ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE KAPITAŁU LUDZKIEGO W POLSCE Zakład Zagospodarowania Przestrzennego Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytet Wrocławski Krzysztof Janc ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE KAPITAŁU LUDZKIEGO W POLSCE promotor: dr hab. prof. Edyta Jakubowicz Wrocław, 16.03.2007

Cele pracy Główne cele poznawcze pracy to: Cele metodyczne: ► przedstawienie zróżnicowania przestrzennego kapitału ludzkiego w Polsce; ► określenie współzależności pomiędzy kapitałem ludzkim i wybranymi cechami społeczno-ekonomicznymi ludności Polski; ► określenie współzależności pomiędzy kapitałem ludzkim i społecznym. Cele metodyczne: ► dobór wskaźników służących opisaniu kapitału ludzkiego i społecznego w skali lokalnej; ► próba wykorzystania metod uwzględniających zjawisko autokorelacji przestrzennej do analiz zjawisk społeczno-ekonomicznych.

Hipotezy 1. Duży dystans pomiędzy Polską a pozostałymi krajami Unii Europejskiej w zakresie poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego objawia się we wszystkich płaszczyznach. 2. Zmiany poziomu wykształcenia ludności Polski utrwalają dystans, jaki występuje między grupami społecznymi ludności, a także między obszarami wschodnimi i zachodnimi Polski. 3. Zróżnicowanie przestrzenne kapitału ludzkiego nawiązuje do utrwalonej struktury przestrzennej kraju. 4. Większe „nakłady na kapitał ludzki” przekładają się na większy poziom zasobów kapitału ludzkiego. Kapitał ludzki ma pozytywny wpływ na efektywność gospodarek lokalnych. 5. Głównym czynnikiem wpływającym na zróżnicowanie kapitału społecznego są podziały cywilizacyjne. Kapitał społeczny, podobnie jak ludzki, ma istotny wpływ na efektywność gospodarek lokalnych. 6. Poziom kapitału ludzkiego jest ściśle związany z poziomem kapitału społecznego. Charakter tego związku jest dodatni.

Podstawowe pojęcia kapitał ludzki - wiedza, umiejętności, kompetencje oraz inne cechy ucieleśnione w człowieku, wpływające na jego aktywność ekonomiczną „... wyższa wartość ich [ludzi posiadających szczególne uzdolnienia i wiedzę] produktów, często nie jest niczym innym, jeno słusznym odszkodowaniem za czas i pracę, które zużyto, by je nabyć” (Smith, 1776) kapitał społeczny - umiejętności współpracy międzyludzkiej w obrębie grup i organizacji w celu realizacji wspólnych interesów; wynikają one z zaufania, norm społecznych, sieci i organizacji społecznych umożliwiających skoordynowane działania „Podczas gdy kapitał finansowy jest na kontach bankowych ludzi, a kapitał ludzki jest w ich głowach, kapitał społeczny jest zawarty w strukturze ich związków” (Portes, 1998)

Metody ► miara rozwoju Hellwiga ► wskaźnik syntetyczny ► regresja liniowa ► metody uwzględniające zjawisko zależności przestrzennej ► statystyka I Morana określenie występowania oraz charakteru i siły autokorelacji przestrzennej ► LISA (Local Indicators of Spatial Association) identyfikują lokalne wzorce zależności przestrzennych; umożliwiają określenie skupisk przestrzennych jednostek o określonej autokorelacji przestrzennej ► regresja przestrzenna uwzględnienie komponentu przestrzennego w modelach regresji

ZRÓŻNICOWANIE W POZIOMIE ROZWOJU SPOŁECZNO-EKONOMICZNEGO W UNII EUROPEJSKIEJ

poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego PKB na mieszkańca

ZMIANY W POZIOMIE WYKSZTAŁCENIA W POLSCE W LATACH 1970 - 2002

udział ludności z wykształceniem wyższym 1970 2002 udział ludności z wykształceniem wyższym

zależność pomiędzy wykształceniem, udziałem pracujących według sektorów i wskaźnikiem urbanizacji 2002 1970 ►Co piąty mieszkaniec miast posiada wykształcenie wyższe, zaś na wsi tylko, co dwudziesty. ►Średnioroczne tempo przyrostu tego udziału w latach 1970-2002 wynosiło w miastach około 0,2%, a wśród mieszkańców wsi tylko 0,08%.

ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE KAPITAŁU LUDZKIEGO

Zasoby kapitału ludzkiego ► Poziom wykształcenia ludności - udział osób z wykształceniem wyższym. ► Poziom wykształcenia radnych - udział radnych samorządu z wykształceniem wyższym. ► Obciążenie demograficzne. zróżnicowanie przestrzenne typy obszarów według zależności przestrzennej

Nakłady na kapitał ludzki ► Poziom czytelnictwa - wypożyczenia z bibliotek na mieszkańca. ► Wydatki samorządów na oświatę i wychowanie na ucznia w zł. ► Saldo migracji (wewnętrznych i zagranicznych) na 1000 ludności. ► Saldo migracji osób z wykształceniem wyższym na 1000 ludności. zróżnicowanie przestrzenne typy obszarów według zależności przestrzennej

Nakłady na kapitał ludzki, a zasoby kapitału ludzkiego wyniki regresji liniowej (MNK) oraz regresji przestrzennej

Efektywność gospodarek lokalnych I=0,37 ► Zamożność społeczności lokalnych - dochody gmin z tytułu udziału w podatku PIT na mieszkańca. ► Dochodowość przedsiębiorstw - dochody gmin z tytułu udziału w podatku CIT na mieszkańca. ► Przyrost przedsiębiorstw netto. ► Przedsiębiorczość ludności. ► Nadumieralność mężczyzn w wieku 35-60 lat. ► Udział bezrobotnych poniżej 35 roku życia w ogóle osób bezrobotnych. zróżnicowanie przestrzenne typy obszarów według zależności przestrzennej

Zasoby kapitału ludzkiego, a efektywność gospodarek lokalnych (1) wyniki regresji liniowej (MNK) oraz regresji przestrzennej

Zasoby kapitału ludzkiego, a efektywność gospodarek lokalnych (2) wyniki regresji liniowej (MNK) oraz regresji przestrzennej

ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE KAPITAŁU SPOŁECZNEGO

Kapitał społeczny - wymiar instytucjonalny ► Samoorganizacja społeczeństwa - liczba fundacji i stowarzyszeń zarejestrowanych w systemie REGON na 10 000 ludności. ► Liczba imprez zorganizowanych przez domy kultury, ośrodki kultury, świetlice, kluby na 1000 ludności. ► Liczba zespołów artystycznych i kół zainteresowań na 10 000 ludności. zróżnicowanie przestrzenne typy obszarów według zależności przestrzennej

Kapitał społeczny - wymiar uczestnictwa Członkostwo w: ► klubach sportowych; ► zespołach artystycznych; ► kołach zainteresowań. ► Zaangażowanie obywatelskie – frekwencja zbiorcza. zróżnicowanie przestrzenne typy obszarów według zależności przestrzennej

Kapitał społeczny, a efektywność gospodarek lokalnych (1) wyniki regresji liniowej (MNK) oraz regresji przestrzennej

Kapitał społeczny, a efektywność gospodarek lokalnych (2) wyniki regresji liniowej (MNK) oraz regresji przestrzennej

ZWIĄZKI KAPITAŁU LUDZKIEGO ZE SPOŁECZNYM

macierz korelacji pomiędzy cechami opisującymi kapitał ludzki oraz społeczny ►zaangażowanie obywatelskie, samoorganizacja społeczeństwa, członkostwo w klubach sportowych – najsilniej związane z poziomem wykształcenia ►wymiar członkostwa w większym stopniu uzależniony jest od zasobów kapitał ludzkiego

Zależność pomiędzy kapitałem ludzkim i społecznym kapitał społeczny - instytucjonalny kapitał społeczny - uczestnictwo udział poszczególnych typów 18% 29% 28% 25% 19% 32% 26% 23%

Wpływ kapitału ludzkiego i społecznego na efektywność gospodarek lokalnych Wartości współczynników determinacji dla regresji liniowej i przestrzennej

Wnioski (1) 1. Polskie regiony, jak i cały kraj, należy zaliczyć do obszarów peryferyjnych. 2. Przez ponad trzydzieści lat wystąpił w Polsce wyraźny proces powiększania się różnic pomiędzy obszarami rdzenia, a peryferii w zakresie poziomu wykształcenia. Nastąpił jednocześnie wzrost przestrzenny rdzeni - zwiększanie się liczby powiatów wokół dużych miast o wysokim poziomie wykształcenia. Za stan taki odpowiadają głównie przekształcenia społeczno-ekonomiczne, zwłaszcza w strukturze pracujących. 3. Zróżnicowanie kapitału ludzkiego wyraźnie nawiązuje do utrwalonego obrazu przestrzeni Polski. Można więc wyróżnić dwa wymiary obszarów rdzenia i peryferii: wschód-zachód, miasta-pozostałe obszary. Zróżnicowanie to ma charakter uniwersalny, gdyż niemal dla wszystkich cech, opisujących kapitał ludzki, zostało zachowane. Zwraca uwagę istnienie silnych związków przestrzennych, zwłaszcza na obszarze aglomeracji i wschodzie kraju.

Wnioski (2) 4. Nakłady na kapitał ludzki wpływają na poziom kapitału ludzkiego. Kapitał ludzki w dużym stopniu odpowiada za efektywność gospodarek lokalnych. 5. Wpływ kapitału społecznego na efektywność gospodarek jest istotny, lecz nie tak duży jak kapitału ludzkiego. 6. Hipoteza o ścisłym związku kapitału ludzkiego ze społecznym znalazła tylko częściowe potwierdzenie. Zarówno analiza statystyczna, jak i przestrzenna potwierdza, co prawda, iż związki takie występują, nie są jednak one ani silne, ani dodatnie dla wszystkich składowych kapitału społecznego. Formy kapitału społecznego, które mają pozytywny wpływ na efektywność gospodarek lokalnych najczęściej współwystępują z wysokim poziomem kapitału ludzkiego.