PARYŻ Wykonali: PIOTR JAREK & JAROSŁAW APRIASZ

PARYŻ Paryż jest położony na obu brzegach Sekwany (w granicach miasta Sekwana płynie na wys. ok. 30 m, silnie meandrując); na Sekwanie 30 mostów; powyżej rzeki liczne wzgórza: Montmartre (wys. 129 m) na pn., Belleville, Ménilmontant i Romainville na pn.-wsch., Wzgórze Św. Genowefy na południu. W centr., najstarszej części miasta, na wyspie Île de la Cité, znajduje się katedra Notre Dame i Pałac Sprawiedliwości, na pr. brzegu Sekwany, naprzeciw wyspy Île de la Cité, jedna z najładniejszych części Paryża z parkiem Tuileries i Luwrem, na l. brzegu — skupisko wyższych szkół, instytutów nauk. i wielkich wydawnictw (dawna Dzielnica Łac. z Sorboną i Collége de France) oraz Ogród Luksemburski. Zachodnie dzielnice Paryża, położone na obu brzegach Sekwany, stanowią najbardziej reprezentacyjną część miasta; tutaj mieści się siedziba prezydenta (Pałac Elizejski), Zgromadzenia Nar., większość ministerstw i ambasad oraz luksusowe hotele, sklepy i restauracje; gł. węzłem komunik. tej części miasta jest plac de Gaulle'a (z Łukiem Triumfalnym), z którego rozchodzi się promieniście 12 ulic, w tym najbardziej reprezentacyjna — Pola Elizejskie (dł. ok. 2 km); na l. brzegu Sekwany największy plac Paryża — Pole Marsowe (miejsce kilkakrotnych wystaw świat.) z wieżą Eiffla; w zakolu Sekwany największy park stol. — Lasek Buloński..

We wsch. dzielnicachParyża są skupione drobne zakłady przem We wsch. dzielnicachParyża są skupione drobne zakłady przem.; w tej części miasta znajdują się: słynny plac Bastylii, plac Republiki oraz największy z cmentarzy paryskich Père-Lachaise (ponad 60 grobów wybitnych Polaków, m.in. F. Chopina); na pn.-wsch. nowy ośr. nauk. i muzeum Cité des Sciences de la Villette (zbud. 1986); na pd. rozległy park — Lasek Vincennes. Za dzielnice artyst. uchodzą Montmartre (pn.) i Montparnasse (pd.). Na przedmieściach i peryferiach Paryża mieszczą się duże zakłady przem., zwł. samochodowe; w zach. części aglomeracji zlokalizowano większość nowocz. gałęzi przemysłu (telekomunik., informatyczny, biotechnol.); aktywne ośr. gosp. leżą w pobliżu lotnisk, na pn.-wsch. (targi i wystawiennictwo w Villepinte, zakłady przem. w Le Bourget i na pd. (hale handlu hurtowego w Rungis). W pn. części zespołu miejskiego Paryża, w Montmorency, znajduje się duży cmentarz z grobami wielu wybitnych Polaków, m.in. z okresu Wielkiej Emigracji, Wiosny Ludów oraz II wojny światowej. W aglomeracji paryskiej od centrum (które traci mieszkańców na korzyść peryferii) ku peryferiom obniża się wiek budynków (w centrum 90% pochodzi sprzed I wojny świat.) oraz ceny nieruchomości. W otoczeniu aglomeracji duże kompleksy leśne (m.in. Fontainebleau) i strefa intensywnego ogrodnictwa

ZABYTKI W PARYŻU LUWR, Louvre, zespół król. budowli pałacowych w Paryżu, mieszczący obecnie muzea (Muzeum Luwru — jedno z najbogatszych na świecie oraz Muzeum Sztuki Dekor.). Na miejscu obecnego Luwru znajdował się w średniowieczu zamek obronny, którego budowę rozpoczęto 1190; rozbud. w 2 poł. XIV w. (niezachowany); 1544 przebudowa renes. pałacu z inicjatywy Franciszka I (architekt P. Lescot, rzeźbiarz J. Goujon), z tego okresu pochodzi w skrzydle zach. renes. fasada i sala kariatyd; 1564, w pobliżu Luwru, Katarzyna Medycejska rozpoczęła budowę pałacu Tuileries (Ph. Delorme) i postanowiła połączyć go z Luwrem galerią wzdłuż Sekwany. Budowę kontynuowano za Henryka IV, a za Ludwika XIII wznowiono (1624) dalsze prace (J. Lemercier); za Ludwika XIV wzniesiono mury pozostałych skrzydeł pałacu (L. Le Vau); 1667 rozpoczęto budowę fasady wsch. (L. Le Vau — Ch. Le Brun, C. Perrault); zachowały się niektóre apartamenty król. z XVII w. i galeria Apollina. W 1678–80 Ludwik XIV przeniósł dwór do Wersalu, a Luwr przekazano na potrzeby artystów i Akad. Królewskiej. W 1810 rozpoczęto budowę wielkiej galerii, która miała połączyć Luwr i Tuileries od pn. i zamknąć dziedziniec Luwru; budowę jej zakończono za ces. Napoleona III; 1853–57 monumentalna rozbudowa, tzw. nowy Luwr (L. Visonti, H.-M. Lefeul).

W czasie Komuny Paryskiej pałac Tuileries został spalony (1871) i rozebrany. W poł. XIX w. na Place de la Concorde wzniesiono 2 pawilony: L'Orangerie i Jeu de Paume. W latach 1981–93 realizacja projektu Wielkiego Luwru: nad wejściem, na dziedzińcu Napoleona III, zainstalowano szklaną piramidę (proj. Ieoh Ming Pei), która oświetla wielki hall, gdzie znajdują się kasy, szatnie, kawiarnia, poczta, wejścia do sal muzealnych; w podziemnej galerii Carrousel pasaż handl., pracownie, magazyny muzealne i parking; światło do galerii dochodzi przez rodzaj pryzmatu zw. piramidą odwróconą.. W dwusetną rocznicę powołania Centr. Muzeum Sztuki 1993 udostępniono zwiedzającym przebud. skrzydło Richelieu. Podstawą kolekcji Luwru są zbiory Franciszka I (gł. obrazy i odlewy rzeźb antycznych), Ludwika XIV i Ludwika XVI. W 1793 otwarto muzeum dla publiczności; zbiory Luwru wzbogaciły łupy wojenne ces. Napoleona I; 1800 otwarto zreorganizowane muzeum; po kongresie wiedeńskim nastąpił częściowy zwrot zrabowanych dzieł sztuki krajom, z których pochodziły. Obecnie Muzeum Luwru dzieli się na 7 departamentów: 1) sztuki staroż. Grecji i Rzymu (m.in. Wenus z Milo, Nike z Samotraki), 2) sztuki staroż. Egiptu, 3) sztuki staroż. Wschodu, 4) sztuki muzułm., 5) rzeźby średniow. i nowoż., 6) malarstwi franc.), 7) dzieł sztuki średniow. i nowoż. (gł. rzemiosło artyst.); oddziałem Muzeum Luwru jest Muzeum Cluny w Paryżu (sztuka średniow.). Muzeum Luwru prowadzi szkołę dla pracowników muzealnych (École du Louvre a i grafiki (arcydzieła malarstwa wł., m.in. Mona Lisa, hiszp., flam., hol. , zał. 1882), ma bogatą bibliotekę i archiwum; prowadzi działalność nauk. (Inst. Mainini, zał. 1931) i popularyzatorską

ŁUK TRIUMFALNY   Paryż, Łuk Triumfalny na Place Charlesa de Gaulle'a (dawny de l'Etoile) w Paryżu, jedna z najważniejszych budowli empirowych, w formie jednoarkadowego rzymskiego łuku triumfalnego, projekt Jeana Françoisa Chalgrina 1806; liczne dekoracje rzeźbiarskie, m.in. relief Marsylianka Françoisa Rude'a 1833–35; pod arkadą umieszczono 1920 grób nieznanego żołnierza; Łuk jest ważnym elementem osi urbanistycznej Paryża od Łuku Carrousel, przez Pola Elizejskie

WIEŻA EIFFLA Paryż, wieża Eiffla, zbudowana 1887–89 przez Gustave´a Alexandre'a Eiffela; stalowa konstrukcja kratowa (nitowana) o wysokości 300,5 m, stanowi architektoniczną wizytówkę Paryża.

GMACH OPERY Paryż, Gmach Opery, neobarokowe dzieło Charlesa Garniera 1861–75, typowy przykład eklektyzmu w architekturze XIX

KOŚCIÓŁ LA MADELEINE Paryż, kościół La Madeleine, przebudowany (od 1806), na polecenie Napoleona I na świątynię Sławy, twórcą przebudowy był Pierre Alexandre Vignon, przedstawiciel stylu empire.

POMNIK BOURDELLE EMILE ANTONIE Bourdelle Émile Antoine, Pomnik Adama Mickiewicza, Paryż (powstał 1919, odsłonięty na Cours Albert I 1929)

SACRC COEUR Paryż, Sacré Coeur, Bazylika Najświętszego Serca Jezusa na Montmartrz

HISTORIA w PARYŻU Historia. Celtycka osada plemienia Paryzjów na wyspie Sekwany (obecna Île de la Cité); w 52 r. p.n.e. opanowana przez Rzymian, następnie miasto rzym. Lutetia Parisiorum; od III w. siedziba biskupstwa; 486 zdobyty przez Chlodwiga, stał się jedną ze stol. państwa Franków; w końcu IX w. własność hrabiów Paryża (od 987 królów franc.). Od XII w. stol. Francji z własnym systemem adm. i silnym samorządem miejskim (dominacja organizacji kupców, 1358 powstanie E. Marcela); siedziba parlamentu; szybki rozwój gosp. (handel, rzemiosło) i kult. (szkoły, uniw.) został zahamowany przez wojnę; stuletnią 1337–1453; epidemie, bunty mieszczan, opuszczenie miasta przez dwór i 1420–36 okupacja ang. spowodowały upadek Paryża, który dopiero w końcu XV w. odzyskał dawne znaczenie. Od czasów renesansu Paryż stanowił centrum polit. i gosp. kraju oraz jedno z najważniejszych ośr. kult. w Europie (mecenat Franciszka I nad uczonymi i artystami franc. i zagr., zakładanie szkół i uczelni). W okresie wojen religijnych Paryż, przeciwny hugenotom, opowiedział się po stronie katolików, wielokrotnie był terenem walk i zamieszek: noc świętego Bartłomieja, walka Gwizjuszów z Henrykiem III, zbrojny opór przeciw Henrykowi IV, co m.in. zmusiło króla do przejścia na katolicyzm („Paryż wart jest mszy”); 1648–53 w Paryżu rozgrywały się gł. wydarzenia Frondy.

W XVII w. urb. i kult. rozwój miasta: powstanie wielu akademii i ośr W XVII w. urb. i kult. rozwój miasta: powstanie wielu akademii i ośr. nauk., bujny rozkwit sztuki, literatury i teatru. W dobie oświecenia centrum filozofii i myśli społ.-polit., promieniujących na Francję i całą Europę. Od 2. poł. XVIII w. na skutek nędzy i bezrobocia liczne wystąpienia lud.; gł. ośr. ® rewolucji francuskiej (14 VII 1789 atak ludu paryskiego na Bastylię). W latach rewolucji franc. i I cesarstwa Paryż stanowił centrum życia polit. kraju; obszar miejski został znacznie powiększony, powstały nowe instytucje kult. oraz ukształtował się podział adm. i ustrój władz miejskich, który w zasadzie przetrwał do dziś. W XIX w. znacznie wzrosła ranga Paryża jako centrum franc. i eur. myśli polit. i społ.; był on skupiskiem emigracji polit. (także pol.; ® emigracje polityczne z ziem polskich, ® Wielka Emigracja), terenem działalności wielu nar. organizacji niepodl. oraz ruchów międzynar.; miasto odegrało decydującą rolę w wydarzeniach ® rewolucji lipcowej 1830, ® rewolucji lutowej 1848, ® wojny francusko-pruskiej 1870–71 oraz ® Komuny Paryskiej 1871. W końcu XIX w. Paryż był jednym z gł. ośr. szybkiego rozwoju franc. i międzynar. ruchu socjalist. (1889 założyciel ® II Międzynarodówki).

Od poł. XIX w. Paryż stał się jednym z ważniejszych świat Od poł. XIX w. Paryż stał się jednym z ważniejszych świat. ośrodków kult., zwł. w dziedzinie sztuk plast., teatru, literatury, także muzyki; w Paryżu mieszkali i tworzyli najwybitniejsi poeci i artyści epoki (także pol.: A. Mickiewicz, J. Słowacki, C.K. Norwid, F. Chopin i in.); rozwinęły się tu nowe kierunki artyst. (surrealizm, symbolizm, w malarstwie: realizm, impresjonizm, fowizm, kubizm), powstały liczne galerie oraz stałe salony sztuki (m.in. 1884 słynny Salon Niezależnych i 1903 Salon Jesienny); międzynar. i franc. środowisko artyst. cyganerii, kabaretów i teatrzyków skupiało się początkowo na Montmartrze, później także na Montparnasse, tworząc specyficzną atmosferę miejsc opanowanych przez sztukę i jej twórców, a powstałe tam prądy i programy artyst. rozpowszechniły się na całym świecie. Wystawy światowe w Paryżu (1855, 1867, 1889, 1900, 1937) dawały przegląd aktualnych osiągnięć w dziedzinie techniki, nauki i sztuki. W czasie I wojny światowej Paryż, bombardowany i ostrzeliwany przez wojska niem., nie poniósł większych strat. Podczas II wojny świat. pod koniec IX 1939 utworzono tu pierwszy rząd RP na uchodźstwie, a od I 1940 mieściły się w Paryżu naczelne władze tworzących się jednostek wojska pol.; 14 VI 1940 został zajęty przez armię niem., był siedzibą władz okupacyjnych oraz ważnym ośr. ruchu oporu; 19 VIII 1944 wybuchło powstanie uniemożliwiające okupantom zniszczenie miasta, 25 VIII do Paryża wkroczyły wojska alianckie. Paryż jest jednym z gł. ośr. Polonii franc. (region paryski skupia obecnie 70–80 tys. Polaków). Był miejscem licznych międzynar. konferencji i traktatów. Zob. też paryska konferencja pokojowa 1919–20, paryskie traktaty, paryskie układy.

KATEDRA NOTRE DAME Notre-Dame de Paris - katedra w Paryżu. Jedna z najbardziej znanych katedr na świecie, między innymi dzięki powieści Dzwonnik z Notre Dame francuskiego pisarza Wiktora Hugo. Jej nazwa, tłumaczy się jako Nasza Pani i odnosi się do Matki Boskiej. Wzniesiono ją na wyspie na Sekwanie, zwanej Cité, na śladach po dwóch kościołach powstałych jeszcze w IXw. Budowa jej trwała prawie całe stulecie (1140-1235). Jest to kościół pięcionawowy z krótką nawą krzyżową, dość długim prezbiterium i podwójnym obejściem na półkolu. Dokładne przyjrzenie się fasadzie środkowego portalu od razu odkrywa jej asymetryczność: lewy portal, poświęcony Matce Boskiej, pochodzi z ok. 1210 r. i przedstawia w reliefach sceny z jej życia, m.in.: genealogię Maryi, Zwiastowanie, Boże Narodzenie, Zaśnięcie i Zmartwychwstanie.

Pierwotnie miało ono tylko trzy małe kapliczki Pierwotnie miało ono tylko trzy małe kapliczki. W drugiej połowie XIII w. usunięto kapliczki i wybudowano pięć dużych kaplic. Front katedry przypomina przyczajonego pająka, którego nóżki można przyrównać do dwóch prostokątnych wież. Całą szerokość fasady zajmują trzy portale, z czego środkowy jest najszerszy. Wyrzeźbiono na nim scenę Sądu Ostatecznego. Zamiast kolumienek (jak to było w stylu romańskim) mamy na cokołach lub wspornikach ustawione figury, zwieńczone baldachimami.

Współczesna dzielnica w Paryżu i jej budowle

Największa ulica w Paryżu