (…) są istotne przez cały okres, niezależnie od długości badanego podokresu”. Falcetti, Elisabetta; Lysenko, Tatiana; Sanfey, Peter (2006) ”W okresie transformacji można zaobserwować dodatnią korelację między postępem pro-rynkowych reform a skumulowanym wzrostem gospodarczym dla większości badanych krajów. Wyniki te potwierdzają słuszność tych, którzy działali na rzecz pogłębiania reform. Jednocześnie stanowią one ostrzeżenie przed sytuacją, gdy zaczyna dominować „zmęczenie reformami” obserwowane w niektórych krajach regionu (….). Badania wskazują też, że w raz z upływem czasu rola warunków początkowych jako źródła wzrostu malała, natomiast nadwyżki budżetowe pozostają silnie powiązane z wyższym tempem wzrostu.”

Udział sektora prywatnego w tworzeniu PKB (%) Ownership structure Udział sektora prywatnego w tworzeniu PKB (%) 32 Źródło: EBRD Transition Report 2008 32

Otwartość handlowa (eksport i import jako % PKB) Poza skalą 2007: Sing: 336% HK: 347% Źródło: World Bank, World Development Indicators

Dlaczego lepsze wyniki gospodarcze wiążą się z poprawą pozaekonomicznych warunków życia (zdrowie, środowisko, itd.)? Niektóre podstawowe czynniki prowadzące do długookresowego wzrostu gospodarczego prowadzą również do poprawy stanu środowiska naturalnego i zdrowotności społeczeństwa, np. ograniczenie marnotrawstwa mniejsza degradacja środowiska oraz poprawa zdrowotności reformy gospodarcze zdrowsza żywność staje się łatwiej dostępna i relatywnie tańsza jakość i egzekwowanie prawa przepisy dotyczące ochrony środowiska są lepiej egzekwowane prywatyzacja (oddzielenie przedsiębiorstw od państwa)

4. Światowy kryzys finansowy a Europa Środkowo-Wschodnia A. Sytuacja przed kryzysem

Inflacja (CPI, %) Źródło: IMF, World Economic Outlook

Rachunek obrotów bieżących (%PKB) Źródło: IMF, World Economic Outlook

Nadwyżka/deficyt sektora publicznego (% PKB) Źródło: EBRD Transition Report 2008, EC Spring 2009 forecast

Wydatki publiczne (%PKB) Źródło: EBRD Transition Report 2008, EC Spring 2009 forecast

Krajowy kredyt dla sektora prywatnego (%PKB) 2007 średnia: 60% 2005 średnia: 41% N/A Źródło: EBRD Transition Report 2008

Krajowy kredyt dla gospodarstw domowych (%PKB) 2007 średnia: 23% 2005 średnia: 14% Źródło: EBRD Transition Report 2008

Kredyty do depozytów, 2008 Udział denominowanych kredytów w kredytach dla sektora prywatnego ogółem (%, 2004- 2008) Share of FX Denominated Bank Loans in Loans to the Private Sector (%, 2004-2008) Źródło: World Bank EU10 Report, II 2009

Zadłużenie zagraniczne (%PKB) 2007 średnia: 80% 2001 średnia: 50% Źródło: EBRD Transition Report 2008

Changes in FX rate heavily affect external debt to GDP ratio Zmiany kursów walutowych silnie wpływają na stosunek zadłużenia zagranicznego do PKB Changes in FX rate heavily affect external debt to GDP ratio Zadłużenie zagraniczne, stan na 31 XII 2008 (% PKB) Zadłużenie zagraniczne stan na 31 XII 2008 w USD (Źródło: Joint BIS, WB, IMF database); PKB stan na 2008 w walucie krajowej (Źródło: IMF WEO 2009) Kurs walutowy: Średnie kursy z 2008 i prognozowane na 2009 (Źródło: IMF WEO 2009) Średni kurs z 2008 roku Prognoza średniego kursu na 2009 rok (IMF) N/A Kraje o sztywnym kursie Członkowie strefy Euro

4. Światowy kryzys finansowy a Europa Środkowo-Wschodnia B. Determinanty wrażliwości krajów Europy Środkowo-Wschodniej na skutki światowego kryzysu finansowego

Zależność od handlu międzynarodowego Otwartość gospodarki (eksport + import jako % PKB) Źródło: WB World Development Indicators

2. Zależność od eksportu surowców Ukraina W 2008 eksport stali (przy cenach światowych znacznie powyżej wieloletniej średniej) tworzył 15% ukraińskiego PKB i 40% eksportu. Rosja W 2007 surowce (w tym gaz i ropa) stanowiły 80% rosyjskiego eksportu i niemal jedną czwartą PKB. Maszyny stanowiły tylko 6% eksportu, ale aż 50% importu. Wzrost PKB (lewa skala) Ceny stali (prawa skala) Minerały, ropa, gaz Metale Chemikalia Maszyny i środki transportu Inne 4Q2008 i początek 2009: PKB -20%, stal – 15%, oba poza skalą Źródło: Urząd Statystyczny Federacji Rosyjskiej Źródło: Ukraiński Urząd Statystyczny

Wzrost PKB w pierwszej połowie 2009 3. Zależność od kredytów Kraje przeżywające boom kredytowy (w znaczniej mierze finansowany napływem kapitału zagranicznego do sektora bankowego) w latach 2004-2007 rozwijały się najszybciej, jednak obecnie są najsilniej dotknięte kryzysem. Wzrost w 1 połowie 2009 roku a napływ kapitału do sektora bankowego 2Q2007-1Q2008 Wzrost PKB w pierwszej połowie 2009 PL PL Napływ kapitału do sektora bankowego (2Q007-1Q2008) jako % PKB z roku 2008 Im szybszy wzrost kredytów w latach 2004-2007 tym szybszy wzrost PKB w tych latach, ale także większe załamanie w 2009. Źródło: EBRD Transition Report 2008,ECB, banki centralne, WB EU10 Report

4. Światowy kryzys finansowy a Europa Środkowo-Wschodnia C. Aktualna sytuacja w krajach Europy Środkowo-Wschodniej

Zmieniające się prognozy wzrostu na 2009 (Międzynarodowy Fundusz Walutowy)

5. Perspektywy

Źródło: Eurostat

Egzekwowanie kontraktów czas (dni) Dodać Singapur Źródło: World Bank Doing Business Report 2010

Źródło: Eurostat