Zachowanie różnorodności biologicznej poprzez ochronę ex situ jesionu wyniosłego, wiązu górskiego, wiązu pospolitego oraz wiązu szypułkowego – działania LBG Kostrzyca. Małgorzata Pałucka LBG Kostrzyca Seminarium Specjalistów ds. nasiennictwa Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych RDLP w Olsztynie 24 maja 2013 roku

Zamieranie jesionu- symptomy Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Owocniki patogenu Hymenoscyphus pseudoalbidus (stadium anamorficzne- Chalara fraxinea (Kowalski 2006) Zamieranie jesionu- symptomy przebarwienia drewna w formie sektorów oraz przebarwienia w kształcie litery „T” nekrozy kory zabliźnione i niezabliźnione, raki drzewne połączone z zapadaniem kory oraz miejscową hipertrofią, podłużne lub tafelkowate spękania kory, wykruszanie kory prowadzące do odsłaniania drewna więdnięcie, przebarwienia i nekrozy lokalne lub całkowite liści oraz ich przedwczesny opad zamieranie całych gałęzi lub ich szczytów, zamieranie wierzchołków, nieregularne ulistnienie korony

Zamieranie jesionu- symptomy Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Zamieranie jesionu- symptomy

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Hymenoscyphus pseudoalbidus- tzw. stadium telomorficzne patogenu. Miseczki patogenu tworzą się (VII-IX) na nerwach ubiegłorocznych liści jesionu, produkują zarodniki rozprzestrzeniane przez wiatr. Zarodniki infekują drzewa, rozpoczynając proces zamierania, w tym opadania liści. Chalafa fraxinea- tzw. stadium wegetatywne (anamorficzne) patogenu. Wyrasta na opadłych zainfekowanych liściach jesionu, jesienią. Wytwarza formę przetrwaną patogenu, z której następnego roku w lecie wytworzą się miseczki Hymenoscyphus pseudoalbidus.

Hymenoscyphus pseudoalbidus Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Hymenoscyphus pseudoalbidus

Chalara fraxinea T. Kowalski (Kowalski 2006) Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Chalara fraxinea T. Kowalski (Kowalski 2006)

Holenderska choroba wiązów DUTCH ELM DISEASE (DED) Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r Holenderska choroba wiązów DUTCH ELM DISEASE (DED) Holenderska choroba  wiązów wywoływana przez grzyby: Ophistoma ulmi (rozprzestrzenił się w Europie po 1910 r.) Ophiostoma himal-ulmi  (gat. endemiczny w zachodnich Himalajach) ich hybrydę: Ophiostoma novo-ulmi Brasier, 1991 (od końca lat 60-tych XX wieku zniszczył największe powierzchnie drzewostanów wiązowych w Europie i w Ameryce Pn). 2. Na wiązach patogen spotykany jest również w stadium konidialnym jako Pesotum ulmi  (M.B. Schwartz) J.L. Crane & Schoknecht. 3. Po raz pierwszy symptomy choroby zamierania wiązów zaobserwowano i opisano w Holandii w 1920 r. Wektorem rozprzestrzeniania się choroby są chrząszcze z rodziny ryjkowcowatych podrodziny  korników (Scolytinae): Hylurgopinus rufipes Ogłodek wielorzędowy (Scolytus multistriatus) Ogłodek wiązowca (Scolytus scolytus).

Holenderska choroba wiązów- symptomy Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Holenderska choroba wiązów- symptomy objawy są wynikiem zakażenia wiązek przewodzących w drzewie. zakażenie powoduje zatykanie się tkanek naczyniowych i utrudnianie normalnego transportu wody do korony drzewa. objawy usychania są widoczne na liściach, gałęziach, łodygach. choroba kończy się śmiercią całego drzewa. Objawy często obserwuje się na początku lata, ale mogą one być obecne w każdym czasie wegetacji. Lato- liście brązowe, zwinięte, suche Wczesne symptomy- liście jeszcze zielone, ale widocznie zwiędłe Drzewo obumiera…

Zamieranie jesionu w Europie- historia Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Zamieranie jesionu w Europie- historia 1992 rok- pierwsze objawy nasilonego zamierania jesionu w północno-wschodniej Polsce (Stocki 2001, Sierota i in. 1993). Po 1992 roku chorobę zaobserwowano w pozostałych części Polski (Kowalski 2001, Przybył 2002), na obszarze ponad 10 tysięcy hektarów (Gil i in. 2006). Zamieranie jesionu w Europie m.in. w Norwegii, Danii, Litwie, Austrii, Belgii, Czechach, Finlandii, Francji, Niemczech, na Węgrzech, we Włoszech, Holandii, Słowenii, Szwecji, Estonii, Łotwie i Szwajcarii. W 2012 roku stwierdzono pierwsze objawy zamierania na Wyspach Brytyjskich (Coghlan 2012). Prędkość rozprzestrzeniania się choroby według EUFORGEN to 20-30 km rocznie (EUFORGEN, News, 14.12.2012).

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, Olsztyn, 22-24 maja 2013 r. Zamieranie jesionu wyniosłego w Wielkiej Brytanii- podejmowane działania Podjęcie szeroko zakrojonych działań dla rozpoznania problemu zamierania jesionu wyniosłego (Js jest trzecim najczęściej występującym gatunkiem drzewa liściastego i drugim najczęściej hodowanym w UK). Powstanie dokumentu pn. ”Rapid assessment of the need for a detailed Pest Risk Analysis for Chalara fraxinea” Version no: 1.3, revised 09/08/2012. Dokument zawiera: Opis taksonomiczny Chalara fraxinea oraz status patogenu zgodnie z dyrektywą UE 2000/29/EC. Wpis Chalara fraxinea na listę alertową European and Mediterranean Plant Protection Organization (EPPO). Ocenę ryzyka przenoszenia się patogenu na obszarze UK (zaklasyfikowanie zagrożenia jako trwałego).

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Zamieranie jesionu wyniosłego w Wielkiej Brytanii- podejmowane działania Ocena ryzyka zagrożenia innych poza F. excelsior gatunków jesionów, które mają znaczenie gospodarcze/ ekologiczne w UK, a które mogą być potencjalnymi gospodarzami patogenu, Analizę przenoszenia się patogenu w UK- nie stwierdzono obecności tzw. wektorów (np. owadów), Analizę potencjalnego kierunki i prędkości przeniesienia się Chalara fraxinea na teren UK ze strony Europy kontynentalnej, Oszacowanie skutków ekonomicznych, społecznych i środowiskowych rozprzestrzeniania się choroby zamierania jesionów w UK.

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Zamieranie jesionu wyniosłego w Wielkiej Brytanii- podejmowane działania

Zamieranie jesionu wyniosłego w Danii Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Zamieranie jesionu wyniosłego w Danii W Danii jesion wyniosły to mityczne „drzewo życia” ("The tree of life" ), „ gdy umiera jesion- następuje schyłek świata…” Od 2002 r. zamieranie jesionów w Danii. W 2005 r. 95% jesionów jest zarażonych przez Chalara fraxinea. Milionowe straty duńskiego przemysłu meblarskiego i drzewnego w wyniku zamierania jesionów. „The tree of life”

Zamieranie jesionu wyniosłego w Danii- podejmowane działania Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Zamieranie jesionu wyniosłego w Danii- podejmowane działania Projekt ratowania jesionu (autor- prof. Erik Kjaer, Uniwersytet w Kopenhadze) Pozyskanie nasion z drzew nieporażonych infekcją (w Danii to zaledwie 2% populacji jesionu). Pozyskanie nasion z drzewa stojącego, z wysokości co najmniej 20 m nad gruntem. Hodowla sadzonek z nasion- jedyny rezerwuar jesionu w przyszłości. Konieczność wytypowania drzew o genotypie odpornym na niszczące działanie Ch.fraxinea - jedynym rozwiązaniem problemu zamierania jesionu w Europie.

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Potencjalne zagrożenie przedostania się choroby na teren USA Sullivan M., 2011. CPHST Pest Datasheet for Chalara fraxinea, USDA- APHIS – PPQ - CPHST Do 2011 r. nie odnotowano przypadków zamierania jesionów w USA. Przyjmuje się, że 16 gatunków jesionów występujących w USA może być podatnych na zakażenie Chalara fraxinea. Najbardziej narażone na pojawienie się choroby zamierania jesionu są tereny najliczniejszego występowania F. excelsior tj. w powiatach Connecticut, Kentucky, Massachusetts, New York i Ohio oraz New Brunswick, Nowa Szkocja, Ontario a także w Quebeku w Kanadzie. Opracowano klucz do oceny symptomów zamierania jesionu (ocena symptomów zewnętrznych, identyfikacja mikrobiologiczna w hodowli laboratoryjnej, identyfikacji molekularnej).

Zamieranie jesionu wyniosłego w Polsce Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Zamieranie jesionu wyniosłego w Polsce 1992 rok- pierwsze objawy nasilonego zamierania jesionu w północno-wschodniej Polsce (Stocki 2001, Sierota i in. 1993). Po 1992 roku chorobę zaobserwowano w pozostałych części Polski (Kowalski 2001, Przybył 2002), na obszarze ponad 10 tysięcy hektarów (Gil i in. 2006).

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Zmiany powierzchni lasów z Js jako gatunkiem panującym [ha] w latach 2001-2011 (dane z DGLP, Wydział Urządzania Lasu i Geoinformatyki, luty 2013 r.) Zmiany powierzchni lasów z Js jako gatunkiem panującym [ha] w latach 2001-2011 lp. 2 001 2 002 2 004 2 011 [%] 1 BIAŁYSTOK 3 184,85 3 184,76 3 240,93 2 529,61 79,4 2 KATOWICE 2 907,93 2 953,21 3 176,55 3 230,35 111,1 3 KRAKÓW 840,47 954,16 985,59 117,3 4 KROSNO 2 589,12 2 619,33 2 657,32 2 879,20 111,2 5 LUBLIN 1 892,67 1 947,85 2 022,95 1 821,69 96,2 6 ŁÓDŹ 463,02 497,84 565,06 122,0 7 OLSZTYN 2 042,20 2 106,38 2 113,35 1 128,15 55,2 8 PIŁA 684,69 681,35 763,78 785,67 114,7 9 POZNAŃ 3 828,28 3 837,92 4 114,45 4 052,26 105,9 10 SZCZECIN 1 964,14 2 193,94 2 256,28 2 122,24 108,0 11 SZCZECINEK 854,69 845,26 847,90 586,02 68,6 12 TORUŃ 1 497,33 1 498,24 1 625,36 1 591,00 106,3 13 WROCŁAW 6 009,06 6 396,65 6 821,22 113,5 14 ZIELONA GÓRA 1 165,45 1 112,32 1 190,01 1 143,98 98,2 15 GDAŃSK 667,84 674,46 682,03 589,83 88,3 16 RADOM 502,77 504,94 589,71 580,55 115,5 17 WARSZAWA 288,67 315,01 331,69 114,9 KRAJ 31 383,18 31 761,18 33 444,28 31 744,11 101,2

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Zmiany powierzchni lasów z Js jako gatunkiem panującym [ha] w latach 2001-2011 Kolejne lata

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Zmiany miąższości jesionu jako gatunku panującego [m3] w latach 2001-2012 (dane z DGLP, Wydział Urządzania Lasu i Geoinformatyki, luty 2013 r.) Zmiany miąższości jesionu jako gatunku panującego [m3] w latach 2001-2012 lp. 2 001 2 002 2 004 2 011 2012 [%] 1 BIAŁYSTOK 347553,00 347549,00 357610,00 284776,00 168442,04 48,47 2 KATOWICE 305661,00 310671,00 323966,00 390523,00 379846,10 124,27 3 KRAKÓW 73172,00 99525,00 110178,00 112719,56 154,05 4 KROSNO 194171,00 196908,00 205339,00 271791,00 261834,75 134,85 5 LUBLIN 173601,00 178069,00 184265,00 216081,00 191665,71 110,41 6 ŁÓDŹ 46432,00 47965,00 63012,00 60236,16 129,73 7 OLSZTYN 221645,00 243163,00 247395,00 155866,00 144343,82 65,12 8 PIŁA 81499,00 81457,00 93848,00 99633,00 96385,52 118,27 9 POZNAŃ 400812,00 404016,00 433871,00 492992,00 480538,31 119,89 10 SZCZECIN 301132,00 366828,00 375948,00 345124,00 324584,47 107,79 11 SZCZECINEK 116658,00 118314,00 118985,00 94074,00 88565,01 75,92 12 TORUŃ 154117,00 153782,00 169097,00 186651,00 182187,38 118,21 13 WROCŁAW 729282,00 843115,00 929021,00 928855,06 127,37 14 ZIELONA GÓRA 128253,00 125934,00 132220,00 140179,00 135050,47 105,30 15 GDAŃSK 89814,00 89934,00 93500,00 93423,00 91531,73 101,91 16 RADOM 42889,00 43064,00 56773,00 75490,00 64201,40 149,69 17 WARSZAWA 42990,00 42280,00 48303,00 46780,36 108,82 KRAJ 3449681,00 3551565,00 3825702,00 3997117,00 3757767,85 108,93

Zmiany miąższości jesionu wyniosłego jako gatunku panującego [m3] Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Zmiany miąższości jesionu wyniosłego jako gatunku panującego [m3] Kolejne lata

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Zmiany miąższości jesionu jako gatunku rzeczywistego [m3] w latach 2001-2012 (dane z DGLP, Wydział Urządzania Lasu i Geoinformatyki, luty 2013 r.) Zmiany miąższości jesionu jako gatunku rzeczywistego [m3] w latach 2001-2012 lp. RDLP 2 001 2 002 2 004 2 011 2012 [%] 1 BIAŁYSTOK 1 155 492,00 1 155 473,00 1 244 215,00 1 094 919,00 728 588,56 63,05 2 KATOWICE 657 961,00 663 320,00 702 317,00 855 959,00 847 658,66 128,83 3 KRAKÓW 202 434,00 258 904,00 319 944,00 323 723,78 159,92 4 KROSNO 582 900,00 588 351,00 606 806,00 808 238,00 792 730,82 136,00 5 LUBLIN 360 569,00 365 910,00 385 200,00 472 177,00 450 591,86 124,97 6 ŁÓDŹ 84 418,00 87 315,00 113 100,00 110 310,12 130,67 7 OLSZTYN 610 512,00 653 273,00 666 981,00 529 987,00 509 686,82 83,49 8 PIŁA 142 776,00 148 850,00 173 970,00 176 816,00 174 648,71 122,32 9 POZNAŃ 682 919,00 688 874,00 736 940,00 831 728,00 814 554,49 119,28 10 SZCZECIN 586 377,00 693 843,00 717 388,00 693 999,00 645 813,47 110,14 11 SZCZECINEK 256 592,00 259 030,00 260 594,00 252 932,00 234 786,85 91,50 12 TORUŃ 304 419,00 304 243,00 330 578,00 368 135,00 357 594,12 117,47 13 WROCŁAW 1 476 936,00 1 637 061,00 1 860 304,00 1 854 412,43 125,56 14 ZIELONA GÓRA 253 873,00 264 986,00 274 864,00 275 093,00 279 525,67 110,10 15 GDAŃSK 189 565,00 190 388,00 198 379,00 216 674,00 211 739,49 111,70 16 RADOM 109 949,00 110 718,00 141 298,00 144 879,00 140 732,44 128,00 17 WARSZAWA 102 938,00 105 450,00 116 849,00 114 194,14 110,93 KRAJ 7 760 630,00 7 953 985,00 8 528 260,00 9 131 733,00 8 591 292,43 110,70

Zmiany miąższości jesionu wyniosłego jako gatunku rzeczywistego [m3] Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Zmiany miąższości jesionu wyniosłego jako gatunku rzeczywistego [m3] Kolejne lata

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Ochrona jesionu wyniosłego w Polsce Zalecenia ochronne GIOŚ dotyczące typu siedliska: Łęgowe lasy dębowo- wiązowo- jesionowe (Kod siedliska 91F0 ), po badaniach monitoringowych w latach 2009- 2011 (Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000) Poprawienie sytuacji hydrologicznej lasów łęgowych (np. przebudowa systemów wałów przeciwpowodziowych- przywrócenia wpływu zalewów). Działania hodowlano-leśne, np. sztuczne uzupełnianie gatunków drzew trudno odnawiających się naturalnie (np. nad Bugiem –dębu, w uzupełnieniu dynamicznych tam odnowień jesionu i wiązu). W drzewostanach z dominacją jesionu, w przypadku masowego zamierania tego gatunku, należy usuwać jesiony zrębem zupełnym i sztuczne odnowić olszą, co bywa stosowane w praktyce, niemniej jednak jest destrukcyjne dla siedliska 91F0.

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Ochrona jesionu wyniosłego w Polsce Zalecenia ochronne GIOŚ dotyczące typu siedliska: Łęgowe lasy dębowo- wiązowo- jesionowe (Kod siedliska 91F0 ), po badaniach monitoringowych w latach 2009- 2011 (Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000) Dla zachowania siedliska 91F0 konieczne jest: Ograniczenie usuwania jesionów, nawet kosztem pozostawienia części z nich do naturalnego rozkładu w lesie. Szerokie zróżnicowanie składu gatunkowego odnowień, z pełnym wykorzystaniem warunków mikrosiedliskowych i z wykorzystaniem np. wiązu. W obszarach, w których dominującą formą łęgów są jednolite wiekowo lasy dębowe, sugeruje się aby, oprócz wyłączenia części z nich z gospodarki leśnej i oddania naturalnym procesom, gospodarka leśna była ukierunkowana na różnicowanie struktury przestrzennej i wzbogacenie gatunkowej (z pozostawieniem dużych części starego drzewostanu!).

Podsumowanie wyników i wnioski dla praktyki leśnej Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. „Ustalenie przyczyn i uwarunkowań zamierania jesionów i jaworów dla wypracowania podstaw postępowania hodowlano – ochronnego” Autorzy części dot. jesionu Prof. dr hab. Tadeusz Kowalski i dr inż. Wojciech Kraj Podsumowanie wyników i wnioski dla praktyki leśnej Nie ma jedynej skutecznej metody zwalczenia choroby jesionów w Europie. Wygrabianie i palenie liści jesionu- najlepsze działanie, ale jedynie lokalnie, na małą skalę. W szkółkach- chemiczna ochrona sadzonek fungicydami, ale po przeniesieniu do upraw- bez dalszej ochrony fungicydami- zamieranie sadzonek. Wspieranie odnowień naturalnych jesionu (naturalna selekcja i przetrwanie osobników najmniej podatnych na chorobę).

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. „Ustalenie przyczyn i uwarunkowań zamierania jesionów i jaworów dla wypracowania podstaw postępowania hodowlano – ochronnego” Autorzy części dot. jesionu Prof. dr hab. Tadeusz Kowalski i dr inż. Wojciech Kraj Podsumowanie wyników i wnioski dla praktyki leśnej c.d. Osobniki nie wykazujące objawów chorobowych („zdrowe”) różnią się w danym drzewostanie od osobników zamierających cechami genetycznymi i biochemicznymi- możliwość wykorzystania tej informacji do hodowli i tworzenia nowych nasadzeń jesionów genetycznie bardziej odpornych. Konieczność zaostrzenia obowiązujących w Polsce przepisów „kwarantannowych”.

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. „Zachowanie różnorodności biologicznej poprzez ochronę ex-situ jesionu wyniosłego, wiązu górskiego oraz wiązu pospolitego na terenie Dolnego Śląska na obszarach Natura 2000” Finansowanie Projektu: Koszt całkowity projektu: 511 962 zł Koszt kwalifikowany: 449 400 zł Wartość Umowy z Wojewódzkim Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu- współfinansującym program: 50% kosztów kwalifikowanych: 224 700 zł Okres realizacji projektu: Lipiec 2013 r. – 31 marca 2015 r.

Zasięg przestrzenny projektu Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Zachowanie różnorodności biologicznej poprzez ochronę ex-situ jesionu wyniosłego, wiązu górskiego oraz wiązu pospolitego na terenie Dolnego Śląska na obszarach Natura 2000 Zasięg przestrzenny projektu

Zasięg przestrzenny projektu Lp. Gatunek Nadleśnictwo Leśnictwo, oddział Obiekt Kod obszaru Natura 2000 Nazwa obszaru NATURA 200 1 JS Bardo Śląskie Złoty Stok, 191f Drzewostan PLH020096 Góry Złote 2 Grodziszcze, 21c PLH020071 Ostoja Nietoperzy Gór Sowich 3 Henryków Skalice, 156b PLH020074 Wzgórza Strzelińskie 4 Gościęcice, 7d PLH020098 Karszówek 5 Jugów Kalenica, 35z Źródło nasion 6 Kamienna Góra Wieściszowice, 5f PLH020011 Rudawy Janowickie 7 Lądek Zdrój Orłowiec, 32c 8 Lwówek Śląski Wleń, 15s PLH020054 Ostoja nad Bobrem 9 Czernica, 157i 10 Miękinia Mokre, 2b PLH020069 Las Pilczycki 11 Kąty Wrocławskie, 348a PLH020103 Łęgi nad Bystrzycą

Zasięg przestrzenny projektu Lp. Gatunek Nadleśnictwo Leśnictwo, oddział Obiekt Kod obszaru Natura 2000 Nazwa obszaru NATURA 200 12 JS Miękinia Kamionna, 296 b Drzewostan PLH020055 Przeplatki nad Bystrzycą 13 Wawrzeńczyce, 303cd, 14 Oleśnica Śląska Kątna, 134c PLH020081 Lasy Grędzińskie 15 Kątna, 121a 16 Kątna, 133c 17 Kątna, 135d 18 Kątna, 136b 19 Oława Jelcz, 40j PLB020002 PLH020017 Grądy Odrzańskie Grądy w Dolinie Odry 20 Ruszów Toporów, 318d Źródło nasion PLH020086 Pieńska Dolina Nysy Łużyckiej 21 Wałbrzych Sokołowsko, 255b PLB020010 PLH020038 Sudety Wałbrzysko-Kamiennogórskie

Góry i Pogórze Kaczawskie Zasięg przestrzenny projektu Lp. Gatunek Nadleśnictwo Leśnictwo, oddział Obiekt Kod obszaru Natura 2000 Nazwa obszaru NATURA 200 22 JS Węgliniec Osiecznica, 428kx Źródło nasion PLB020005 Bory Dolnośląskie 23 Osiecznica, 428Lx 24 Złotoryja Wojcieszów Górny, 354 c Drzewostan PLH020037 Góry i Pogórze Kaczawskie 25 Wojcieszów Dolny, 319 a 26 Żmigród Borek, 153b PLH020041 Ostoja nad Baryczą 27 BST Śnieżka Janowice, 54i Drzewo Mateczne 10318 PLH020011 Rudawy Janowickie 28 Drzewo Mateczne 10319 PLH020012 29 Drzewo Mateczne 10320 PLH020013 30 Zdroje Zdrój, 187c Drzewo Mateczne 10394 PLH020060 Góry Orlickie

Zasięg przestrzenny projektu – rezerwaty przyrody Lp. Gatunek Nadleśnictwo Leśnictwo, oddział Obiekt Kod obszaru Natura 2000 Nazwa obszaru NATURA 200 1. Jesion wyniosły, wiązy Legnica Mierzowice, 85; 86; 87ah; 90ad Rezerwat przyrody „Łęg Korea” PLB020008 PLH020018 Łęgi Odrzańskie 2. Lubin Orsk, 25abcdfijklm; 28abcdfg; 31abc; 32abcdhg; 33af; 35Ab Rezerwat przyrody „Skarpa Storczyków” 3. Wołów Orzeszków, 57hijk; 66; 68; 69; 70; 71abc; Wrzosy, 81; 82; 83; 84; 85; 86; 103; 104; 105; 106; 107; 108; 109; 124gkm; 149cdfghi; 150abgh Rezerwat przyrody „Uroczysko Wrzosy” PLH020002 Dębniańskie Mokradła 4. Złotoryja Proboszczów, 194abc Rezerwat przyrody „Ostrzyca Proboszczowicka” PLH020042 Ostrzyca Proboszczowicka *dotyczy wiązu szypułkowego, wiązu górskiego, wiązu pospolitego

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Główny cel projektu Ochrona ex situ bioróżnorodności populacji jesionu wyniosłego (Fraxinus excelsior L.), wiązu górskiego (Ulmus glabra Huds.), wiązu szypułkowego (Ulmus laevis Pall.) oraz wiązu pospolitego (Ulmus minor Mill.) znajdujących się na obszarach Natura 2000 oraz w czterech rezerwatach przyrody na terenie Dolnego Śląska. Ochrona różnorodności biologicznej wyżej wymienionych gatunków będzie polegała na: Pozyskaniu nasion (wiązy i jesiony) Pozyskaniu pędów z pąkami spoczynkowymi (jesiony) w celu ich kriogenicznego przechowania Pozyskaniu liści (jesiony i wiązy) do izolacji DNA i utworzenia banku DNA.

Lista celów do osiągnięcia w ramach realizacji projektu Seminarium dla Regionalnych Genetyków, Olsztyn, 22-24 maja 2013 r. Lista celów do osiągnięcia w ramach realizacji projektu Na poziomie gatunku Określenie liczby osobników zdrowych na wytypowanych stanowiskach. Zbiór nasion jesionu i wiązu z możliwie największej liczby osobników zdrowych i zdeponowanie ich w postaci zasobów genowych w temperaturach kriogenicznych. Zbiór pędów jesionu z pąkami spoczynkowymi do przechowania kriogenicznego. Zbiór liści wiązu i jesionu w celu izolacji DNA i utworzenia banku DNA. Materiał genetyczny będzie służył w przyszłości do poznania poziomu zmienności i zróżnicowania genetycznego, które mają ważne znaczenie dla zdolności adaptacyjnych gatunków oraz do znalezienia w populacjach drzew o genotypie odpornym na patogeny. Określenie możliwości zwalczenia patogenów za pomocą termoterapii i krioterapii nasion porażonych patogenami.

Lista celów do osiągnięcia w ramach realizacji projektu Seminarium dla Regionalnych Genetyków, Olsztyn, 22-24 maja 2013 r. Lista celów do osiągnięcia w ramach realizacji projektu Na poziomie populacji Zabezpieczenie różnorodności biologicznej w postaci nasiennych zasobów genowych i pędów z pąkami spoczynkowymi jesionu wyniosłego oraz w postaci nasiennych zasobów genowych trzech gatunków wiązów z obszaru Natura 2000 oraz z czterech rezerwatów przyrody, w kontekście zamierania tych gatunków, do czasu ustąpienia choroby lub do momentu opracowania skutecznych metod zwalczania przyczyn zamierania wiązów i jesionów. Nasiona zostaną wykorzystane do hodowli sadzonek, a przez to do zwiększenia liczebności populacji wyżej wymienionych gatunków, jeśli inne metody zwalczania patogenów nie dadzą pozytywnego rezultatu. Opracowanie sposobu eliminacji patogenicznych mikroorganizmów z powierzchni nasion – termoterapia i krioterapia – cel pośredni, zapewniający zabezpieczenie właściwego stanu ochrony gatunków, siedlisk przyrodniczych, ekosystemów i obszarów chronionych. Zbankowanie DNA w celu poznania rozkładu zmienności genetycznej wewnątrz i między populacjami jesionów i wiązów na terenie Dolnego Śląska, co umożliwi w przyszłości tworzenie programów ochrony gatunków i siedlisk w oparciu o wytypowane populacje.

Zadania przewidziane do realizacji w ramach projektu Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Zadania przewidziane do realizacji w ramach projektu Monitoring owocowania z określeniem liczby osobników zdrowych Zadanie to pozwoli na zweryfikowanie danych o liczebności i zdrowotności drzew w wytypowanych stanowiskach Monitorowanie owocowania będzie podstawą do podjęcia decyzji o zbiorze nasion. Zbiór materiału nasiennego Zbiór materiału nasiennego z każdego z 36 stanowisk wskazanych w projekcie i utworzenie nasiennych zasobów genowych przechowywanych w temperaturach kriogenicznych . Zbiór pędów jesionu wyniosłego wraz z pąkami spoczynkowymi Zbiór pędów z pąkami spoczynkowymi na każdym z 32 stanowisk i utworzenie zasobów genowych w postaci pędów z pąkami spoczynkowymi jesionu wyniosłego w temperaturach kriogenicznych.

Zadania przewidziane do realizacji w ramach projektu Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Zadania przewidziane do realizacji w ramach projektu Utworzenie banku DNA jesionów i wiązów Ocena skuteczności krioterapii i termoterapii w zwalczania patogenów Zbiór nasion z osobników jesionu wyniosłego z widocznymi oznakami choroby zamierania jesionu (po 10 chorych osobników z danego stanowiska); Krioterapia materiału nasiennego; Termoterapia materiału nasiennego; Weryfikacja obecności patogenów po procesach.

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. „Zachowanie różnorodności biologicznej poprzez ochronę ex-situ jesionu wyniosłego, wiązu górskiego oraz wiązu pospolitego na obszarach Natura 2000” Źródła finansowania projektu: Mechanizm finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego „OCHRONA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ I EKOSYSTEMÓW” Poziom wnioskowanego dofinansowania projektu: 85 % kosztów kwalifikowanych Zasięg przestrzenny projektu: Obszary NATURA 2000 na terenie całej Polski, za wyjątkiem Dolnego Śląska

Zadania przewidziane do realizacji w ramach projektu Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Zadania przewidziane do realizacji w ramach projektu Monitoring owocowania z określeniem liczby osobników zdrowych Zbiór materiału nasiennego Zbiór pędów jesionu wyniosłego wraz z pąkami spoczynkowymi Utworzenie banku DNA jesionów i wiązów Ocena skuteczności krioterapii i termoterapii w zwalczania patogenów

„Ocena stanu populacji oraz ochrona ex situ wybranych dziko rosnących gatunków roślin rzadkich i zagrożonych na terenie Polski” Danuta Duda Seminarium Specjalistów ds. nasiennictwa Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych RDLP w Olsztynie 24 maja 2013 roku

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. „Ocena stanu populacji oraz ochrona ex situ wybranych dziko rosnących gatunków roślin rzadkich i zagrożonych na terenie Polski” Finansowanie Projektu: Koszt całkowity projektu: 1 192 102 zł (Koszt kwalifikowany: 1 192 102 zł) Wartość Umowy z Narodowym Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej - współfinansującym program: 95% kosztów kwalifikowanych: 1 132 496,90 zł Okres realizacji projektu: 1 marca 2013 r. – 31 marca 2015 r.

Partnerzy projektu Rada Ogrodów Botanicznych i Arboretów w Polsce: Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Partnerzy projektu obsługa administracyjna obsługa finansowa koordynacja prac konsorcjantów ROBiAwP wnioskuje do NFOŚiGW LBG OB-CZRB ŚOB OB UAM OB UMCS Rada Ogrodów Botanicznych i Arboretów w Polsce: Polska Akademia Nauk Ogród Botaniczny - Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej w Powsinie (OB-CZRB); Ogród Botaniczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (OB UAM); Leśny Bank Genów Kostrzyca (LBG Kostrzyca); Śląski Ogród Botaniczny w Mikołowie (ŚOB); Ogród Botaniczny Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej w Lublinie (OB UMCS).

Zasięg przestrzenny projektu Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. „Ocena stanu populacji oraz ochrona ex situ wybranych dziko rosnących gatunków roślin rzadkich i zagrożonych na terenie Polski” Zasięg przestrzenny projektu Zasięg przestrzenny projektu obejmuje siedliska na: 24 obszarach Natura 2000 13 Rezerwatach Przyrody 12 Parkach Krajobrazowych 3 użytkach ekologicznych.

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. „Ocena stanu populacji oraz ochrona ex situ wybranych dziko rosnących gatunków roślin rzadkich i zagrożonych na terenie Polski” Cele projektu Długoterminowa ochrona diaspor wybranych 30 gatunków rzadkich i ginących roślin naczyniowych z 75 stanowisk, w tym 60 nie objętych do tej pory taką formą zabezpieczenia ex situ; Dążenie do zabezpieczenia jak największej ilości materiału genetycznego, zagwarantowania maksymalnej stabilności genetycznej połączonej z oszczędnością funduszy i przestrzeni; Ochrona przed negatywnymi skutkami starzenia się nasion; Stworzenie rezerwy materiału genetycznego w chłodniach i zbiornikach z ciekłym azotem zapewniających dostępność nasion do produkcji sadzonek do programów restytucyjnych; Integracja danych dotyczących stanu zachowania populacji gatunków rzadkich – stworzenie cyfrowej bazy danych z informacjami na temat gatunków i stanowisk objętych przedsięwzięciem; Inwentaryzacja wybranych stanowisk gatunków rzadkich i zagrożonych, co umożliwi określenie obecnego stanu populacji wybranych gatunków zagrożonych w Polsce;

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. „Ocena stanu populacji oraz ochrona ex situ wybranych dziko rosnących gatunków roślin rzadkich i zagrożonych na terenie Polski” Cele projektu Podjęcie systemowych i zintegrowanych działań w obrębie ROBiAwP mających na celu wzmocnienie ochrony ex situ; Kontynuacja i uzupełnienie realizowanych do tej pory ogólnopolskich programów ochrony ex situ w postaci banków nasion – FlorNaturOB i FlorNaturLBG, co umożliwi długoterminowe zabezpieczenie w banku nasion jak największego wycinka puli genowej gatunków roślin naczyniowych zagrożonych wyginięciem; Zabezpieczenie diaspor w większej liczbie kopii - w oparach ciekłego azotu w LBG Kostrzyca i OB-CZRB w Powsinie oraz w ogrodach botanicznych w Poznaniu, Lublinie i Mikołowie w temperaturze do minus 35°C; Zainicjowanie sieci regionalnych banków nasion, które w przyszłości będą mogły służyć do przechowywania nasion gatunków roślin z Regionalnych Czerwonych List. Wyposażenie ogrodów botanicznych w podstawowy sprzęt do przechowywania diaspor umożliwi także przechowywanie nasion zebranych z uprawy ex situ oraz ze stanowisk naturalnych; Zabezpieczenie prób gleby wraz z zawartymi w niej mikroorganizmami z miejsca zbioru nasion umożliwi zachowanie zarodników grzybów oraz grzybni gatunków towarzyszących bez konieczności ich izolowania. Zabezpieczenie reprezentatywnej próbki grzybów towarzyszących gatunkom skrajnie zagrożonym umożliwi odtworzenie składu gatunkowego mykoflory siedliska; Siewki i rośliny w stanie juwenilnym uzyskane w toku prac wzbogacą kolekcje ex situ w ogrodach botanicznych (partnerach projektu), służąc do celów edukacyjnych i konserwatorskich.

Efekt ekologiczny przedsięwzięcia Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. „Ocena stanu populacji oraz ochrona ex situ wybranych dziko rosnących gatunków roślin rzadkich i zagrożonych na terenie Polski” Efekt ekologiczny przedsięwzięcia Ochrona ex situ 30 gatunków roślin rzadkich, w tym 21 gatunków objętych ochroną ścisłą: 1 gatunek ujęty w Polskiej Czerwonej Księdze jako Ex – wymarłe w naturze 9 gatunków ujętych w Polskiej Czerwonej Księdze jako CR – krytycznie zagrożone 6 gatunków ujętych w Polskiej Czerwonej Księdze jako EN – zagrożone 8 gatunków ujętych w Polskiej Czerwonej Księdze jako VU – narażone 1 gatunek ujęty w Czerwonej Liście Roślin i Grzybów Polski jako Ex – wymarłe i zaginione 16 gatunków ujętych w Czerwonej Liście Roślin i Grzybów Polski jako E – wymierające – krytycznie zagrożone 9 gatunków ujętych w Czerwonej Liście Roślin i Grzybów Polski jako V – narażone – zagrożone wyginięciem 1 gatunek ujęty w Czerwonej Liście Roślin i Grzybów Polski jako R – rzadki.

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. „Ocena stanu populacji oraz ochrona ex situ wybranych dziko rosnących gatunków roślin rzadkich i zagrożonych na terenie Polski” – gatunki objęte projektem o najwyższej kategorii zagrożenia Lp. Gatunek (łac.) Gatunek (pol.) Liczba stanowisk* Ochrona gatunkowa Kategoria zagrożenia wg Czerwonej listy roślin i grzybów Polski Kategoria zagrożenia wg Polskiej Czerwonej Księgi Roślin 1 Allium scorodoprasum subsp. rotundum Czosnek kulisty - E CR 2 Achillea setacea Krwawnik szczecinkolistny 3 Aconitum callibotryon Tojad sudecki ścisła VU 4 Anthericum liliago Pajęcznica liliowata V 5 Apium repens Selery błotne 6 EN Baeothryon alpinum Wełnianeczka alpejska 7 Campanula barbata Dzwonek brodaty 8 Carlina onopordifolia Dziewięćsił popłocholistny 9 Cerastium brachypetalum Rogownica drobnokwiatowa 10 Dianthus gratianopolitanus Goździk siny 11 Drosera anglica Rosiczka długolistna 12 Elymus farctus Perz sitowy 13 Eriophorum gracile Wełnianka delikatna 14 Galium valdepilosum Przytulia stepowa 15 Hacquetia epipactis Cieszynianka wiosenna

Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. „Ocena stanu populacji oraz ochrona ex situ wybranych dziko rosnących gatunków roślin rzadkich i zagrożonych na terenie Polski” – gatunki objęte projektem o najwyższej kategorii zagrożenia Lp. Gatunek (łac.) Gatunek (pol.) Liczba stanowisk* Ochrona gatunkowa Kategoria zagrożenia wg Czerwonej listy roślin i grzybów Polski Kategoria zagrożenia wg Polskiej Czerwonej Księgi Roślin 16 Inula germanica Oman niemiecki 1 - E CR 17 Isolepis supina Sitniczka drobna 2 EX 18 Laserpitium archangelica Okrzyn jeleni R 19 Ligularia sibirica Języczka syberyjska ścisła 20 Lithospermum purpurocaeruleum Nawrot czerwonobłękitny VU 21 Montia fontana Zdrojek źródlany V 22 Muscari comosum Szafirek miękkolistny 5 23 Pinguicula vulgaris subsp. bicolor Tłustosz pospolity dwubarwny 24 Potamogeton polygonifolius Rdestnicta podługowata 25 Pulsatilla pratensis Sasanka łąkowa 26 Rhynchospora fusca Przygiełka brunatna EN 27 Scheuchzeria palustris Bagnica torfowa 28 Schoenoplectus mucronatus Oczeret sztyletowaty 29 Senecio macrophyllus Starzec wielkolistny 30 Veronica paniculata Przetacznik zwodny

Weryfikacja plantacji nasiennych sosny zwyczajnej – działania LBG Kostrzyca. Małgorzata Pałucka Seminarium Specjalistów ds. nasiennictwa Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych Olsztyn, 22-24 maja 2013 roku

Weryfikacja genetyczna plantacji nasiennych sosny zwyczajnej Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Weryfikacja genetyczna plantacji nasiennych sosny zwyczajnej W nawiązaniu do jednego z wniosków narady Naczelników ds. hodowli/ zagospodarowania lasu, która miała miejsce w Jedlni w dniach 13-14 marca 2013 r. oraz do założeń planu finansowo-gospodarczego, LBG Kostrzyca zadeklarował w piśmie do DGLP zn. spr. ZBW-7138/14/2013 gotowość weryfikacji genetycznej plantacji nasiennych sosny zwyczajnej. W odpowiedzi zn. spr. ZH-7130-21/13 DGLP wyraziła zgodę na wykonanie tego zadania przez LBG Kostrzyca.

Weryfikacja genetyczna plantacji nasiennych sosny zwyczajnej Seminarium dla Regionalnych Genetyków, RDLP w Olsztynie, 24 maja 2013 r. Weryfikacja genetyczna plantacji nasiennych sosny zwyczajnej W pierwszej kolejności wytypowane zostały plantacje RDLP we Wrocławiu, Nadleśnictwo Oleśnica, MP/3/41185/06, rok założenia 1996 RDLP w Szczecinku, Nadleśnictwo Szczecinek, MP/3/41175/05, rok założenia 2002 RDLP w Szczecinie, Nadleśnictwo Międzyrzecz, MP/03/41163/05, rok założenia 2001 RDLP w Pile, Nadleśnictwo Tuczno, MP/3/41119/05, rok założenia 1990 RDLP w Lublinie, Nadleśnictwo Józefów, MP/3/41210/12, rok założenia 2009 RDLP w Radomiu, Nadleśnictwo Ostrowiec Świętokrzyski, MP/3/41235/05, rok założenia 2000.

Dziękuję za uwagę Malgorzata.Palucka@lbg.lasy.gov.pl Leśny Bank Genów Kostrzyca Miłków 300 58-535 Miłków