Marcin Wójcik Uniwersytet Łódzki Zakład Geografii Regionalnej i Społecznej Kluczowe problemy badawcze geografii osadnictwa wiejskiego w Polsce na początku XXI w.

Problem badawczy Rozumienie terminu: potoczne – przeszkoda, trudność, sytuacja złożona, Problemy badań geografii osadnictwa wiejskiego – pewne uwarunkowania zewnętrzne (systemowe i instytucjonalne), wynikające z zakresu i rodzaju relacji część – całość (np. geografia osadnictwa wiejskiego a geografia osadnictwa, geografia człowieka, nauki o społeczeństwie);

logiczne – zagadnienie wymagające rozstrzygnięcia na drodze określonego (uznanego?) postępowania badawczego; Problemy badawcze geografii osadnictwa wiejskiego – wynikają z uwarunkowań wewnętrznych, specyficznych dla dziedziny badań, rozwiązanie problemu wymaga budowy systemu założeń, procedur i interpretacji wyników.

TEZY 1. W ostatnich latach zainteresowanie geografią osadnictwa wyraźnie zmniejszyło się, choć dyscyplina ta po II wojnie światowej miała ugruntowaną pozycję w systemie nauk geograficznych w Polsce, a w przypadku głównych nurtów badawczych, tzn. morfologicznych i funkcjonalnych można mówić o wykształceniu się szkół naukowych. 2. Współczesna marginalizacja geografii osadnictwa wiejskiego nie ma uzasadnienia merytorycznego i wynika raczej w problemów instytucjonalno- organizacyjnych geografii oraz ogólnych preferencji badawczych w naukach społecznych. 3. Współczesne geograficzne badania wsi mają różne tradycje rozwoju i co za tym idzie czerpią inspiracje z odmiennych podejść teoretyczno-metodologicznych. Odmienne sposoby naukowego postrzegania i opisu wsi można rozpatrywać m.in. w kategoriach kształtowania się szkół naukowych (pluralizmu metodologicznego) oraz policentrycznego charakteru rozwoju geografii społeczno-ekonomicznej w Polsce.

Dualizm przedmiotowy w geograficznych badaniach wsi Branżowy podział geografii ekonomicznej po konferencji metodologicznej w Osiecznej (1955 r.). Efektem przyjęcia specjalizacji badawczej w geografii ekonomicznej była m.in. fragmentacja badań wiejskich w ramach subdyscyplin geograficznych – głównie geografii rolnictwa oraz geografii osadnictwa i ludności.

GEOGRAFIA ROLNICTWA Badania struktury przestrzennej gospodarki rolnej. Działalność J. Kostrowickiego w Instytucie Geografii PAN oraz w Międzynarodowej Unii Geograficznej. Ukształtowanie się naukowej szkoły geografii rolnictwa (Warszawa), silnie oddziałującej na inne ośrodki geograficzne w Polsce (a także za granicą). Rozbudowany warsztat metodyczny. Współcześnie prace utrzymane w nurcie geograficzno-rolniczym skupiają się na badaniach wielofunkcyjnej struktury przestrzennej obszarów wiejskich (np. Bański, Stola, 2002; Bański 2006).

GEOGRAFIA OSADNICTWA WIEJSKIEGO - W ramach geograficznych studiów nad osiedlami zarysował się dualizm w interpretacji zjawisk osadniczych. Dualizm ten polegał na odrębnym rozwoju działów problemowych, tzn. studiów morfologicznych i funkcjonalnych. - Badania zmierzały do opracowania typologii (i regionalizacji) morfogenetycznej wsi (np. Kiełczewska-Zaleska 1956) oraz typologii funkcjonalnej osiedli wiejskich (np. Chilczuk, 1963).

Rola geografii osadnictwa wiejskiego w systemie nauk geograficznych „Rola i miejsce geografii osadnictwa i ludności w systemie nauk geograficznych, red. St. Liszewski i W. Maik (2005). Najważniejsze problemy ewolucji badań geograficzno- osadniczych dotyczą: wyodrębnienia się geografii osadnictwa jako samodzielnej dyscypliny nauk geograficznych i relacji spajającymi ją z innymi dyscyplinami geograficznymi; metodologii polskiej geografii osadnictwa, w tym współistnienie starych i nowych wzorców badawczych (Maik 2005, s. 9-16).

Ad. 1. „samodzielność dyscypliny” dyskusję o celach, kierunkach i metodach badań osadnictwa wiejskiego spotyka się bardzo rzadko; brak koordynacji działań polegających na wypracowaniu programów badawczych oraz nie wykonuje się rozbudowanych syntez obejmujących całość problematyki badań osadnictwa wiejskiego w geografii; przypadkowy dobór problemów badawczych, brak możliwości porównywania badań oraz chaos terminologiczny; marginalizacja studiów z zakresu geografii osadnictwa wiejskiego prowadzi również do zacierania się pamięci o tradycji badań, szczególnie w przypadkach braku ciągłości szkół naukowych (np. morfogenezy osiedli wiejskich, funkcji osiedli wiejskich)

Ewolucja geografii osadnictwa Geografia osadnictwa miejskiego Geografia miasta Rdzeniem tej dziedziny są tradycyjne koncepcje badawcze – morfologiczne, funkcjonalne i społeczno-ekologiczne, jednak zasadniczy postęp teoretyczny i analityczny wiąże się z ich krytyką i nowymi propozycjami społecznej i kulturowej interpretacji form miejskich oraz życia ludzi w ich obrębie.

Geografia osadnictwa wiejskiego Geografia wsi ??? Geografia rolnictwa Geografia wsi „…geografia wsi będzie kompleksem wyspecjalizowanych dyscyplin geograficznych (geografia rolnictwa, geografia osadnictwa, geografia ludności, geografia usług, geografia transportu) badających wieś (J. Bański 2002)”

geografia wsi czy geografia obszarów wiejskich ??? Geografia osiedla i rozłogu Mikroskala Krajobraz kulturowy Życie na wsi Studium przypadku - wieś Geografia obszaru wiejskiego Makroskala Struktura przestrzenna Struktura funkcjonalna Zróżnicowanie wewnątrzpaństwowe i wewnątrzregionalne

Geografia wsi sensu largo – geografia obszaru wiejskiego Geografia wsi sensu stricte – geografia osiedla i rozłogu wiejskiego Nie są sprzeczne, uzupełniają się.

Problem dyskutowany w literaturze światowej Woods M., Rural, 2011. „Rural” – preferowany w dyskusji akademickiej, neutralny i obiektywny (obszar wiejski) „Countryside/country” – ma znaczenie kulturowe, budzi skojarzenia z wiejskością (wieś)

Ad. 2. Stare i nowe wzorce badawcze W przeciwieństwie do geograficznych badań miast, w geografii osadnictwa wiejskiego brakuje nowych propozycji metodologicznych, zwłaszcza tych, które związane są z dynamicznym rozwojem studiów społecznych i kulturowych. Niedostatecznie eksploatuje się również tradycyjne koncepcje badawcze (morfologiczne i funkcjonalne), zwłaszcza w zakresie oryginalnej metodyki badań. Pomimo dużo mniejszej liczby publikacji z zakresu geografii osadnictwa wiejskiego niż np. w dziedzinie badań geografii rolnictwa, zagadnienia morfologii i funkcji osiedli wiejskich były zróżnicowane pod względem problemowym i metodycznym, a w przypadku polskiej geografii osadnictwa wiejskiego należy dodatkowo podkreślić oryginalność wielu koncepcji badawczych (np. Golachowski, 1966; Zagożdżon, 1983).

Geografia osadnictwa wiejskiego rozwijała się w Polsce, w okresie powojennym, policentrycznie, tzn. problematyka morfologiczna i funkcjonalna wsi wzbudzała zainteresowanie w wielu ośrodkach naukowych, co jednocześnie też prowadziło do pluralizmu w podejściach i koncepcjach badawczych. Policentryzm badań, a przede wszystkim pluralizm badawczy geografii osadnictwa wiejskiego, odróżniał tą dyscyplinę nauk geograficznych od prężnie rozwijającej się w okresie powojennym polskiej geografii rolnictwa. Geografia rolnictwa, choć była (i jest) również reprezentowana w większości polskich ośrodków geograficznych (np. Warszawa, Toruń, Poznań, Wrocław, Lublin, Kraków), charakteryzowała się prymatem zespołu badawczego skupionym wokół J. Kostrowickiego w IGiPZ PAN.

Problemy do przemyśleń Potrzebne jest określenie relacji pomiędzy starymi, a nowymi (perspektywicznymi) podejściami i koncepcjami w geografii osadnictwa wiejskiego. Z uwagi na narastającą lukę w ciągłości wielu kierunków badań osadnictwa wiejskiego kluczowym aspektem jest rekonstrukcja tradycyjnych koncepcji badawczych, określenie ich inspiracji teoretycznych oraz roli w wyjaśnianiu struktur i procesów osadniczych.

Tradycyjne i perspektywiczne modele badań wsi w geografii (przykłady) Wieś jako lokalizacja przestrzenna Wieś jako układ morfologiczny Wieś jako element sieci osadniczej Wieś jako element systemu osadniczego Wieś jako krajobraz kulturowy Wieś jako środowisko mieszkaniowe Wieś jako terytorium Wieś jako „miejsce” Wieś jako lokalny system osadniczy

2. Fascynacja nowymi kierunkami w Polsce powinna zawierać ich krytyczną ocenę, zwłaszcza w zakresie zastosowania podejść wypracowanych w literaturze światowej. Wieś w każdym kraju jest oryginalnym środowiskiem kulturowym, co powinno stanowić fundament dla krytycznego spojrzenia na część koncepcji (przede wszystkim angloamerykańskich) oraz szacunku dla ścieżki rozwoju myśli geograficznej w krajowej literaturze (Wójcik, 2009)

3. Przemyślenia wymaga koncepcja geografii wsi, która została stworzona w latach 1980. w Wielkiej Brytanii, w określonej tradycji badań naukowych (brytyjskich) i pod wpływem specyficznego dla tego państwa zestawu uwarunkowań politycznych i społeczno-gospodarczych. O ile geografia miasta wyrosła na bazie koncepcji osadniczych, to w przypadku polskiej geografii wsi główną rolę w tworzeniu jej podstaw koncepcyjnych odgrywa tradycja badań rolniczych, zwłaszcza w warstwie metodyki badań.

4. Przemyślenia wymaga rola geografii osadnictwa wiejskiego w ramach nowej dyscypliny ‚geografii wsi’, tzn. czy ma być ona jedną z wielu w kompleksie dziedzin (np. geografia rolnictwa, transportu, przemysłu) współtworzących pole geografii wsi, czy ze względu na swój własny kompleksowy charakter (studia morfologiczne, funkcjonalne, społeczne) powinna pełnić funkcje integracyjne w tym kompleksie (podobnie jak geografia rolnictwa).

GIS a geografia osadnictwa wiejskiego Rozwojowi badań nad osadnictwem wiejskim nie sprzyja metodyka podporządkowana schematycznym sposobom przedstawiania danych przestrzennych (moduł gminy, powiatu, regionu): Przewaga baz danych dla jednostek przestrzennych – zróżnicowanie przestrzenne (wg gmin, powiatów). Dane dla obszarów, a nie dla jednostek osadniczych. Brak zbiorów danych dla wsi (a jeśli są, to barierą jest cena zakupu). SPECYFIKA PRACY W SKALI MIKRO: Zbieranie informacji z terenu – tworzenie własnych baz danych w module „wieś” (sołectwo). Oryginalne metody prezentacji kartograficznych na bazie oryginalnych baz danych są pracochłonne (czasochłonne).