Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

Azja – zagadnienia przyrodnicze Justyna Drop

Azja – położenie geograficzne Azja położona jest niemal w całości na półkuli wschodniej i północnej. Jedynie niewielkie obszary leżą na półkuli zachodniej (Półwysep Czukocki) i południowej (część Archipelagu Malajskiego). Azja sąsiaduje z Europą od zachodu, Z Afryką od południowego zachodu, Z Australią od południowego wschodu, Z Ameryką Północną od północnego – zachodu ( Cieśnina Beringa). Azję otaczają 4 oceany: Pacyfik od wschodu, O. Indyjski od południa oraz O. Arktyczny od północy, oraz O. Atlantycki ( poprzez M. Śródziemne). Azja wraz z Europą tworzy wielki kontynent - Eurazję, a wraz z Europą i z Afryką zaliczana jest do Starego Świata. O. Arktyczny O. Spokojny O. Indyjski

Skrajne punkty Azji Skrajne punkty: najdalej wysunięty na północ: Przyl. Czeluskin na półwyspie Tajmyr (104°18′E, 77°43′N); najdalej wysunięty na południe: Przyl. Piai na Półwyspie Malajskim (103°31′E, 1°16′N); najdalej wysunięty na wschód: Przyl. Dieżniewa na Półwyspie Czukockim (169°40′W, 66°05′N); najdalej wysunięty na zachód: Przyl. Baba na półwyspie Azja Mniejsza (26°04′E, 39°29′N). Przyl. Dieżniewa Przyl. Czeluskin Przyl. Baba Przyl. Piai Rozciągłość południkowa: 9 700 km , Rozciągłość równoleżnikowa: 6 500 km.

Ukształtowanie powierzchni Azja to największy kontynent na Ziemi. Jej powierzchnia wynosi 44,4 mln km 2, czyli niemal 30 % powierzchni wszystkich lądów kuli ziemskiej. Linia brzegowa Azji jest dobrze rozwinięta – tworzy ją wiele wysp, półwyspów i zatok. Wyspy zajmują 6,2% obszaru Azji. Zlokalizowane są wzdłuż wschodnich i południowo-wschodnich wybrzeży w trzech archipelagach: Malajskim, Japońskim i Filipińskim. Największymi wyspami Azji są: Borneo (736 tys. km²), Sumatra (427 tys. km²), Honsiu (228 tys. km²), Celebes (197 tys. km²), Jawa (126 tys. km²), Luzon (106 tys. km²). Półwyspy zajmują 8,7 mln km² (19% powierzchni Azji). Największe z nich to: Półwysep Arabski (2,78 mln km²) – największy półwysep świata, Indochiński (2,17 mln km²), Indyjski (2088 tys. km²), Azja Mniejsza (0,5 mln km²), Tajmyr (0,4 mln km²), Kamczatka (0,27 mln km²) i Półwysep Koreański (0,22 mln km²). Niektóre wyspy największego na świecie archipelagu – Malajskiego, wśród nich największa z nich to Borneo.

Ukształtowanie pionowe Azja jest najbardziej zróżnicowanym kontynentem pod względem ukształtowania pionowego. Znajduje się tutaj zarówno najwyższy (Mount Everest, 8848 m n.p.m.) jak i najniższy punkt na naszej Ziemi (depresja Morza Martwego – jego lustro leży 405 m. p.p.m.). Maksymalna deniwelacja osiąga 9249 metrów. Obszary poniżej 300 m n.p.m., czyli niziny, zajmują 32,4% powierzchni, Obszary o wysokościach między 300-500 m n.p.m.- 12,6%, Tereny powyżej 500 m n.p.m. zajmują 55% (w tym aż 5,5% to tereny powyżej 4000 m n.p.m.). Średnia wysokość kontynentu wynosi: 990 m n. p. m.

Wyżyny i góry zajmują ¾ powierzchni kontynentu azjatyckiego. W Azji znajdują się największe góry świata – Himalaje, z najwyższym szczytem Mt. Everest ( 8850 m n.p.m., do niedawna podawano 8848 m n.p.m). Bardzo rozległe są na tym kontynencie wyżyny, często otoczone górami i trudno dostępne. Do największych należą: Tybet – najwyżej położona wyżyna na świecie ( 3000 – 5000 m n.p.m), Wyż. Irańska, Pamir, Wyżyna Środkowosyberyjska i Dekan. Niziny Azji mają zróżnicowaną budowę geologiczną. Niektóre z nich, np. Nizina Tybetańska i Nizina Mandżurska, są częścią gór i wyżyn zrównanych przez erozję w ciągu milionów lat. Inne, natomiast, jak Niz. Chińska, Niz. Indu, Niż. Gangesu i Niz. Mezopotamska, to obniżenia wypełnione osadami nanoszonymi przez rzeki. Między wyżynami i nizinami występują kotliny śródgórskie, np. Kotlina Dżungarska i kotlina Kaszgarska. Mapa Wyżyny Tybetańskiej o powierzchni 2,5 mln km 2 Płw. Indyjski, zwany Dekanem

Azja – kontynent ośmiotysięczników Na świecie jest 14 ośmiotysięczników, czyli gór, których wysokość bezwzględna przekracza 8000 m n. p.m. Wszystkie znajdują się w Azji, 10 w Himalajach, a 4 w łańcuchu górskim Karakorum. 5 najwyższych szczytów to: 1. Mount Everest ’Czomulungma ’Saragmatha 8850 m (Po tybetańsku nosi nazwę Czomolungma, czyli Bogini Matka Śniegu lub Bogini Matka Ziemia, po nepalsku Sagarmatha, czyli Czoło Nieba, zaś w języku chińskim Zhūmùlǎngmǎ Fēng. Często jest nazywany również Dachem Świata). Wwedług wcześniejszych określeń wysokośc Mt. Everest wynosiła 8848 m; szczyt znajduje się w Himalajach (Tybet Nepal/Chiny), Pierwszym Polakiem na szczycie Everestu była Wanda Rutkiewicz, zdobyła go jako pierwsza Europejka i trzecia kobieta na świecie 16 października 1978 r. 2. K2 ’Chogori 8611 m, Karakorum, 3. Kangczendzonga 8598 m , Himalaje, 4. Lhotse 8501 m, Himalaje, 5. Makalu 8463 m, Himalaje, Mt. Everest, 8850 m n. p. m.

Budowa geologiczna W prekambrze i na początku ery paleozoicznej poszczególne fragmenty dzisiejszej Azji znajdowały się w różnych miejscach naszego globu. Pod koniec ery paleozoicznej połączyły się , tworząc jedną całość, jeden kontynent. Azja ma bardzo zróżnicowaną budowę geologiczną. Najstarszą część kontynentu stanowią tarcze oraz platformy prekambryjskie. Należą do nich m. in. Rozległe, płaskie niziny i wyżyny, np. Nizina Zachodniosyberyjska i Wyżyna Środkowosyberyjska. Najstarsze azjatyckie góry powstały w czasie orogenezy kaledońskiej i hercyńskiej. Są to między innymi Sajany, Ałtaj, Tien – szan oraz Ural. Młode góry powstałe podczas orogenezy alpejskiej tworzą dwa pasy. Pierwszy leży w południowej części kontynentu i obejmuje m.in. Kaukaz, Taurus, Zagros, Elbrus, Hindukusz oraz Himalaje; Drugi pas rozciąga się południkowo na wschodzie kontynentu. W jego skład wchodzą m.in. G. Wierchojańskie, G. Czerskiego oraz górotwory Wysp Japońskich, Filipin i Kamczatki. Oba pasy młodych gór położone są na granicach płyt litosfery, w aktywnej strefie sejsmicznej. Efektem takiego usytuowania są częste trzęsienia ziemi i wybuchy wulkanów w tych rejonach. Na półwyspie Kamczatka znajduje się ponad 160 wulkanów, z czego 28 to wulkany czynne. Najwyższym z nich to Kluczewska Sopka ( 4750 m n.p.m.). Kluczewska Sopka – Jest to największy i najbardziej aktywny wulkan w Eurazji i jednocześnie najwyższy szczyt Kamczatki.

Budowa geologiczna Obszary fałdowań paleozoicznych: Obszary fałdowań prekambryjskich Pokrywy osadowe na obszarach fałdowań prekambryjskich Obszary fałdowań paleozoicznych: Kaledonidy Hercynidy Mezozoiczne pokrywy osadowe na obszarze fałdowań paleozoicznych Alpidy Trzeciorzędowe i czwartorzędowe pokrywy osadowe Rowy tektoniczne Rowy oceaniczne Pasma górskie Krawędzie płyt kontynentalnych

Wody powierzchniowe Decydujący wpływ na układ i rozmieszczenie wód powierzchniowych w Azji mają warunki klimatyczne oraz rzeźba terenu. Sieć rzeczna nawiązuje do ukształtowania powierzchni i ma układ promienisty. Oznacza to, że większość dużych rzek bierze swój początek na górskich obszarach położonych w centrum kontynentu i spływa w kierunku trzech oceanów. Na terenach o suchym klimacie, np. na Płw. Arabskim lub na Wyżynie Irańskiej występują rzeki okresowe. Najdłuższymi rzekami Azji są: Jangcy (6300) km, Huang He (5464 km), Amur (4510 km), Mekong (4500 km), Lena (4400 km), Jenisej (4102 km), Ob (4338 km), Indus (3180 km) i Syr-daria (3078 km). Najdłuższą rzeką Azji, stanowiącą dopływ innej rzeki, jest wpadający do Obu Irtysz (4248 km). Największe dorzecza posiadają rzeki syberyjskie: Ob (2975 km²), Jenisej (2580 km²), Lena (2490 km²) i Amur (1855 km²). Największe jeziora występują w północnej, środkowej i zachodniej części Azji, są to: Morze Kaspijskie, silnie wysychające obecnie Jezioro Aralskie (ok. 33,6 tys. km²), najgłębszy na świecie Bajkał (powierzchnia 31,5 tys. km²) i częściowo słone jezioro Bałchasz (17–22 tys. km²). Powstały na ogół na skutek ruchów skorupy ziemskiej. Są więc pochodzenia tektonicznego. Syberia, szczególnie zachodnia, jest miejscem występowania rozległych obszarów bagiennych. Powstają one w czasie krótkiego lata, kiedy zamarznięta zwykle warstwa gruntu odmarza przy powierzchni.

Zmieniająca się powierzchnia J. Aralskiego Znikające jezioro Jednemu z największych jezior Azji- Jezioru Aralskiemu - grozi całkowite wyschnięcie. Niegdyś czwarte co do wielkości jezioro świata, w swoich niezbyt głębokich wodach kryło bardzo bogatą faunę i florę. Z uwagi na nieumiejętne gospodarowanie zasobami wodnymi (W 1959 roku rząd Związku Radzieckiego rozpoczął realizację planu nawodnienia regionu w celu założenia upraw bawełny na potrzeby całego ZSRR ) poziom wody w jeziorze zaczął się szybko obniżać. Nawadnianie okolicznych terenów wodą z zasilających jezioro rzek: Amu -Darii i Syr – Darii, spowodowało, że jego powierzchnia w ciągu ostatnich 30 lat zmniejszyła się o połowę i nadal maleje. Jezioro pozbawione dopływu znacznych ilości wody stało się bardzo słone i wyginęła w nim większość ryb. Miasta, które niegdyś leżały na brzegu jeziora, obecnie znajdują się kilkadziesiąt kilometrów od linii brzegowej. J. Aralskie -2009 r. Zmieniająca się powierzchnia J. Aralskiego

Klimat w Azji Azja leży we wszystkich strefach klimatycznych występujących na Ziemi, od strefy podbiegunowej aż po strefę równikową. Podstawowymi czynnikami kształtującymi klimat różnych części Azji są: Wielka rozciągłość południkowa, odległość od mórz i oceanów, wzniesienie nad poziom morza, występowanie wysokich pasm górskich, stanowiących bariery klimatyczne, oraz typowa dla wschodnich i południowych obszarów cyrkulacja monsunowa, znacząco zwiększająca wilgotność w okresie letnim. Największe średnie roczne temperatury powietrza (powyżej 28°C) występują na Półwyspie Indyjskim i w południowej części Półwyspu Arabskiego, najwyższe średnie temperatury powietrza, najcieplejszego miesiąca, lipca, notowane są w strefie zwrotnikowej (Bagdad, +34°C), Najwyższe notowane temperatury powietrza (+53,7°C) zanotowano w depresji Tirat Tsvi w Izraelu. Najniższe temperatury występują w północno-wschodniej Azji - w miejscowości Ojmiakon nad górną Indygirką znajduje się “biegun zimna” półkuli północnej, w którym średnia temperatura powietrza w styczniu wynosi -50°C, a najniższa notowana temperatura -71°C. Najwyższe sumy roczne opadów występują w strefie równikowej oraz w klimacie zwrotnikowym monsunowym. W miejscowości Ćerapundźi we wschodnich Indiach suma rocznego opadu dochodzi do 11 400 mm. Najniższe opady (poniżej 50 mm rocznie) występują na pustyniach strefy zwrotnikowej i w kotlinach sródgórskich Azji Centralnej.

Strefy roślinne Rozmieszczenie głównych zbiorowisk roślinnych Azji jest uzależnione od strefowości klimatycznej, stopnia kontynentalizmu (odległości od morza), wzniesienia nad poziom morza, oraz wpływu cyrkulacji monsunowej. Północne krańce kontynentu porasta tundra, Tajga zajmuje gruby "pas" opasający Azję poniżej koła podbiegunowego północnego. Stanowi największy lądowy biom świata, zachowany w bardzo dobrym stanie dzięki małej eksploatacji przez człowieka. Od Uralu po górny bieg rzeki Ob rozciągają się stepy południowo syberyjskie. Nad wszystkimi roślinami dominują trawy. Charakterystyczne dla strefy umiarkowanej lasy mieszane i liściaste występują tylko we wschodniej części kontynentu. Lasy zwrotnikowe i sawanny Azji zajmują Półwysep Indyjski i wyżyny Gór Południowochińskich. O ich charakterze decyduję długość dwóch pór roku (pora sucha i deszczowa). Lasy zwrotnikowe w trakcie pory deszczowej trudno odróżnić od równikowych, również ze względu na niektóre wspólne gatunki, np.: drzewo tekowe. Już jednak w porze suchej większość lasów zwrotnikowych traci liście, a równikowe są wiecznie zielone. Wilgotne lasy równikowe Azji zajmują zachodnie wybrzeża półwyspu Dekan, Nizinę Gangesu, Irawadi, Półwysep Indochiński i większość wysp Archipelagu Malajskiego. Są to wiecznie zielone lasy w których nie dochodzi do zmian pór roku W zachodniej części Azji występuje roślinność podzwrotnikowa typu śródziemnomorskiego z lasami śródziemnomorskimi, gdzie spotkać można wiele gatunków sosen oraz zarośla makii i frygany. Tajga syberyjska w obwodzie tomskim

Świat zwierzęcy Rosomak Niedźwiedzie polarne Świat zwierzęcy kontynentu azjatyckiego jest bardzo bogaty. Świat zwierzęcy Azji należy do dwóch krain zoogeograficznych: Półwysep Indyjski i Indochiński, południowa część Azji Wschodniej oraz Filipiny i Półwysep Malajski tworzą krainę orientalną, pozostała część Azji należy do krainy paleoarktycznej (Paleoarktyka), w której obrębie fauna jest związana z głównymi zbiorowiskami roślinnymi. Dla tundry charakterystyczne są: białe niedźwiedzie, renifery, lisy polarne, lemingi, z ptaków - pardwy, alki, nury, mewy. Bogaty świat zwierzęcy tajgi reprezentują liczne jeleniowate, łosie, niedźwiedzie, rosomaki, rysie, żbiki, wilki, bobry, z ptaków: cietrzewie, głuszce, polatuchy. Rosomak Niedźwiedzie polarne

Koziorożec syberyjski Panda Na południowym wschodzie, w Mandżurii, żyją: tygrysy syberyjskie, jenoty, makaki japońskie, z ptaków bieliki japońskie, sowy japońskie i żurawie mandżurskie. Dla strefy stepów charakterystyczne są: antylopy suhaki, susły, bobaki, chomiki. Na obszarach pustynnych Azji Środkowej pojawiają się (w większości udomowione) wielbłądy dwugarbne, gazele, dżejrany oraz - silnie zagrożone - konie Przewalskiego. Faunę gór i wysoko wzniesionej wyżyny Azji Środkowej reprezentują (częściowo udomowione): jaki, gazele tybetańskie, dzikie owce, koziorożce syberyjskie, a także pantery śnieżne, niedźwiedzie himalajskie i bliskie wytępienia pandy wielkie. Koziorożec syberyjski Panda