Systemy Zarządzania Środowiskowego dr hab. inż. Janusz Mikuła

Filozofia zarządzania środowiskowego została sformułowana w połowie lat 80-tych w „Kodeksie postępowania w zakresie zarządzania środowiskowego” Niemieckiego Stowarzyszenia na rzecz Zarządzania Środowiskiem oraz rozwinięta na początku lat 90-tych w „Karcie biznesu na rzecz zrównoważonego rozwoju” opracowanej przez Radę Biznesu na rzecz Zrównoważonego Rozwoju Międzynarodowej Izby Handlowej

Zarządzanie środowiskowe to te aspekty ogólnej funkcji zarządzania, które dotyczą opracowania, wdrożenia i realizacji polityki i celów środowiskowych jakiejkolwiek jednostki organizacyjnej. Cechą charakterystyczną zarządzania środowiskowego jest jego zintegrowanie z ogólnym systemem zarządzania przedsiębiorstwem. System zarządzani środowiskowego to struktura organizacyjna, odpowiedzialność, praktyka postępowania, procedury, procesy i zasoby dla wdrożenia i realizacji zarządzania środowiskowego.

System zarządzania środowiskowego obejmuje strukturę organizacyjną, zasady odpowiedzialności, praktykę postępowania, procedury i zasady konieczne do określenia i wdrożenia określonej polityki ekologicznej przedsiębiorstwa. Celem systemu zarządzania środowiskowego jest spełnienie wymagań lub oczekiwań strony trzeciej, które nie wynikają z faktu zawieranych kontraktów, lecz z obowiązujących przepisów państwowych i lokalnych, oczekiwań wspólnot regionalnych czy opinii publicznej, a nawet sąsiadujących krajów.

Wdrożenie zarządzania środowiskowego na ogół następuje przy wykorzystaniu następujących zasad: ·  - traktowanie zarządzania środowiskowego jako jednego z priorytetów działalności firmy, ·  - nawiązywanie i utrzymywanie stałego kontaktu z przedstawicielami stron zainteresowanych ochroną i polepszeniem stanu środowiska, ·  - ustalenie wymogów i regulacji prawnych w zakresie środowiskowych aspektów działalności przedsiębiorstwa,

· wzbudzenie i rozwinięcie zainteresowania pracowników problemami ochrony środowiska poprzez wyraźny podział obowiązków i zakresu odpowiedzialności, szkolenia, samokształcenia itp., ·   planowanie środowiskowe obejmujące cały cykl życia produktu, ·   opracowanie procedury dążenia do wyznaczonych poziomów działania, ·   zapewnienie koniecznych środków na cele organizacyjne, szkoleniowe, a także inwestycyjne, ·   przeprowadzenie oceny działań w zakresie ochrony środowiska.

· Procedury zarządzania środowiskowego jako pierwszy opracował Brytyjski Instytut Standaryzacji - norma BS 7750 Zarządzanie środowiskowe, opublikowana 1992 roku. Rozwiązania zastosowane w tej normie w znacznym stopniu zostały powielone Schemacie Audytu i Zarządzania Środowiskowego Unii Europejskiej - EMAS. Na tej podstawie tworzono również system norm międzynarodowych ISO 14000 Zarządzanie Środowiskowe

29 czerwca 1993 roku Komisja Europejska wydała rozporządzenie Nr 1836/93 dotyczące dobrowolnego układu przedsiębiorstw przemysłowych we Wspólnym Schemacie Przeglądu Zarządzania Środowiskiem (Eco-menagement and Audit Scheme - EMAS). 10 lipca 1993 roku opublikowano ją jako zarządzenie w Official Journal of European Communities pod nazwą „Zarządzenie Komisji Wspólnot Europejskich w sprawie dopuszczenia do dobrowolnego udziału przedsiębiorstw sektora przemysłowego Wspólnoty w systemie eko-zarządzania i eko-auditu’.

EMAS wszedł w życie w kwietniu 1995 roku i jako zarządzenie został automatycznie wprowadzony we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej. Kraje członkowskie Unii Europejskiej miały obowiązek przygotowania systemu akredytacji weryfikatorów systemu zarządzania środowiskowego zgodnie z EMAS oraz systemu rejestracji przedsiębiorstw w rejestrze EMAS.

Podstawowym celem EMAS jest stworzenie systemu zarządzania ekologicznego w przedsiębiorstwie opartego na procesie ciągłych usprawnień zarówno w odniesieniu do procesów produkcyjnych jak i technik zarządzania. Cel ten można osiągnąć poprzez opracowanie i wdrożenie w przedsiębiorstwie polityk, programów środowiskowych, systematyczną, obiektywną i okresową ocenę funkcjonowania przedsiębiorstwa.

Proces wdrażania EMAS składa się z 7 etapów: 1.   Opracowanie polityki ekologicznej. 2.   Przeprowadzenie wstępnego przeglądu przedsiębiorstwa. 3.   Opracowanie programu środowiskowego. 4.   Wdrożenie systemu ekologicznego zarządzania. 5.   Przeprowadzenie przeglądu ekologicznego. 6.   Opracowanie deklaracji środowiskowej. 7.   Zatwierdzenia i uprawomocnienia.

Polityka ekologiczna przedsiębiorstwa jest głównym instrumentem ukazującym priorytetowe działania środowiskowe Polityka ekologiczna powinna:    stanowić podstawę do określenia celów środowiskowych, zadań, programu i systemu zarządzania,    nawiązywać do wszystkich zagadnień środowiskowych    angażować przedsiębiorstwo w praktykę dobrego zarządzania,

      deklarować konieczność spełnienia wszystkich wymagań prawnych z zakresu ochrony środowiska,       deklarować wdrożenie ciągłych usprawnień w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa w odniesieniu do wymagań środowiskowych       być zatwierdzona na najwyższym szczeblu systemu zarządzania,       mieć formę pisemną,       być dostępna dla całej załogi i lokalnego społeczeństwa,       być okresowo weryfikowana.

Celem wstępnego przeglądu przedsiębiorstwa jest:     określenie miejsca występowania negatywnych oddziaływań na środowisko, ·      określenie które z tych oddziaływań powinny być zlikwidowane, ·      określenie zakresu niezbędnych usprawnień, ·      określenie w jakim zakresie zakład dostosowuje się do obowiązujących regulacji prawnych, ·      określenie zakresu efektywnego i rzeczywistego zużycia surowców i materiałów oraz wielkości wydalanych zanieczyszczeń stałych, ciekłych i gazowych itp., ·      określenie zmian w polityce środowiskowej przedsiębiorstwa.

Wyniki wstępnego przeglądu przedsiębiorstwa powinny być dokumentowane w formie raportów dotyczących systemu zarządzania, inwentaryzacji surowców, inwentaryzacji odpadów, oceny zużycia energii lub w formie rejestrów wszystkich regulacji prawnych z zakresu ochrony środowiska obowiązujących zakład itp. Na podstawie zgromadzonych dokumentów, przyjęta polityka środowiskowa przedsiębiorstwa powinna zostać zmieniona lub uzupełniona.

Program środowiskowy zapewnia realizację celów i zadań związanych z polityką i zdefiniowanych podczas wstępnego przeglądu przedsiębiorstwa. Celem programu jest zagwarantowanie, że wszystkie cele i zadania założone w polityce przedsiębiorstwa zostaną osiągnięte. Założone cele muszą zostać ujęte w harmonogramie.

Program środowiskowy powinien: ·      wyznaczać odpowiedzialność za określone cele w każdej jednostce funkcjonalnej i na każdym szczeblu zarządzania przedsiębiorstwem, ·      określać środki za pomocą których cele mają być osiągnięte. W odniesieniu do działań związanych z rozwojem przedsiębiorstwa, rozwojem nowych lub modyfikowaniem istniejących produktów, usług i procesów, powinny zostać opracowane oddzielne programy określające: ·      cele ekologiczne jakie mają być osiągnięte, ·      mechanizmy ich osiągnięcia, ·      procedury postępowania ze zmianami, ·      mechanizmy naprawcze.

Zgodnie z wymaganiami EMAS system zarządzania w przedsiębiorstwie powinien: ·      określać zakres odpowiedzialności za środowisko wśród wszystkich pracowników na wszystkich poziomach, ·      oceniać oddziaływanie na środowisko wszystkich działań, procesów i produktów, ·      oceniać i monitorować wszystkie obecnie podejmowane działania, ·      zapobiegać, eliminować i redukować emisję zanieczyszczeń do środowiska, ·      podejmować działania w celu ochrony przed wypadkami, przeciekami, emisjami itp., ·      wdrażać i aktualizować obowiązujące procedury (we współpracy z samorządami lokalnymi), ·      kontrolować spełnienie wymogów środowiskowych, ·      dostarczać kompletnej informacji do publicznej wiadomości na temat działań środowiskowych przedsiębiorstwa.

System zarządzania przedsiębiorstwem musi być dostatecznie silny by podążać za polityką środowiskową, założonymi celami i programem. Wdrażając system ekologicznego zarządzania, należy przeanalizować istniejący system zarządzania przedsiębiorstwem, w szczególności strukturę organizacyjną i odpowiedzialność na różnych poziomach zarządzania i pracy. Wszelkie podejmowane działania w ramach systemu powinny być udokumentowane w formie pisemnej: procedury kontrolne, indywidualna odpowiedzialność pracowników, instrukcje pracy, zatwierdzenia zmian dotyczących procesu produkcyjnego, regulacje prawne. Dokumentacja musi zawierać diagram struktury organizacyjnej ukazujący kto jest odpowiedzialny i za jakie części programu.

System zarządzania ekologicznego musi zawierać zakres działań o charakterze szkoleniowym. Szkolenia mają na celu uświadomienie pracowników przedsiębiorstwa, przedstawienie ich obowiązków w zakresie ochrony środowiska i skutków ich nie wypełniania. W trakcie szkoleń pracownicy powinni zostać zapoznani z podjętymi działaniami, które zapewniają realizację polityki środowiskowej przedsiębiorstwa. Podstawowym efektem szkolenia powinno być lepsze zintegrowanie zarządzania ekologicznego z praktyką pracy przedsiębiorstwa

3.5. Przegląd ekologiczny przedsiębiorstwa   Przegląd ekologiczny przedsiębiorstwa to: systematyczna, udokumentowana, okresowa i celowa ocena osiągnięć organizacji, systemu zarządzania i procesów stworzonych w celu ochrony środowiska. Celem przeglądu jest: pomoc w zarządzaniu w celu kontroli wszystkich działań praktycznych, które mogą powodować skutki środowiskowe i pomoc w ich ocenie, czyli w określeniu w jakim zakresie przedsiębiorstwo dostosowało się do swojej własnej polityki środowiskowej. Celem audytu jest również ocena systemu zarządzania i określenie zgodności z polityką środowiskową i programem środowiskowym przedsiębiorstwa, który musi być zgodny z istniejącymi wymaganiami środowiskowymi.

Kierownictwo przedsiębiorstwa określa częstość przeprowadzania przeglądów. Przeglądy muszą być przeprowadzane w odstępach czasu nie dłuższych niż trzy lata. Kierownictwo przedsiębiorstwa powinno także określić procedury audytu. Procedura przeprowadzenia przeglądu ekologicznego składa się z trzech etapów: 1.   Przygotowanie. 2.   Przeprowadzenie przeglądu. 3.   Działania po przeprowadzeniu przeglądu.

Etap przygotowania obejmuje zapoznanie się z rodzajem prowadzonej działalności w przedsiębiorstwie, z istniejącym systemem zarządzania ochroną środowiska oraz z wynikami poprzednich przeglądów ekologicznych.   Na etapie przeprowadzania przeglądu należy zgromadzić wszystkie dodatkowe dokumenty dotyczące procedur kontrolnych z zakresu ochrony środowiska i przejrzeć je pod kątem efektywności. Po przeanalizowaniu dokumentacji należy zweryfikować uzyskane dane z istniejącą rzeczywistością w przedsiębiorstwie. Podstawą tego typu działań są wywiady z pracownikami przedsiębiorstwa, mające na celu zapoznanie się ze wszystkimi procesami produkcyjnymi, systemami i narzędziami, które były zastosowane w celu poprawy warunków środowiskowych.

Po przeprowadzeniu przeglądu przygotowywany jest pisemny raport dla przedsiębiorstwa. Podstawowymi celami raportu z przeglądu są: ·  udokumentowanie efektów przeglądu, ·  dostarczenie informacji o stanie realizacji polityki ekologicznej przedsiębiorstwa, · dostarczenie informacji dotyczącej efektywności i wiarygodności urządzeń do monitorowania oddziaływań zakładu na środowisko, ·  wykazanie potrzeb działań naprawczych.

Proces przeglądu ekologicznego kończy się przygotowaniem i wdrożeniem odpowiednich działań naprawczych. Przegląd ekologiczny przedsiębiorstwa może być przeprowadzany przez osoby zatrudnione w przedsiębiorstwie lub osoby z zewnątrz, podstawowym jednak wymaganiem jest to, że muszą to być osoby kompetentne, bezstronne i wystarczająco niezależne. Zespół przeprowadzający audyt powinien się składać z kilku osób, których specjalności odpowiadają wszystkim obszarom merytorycznym przeglądu.

3.6. Deklaracja środowiskowa   Jedną z najważniejszych cech systemu EMAS jest wymóg publikowania deklaracji środowiskowej, która powinna być zatwierdzona przez akredytowanych i niezależnych weryfikatorów. Oświadczenie musi zostać opublikowane przed pierwszą rejestracją EMAS i potem na koniec każdego pełnego przeglądu. W niektórych przypadkach, w zależności od charakteru przedsiębiorstwa i odpowiedzialności środowiskowej, weryfikatorzy mogą nakazać wykonanie pełnego oświadczenia co roku.

Oświadczenie środowiskowe powinno zawierać: ·      charakterystykę działań, które są podejmowane w przedsiębiorstwie, ·      dane o emisji zanieczyszczeń, ilości gromadzonych odpadów, ·      dane o zużyciu surowców, energii i wody, ·      informacje o wszystkich innych znaczących oddziaływaniach na środowisko, ·      znaczące zmiany w polityce, programie czy samym przedsiębiorstwie od czasu opracowania ostatniego oświadczenia, ·      przewidywany termin opracowania następnego oświadczenia, ·      dane akredytowanych weryfikatorów, którzy zatwierdzili oświadczenie.

3.7. Weryfikacji i ocena systemu EMAS   Ostatnim krokiem procesu wdrażania EMAS jest ocena oświadczenia środowiskowego przez zewnętrznych akredytowanych weryfikatorów. Weryfikatorzy muszą być osobami akredytowanymi przez EMAS i kompetentnymi do oceny osiągnięć danego przedsiębiorstwa.   Ocenę systemu EMAS przeprowadza się zgodnie z następującymi wymaganiami: ·      oceny może dokonywać akredytowany weryfikator, ·      polityka przedsiębiorstwa musi odpowiadać wymaganiom EMAS, ·      program i system zarządzania musi odpowiadać wymaganiom ·      procedury przeglądu muszą być ocenione z punktu technicznego, ·      techniczne wady muszą zostać zlikwidowane, ·      zmiany i uzupełnienia w oświadczeniu muszą zostać zatwierdzone przez weryfikatorów.

W procesie zatwierdzania systemu EMAS weryfikatorzy będą sprawdzać i oceniać: ·      czy polityka zakładu, organizacja systemu, program środowiskowy, stosowane procedury i system audytingu działają efektywnie, ·      czy wszystkie wykorzystane procedury oraz metody przeglądu ekologicznego są poprawne z technicznego punktu widzenia, ·      czy wszystkie informacje, które zostały dostarczone są kompletne, czy zostały zidentyfikowane wszystkie obszary o znaczącym oddziaływaniu przedsiębiorstwa na środowisko.

Przygotowując raport końcowy weryfikatorzy zwracają uwagę na wszystkie wypadki niezgodności i techniczne defekty w procedurach przedsiębiorstwa, oraz określają niezbędne uzupełnienia w oświadczeniu. Jeżeli weryfikatorzy podpisali się pod oświadczeniem środowiskowym, to przedsiębiorstwo jest gotowe do zgłoszenia swojej rejestracji w EMAS.

Seria norm ISO 14000   W 1991 roku powstała w Międzynarodowej Organizacji ds. Standaryzacji (ISO) Strategiczna Grupa ds. Środowiska (SAGE). W 1992 roku powołano Komitet Techniczny 207 (TC 207) odpowiedzialny za opracowanie norm w następujących dziedzinach: ·      systemy zarządzania środowiskowego, ·      audity środowiskowe ·      ocena wyników działań na rzecz środowiska, ·      znakowanie (eko-etykietowanie) wyrobów, ·      analiza cyklu życia, ·      aspekty ekologiczne w normalizacji produktów, ·      słownictwo i definicje.

Komitet składa się z sześciu podkomitetów oraz grupy roboczej Komitet składa się z sześciu podkomitetów oraz grupy roboczej. Każdy z podkomitetów pracuje nad zagadnieniami dotyczącymi wymienionych powyżej dziedzin. I tak: ·  Podkomitet 1 - opracował normy ISO 14001 i ISO 14004 dotyczące systemu zarządzania środowiskowego, ·  Podkomitet 2 - opracował normy ISO 14010 i ISO 14011 dotyczące auditów środowiskowych i auditów sytemu zarządzania środowiskowego, ·  Podkomitet 3 - pracuje nad normami ISO 14024, ISO 14021-23, ISO 14020 dotyczącymi eko-etykiet i kryteriów ich przyznawania, ·  Podkomitet 4 - pracuje nad normami ISO 14031 dotyczącymi oceny efektywności działań na środowisko, ·   Podkomitet 5 - pracuje nad normami ISO 14040, ISO 14041, ISO 14042, ISO 14043 dotyczącymi analizy cyklu życia produktu, ·   Podkomitet 6 - ma za zadanie ujednolicenie słownictwa i terminologii we wszystkich planowanych normach - ISO 14050. Grupa Robocza opracowała ISO Guid 64 - dokument zawierający wskazówki dla osób opracowujących normy techniczne.

Wszystkie opracowane i planowane normy, za wyjątkiem ISO 14001, mają charakter poradników i mają ułatwić przedsiębiorstwom optymalizację działań na rzecz ochrony środowiska. Tylko norma ISO 14001 stanowi podstawę do wydania certyfikatu zgodności. Pozostałe normy stanowią zestaw wskazówek, wytycznych i narzędzi dla przedsiębiorstw do ich wewnętrznego użytku

Ideą wiodącą normy ISO 14001 jest ciągłe doskonalenie Ideą wiodącą normy ISO 14001 jest ciągłe doskonalenie. Jest to proces ciągłego poprawiania SZŚ, którego celem jest doskonalenie ogólnej działalności środowiskowej, niekoniecznie we wszystkich obszarach działania jednocześnie, wynikający z ciągłych wysiłków zmierzających do poprawy w zgodzie z polityką środowiskową organizacji. Dla realizacji tej idei norma przewiduje model „spirali ciągłego doskonalenia”.   Norma ISO 14001 jest normą [5]: ·    ogólnego znaczenia - może być stosowana przez każdą organizację, ·   pro-aktywna - zmierza do zapobiegania szkodliwym oddziaływaniom na środowisko poprzez przewidywanie ryzyka szkodliwości środowiskowej, ·  rozwojowa - jej celem jest ciągłe doskonalenie efektów działalności prośrodowiskowej, ·  dobrowolna - lecz jej przepisy stają się obowiązujące, gdy norma zostanie przyjęta, ·    oparta na systemach wspieranych przez udokumentowane procedury.