Charakterystyka zaburzeń autystycznych

Termin „autystyczne spektrum zaburzeń” wprowadzono w 1988 r Termin „autystyczne spektrum zaburzeń” wprowadzono w 1988 r., ma ścisły związek z tym, że symptomy autyzmu występują w różnych zestawieniach i nasileniu. Termin wskazuje, że dotyczy wielu obszarów funkcjonowania dziecka i wpływa na jego rozwój jako całość. W przypadku małych dzieci problemy wskazujące zaburzenia należące do autystycznego spektrum zmniejsza ryzyko błędu określenia konkretnego zaburzenia. Konsekwencją tak różnorodnego obrazu klinicznego osób autystycznych było utworzenie szerokiej kategorii diagnostycznej w aktualnej klasyfikacji DSM-IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders – IV Edition) z 1995 roku, opracowanej przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne. W zakres autystycznego spektrum zaburzeń wchodzi pięć jednostek: 1) zaburzenia autystyczne (Autistic Disorder – AD), 2) zaburzenie Aspergera (Asperger’s Disorder – AS), 3) zaburzenie Retta (Rett’s Disorder), 4) dziecięce zaburzenie dezintegracyjne (Childhood Disintegrative Disorder), 5) całościowe zaburzenia rozwojowe nie ujęte w innych kategoriach diagnostycznych(Pervasive Developmental Disorder – Not Otherwise Specified

Klasyfikacja autyzmu W procesie badania dziecka informacje są konfrontowane z kryteriami diagnostycznymi autyzmu, które stanowią podstawę do sformułowania rozpoznania. Kryteria diagnostyczne autyzmu według DSM-IV-TR (American Psychiatric Association). A. Ogółem sześć objawów z grup (1), (2) i (3), z czego przynajmniej dwa z grupy (1) i po jednym z (2) i (3). Opóźnienia lub zaburzenia funkcjonowania , w co najmniej jednym z następujących obszarów przed ukończeniem 3 roku życia: (1) interakcje społeczne; (2) używanie języka do komunikowania się z ludźmi; (3) zabawa symboliczna lub oparta na wyobraźni; C. Zaburzenie nie jest lepiej charakteryzowane przez zaburzenie Retta lub dziecięce zaburzenia dezintegracyjne. Jakościowe zaburzenie interakcji społecznych, przejawiające się na przynajmniej dwa spośród następujących sposobów: a) wyraźne zaburzenie w posługiwaniu się zachowaniami niewerbalnymi w regulowaniu interakcji społecznych: kontakt wzrokowy, wyraz twarzy (ekspresje mimiczne), pozycje ciała oraz gesty; unikanie kontaktu fizycznego b) nieumiejętność rozwijania relacji z rówieśnikami, adekwatnych do poziomu rozwoju dziecka; c) brak spontanicznego poszukiwania kontaktów, w celu dzielenia się z innymi swoją radością, zainteresowaniami lub osiągnięciami (np. brak takich zachowań jak pokazywanie, przynoszenie, wskazywanie obiektów, którymi dziecko jest zainteresowane); zabawa obok d) brak społecznego lub emocjonalnego odwzajemniania. 2. Jakościowe zaburzenia w komunikowaniu się, manifestujące się przynajmniej poprzez jedno z następujących objawów: a) opóźnienie lub całkowity brak rozwoju języka (którym nie towarzyszą próby skompensowania braków mowy za pośrednictwem alternatywnych sposobów (kanałów) komunikowania się jak np. mimika lub gesty);niezdarny, mowa monotonna, płaska, brak rytmu , melodii; b) u jednostek z prawidłowym rozwojem mowy znaczne zaburzenia zdolności inicjowania lub podtrzymywania konwersacji c) stereotypowe i powtarzane wykorzystanie języka lub język idiosynkratyczny; d) brak zróżnicowanego, spontanicznego udawania w trakcie zabawy lub społecznych zabaw naśladowczych, adekwatnych do poziomu rozwoju, nie zdolność do symbolicznego użycia przedmiotów; e)nietaktowne uwagi , brak hamulców; f)nie rozumienie idiomów 3.Ograniczone, powtarzające i stereotypowe wzorce zachowania, zainteresowań aktywności, manifestowane przez przynajmniej jedno z następujących objawów: a) zaabsorbowanie jednym lub kilkoma stereotypowymi i ograniczonymi wzorcami zainteresowań, których intensywność lub przedmiot są nienormalne; b) sztywne przywiązanie do specyficznych, niefunkcjonalnych zwyczajów lub rytuałów; c) stereotypowe i powtarzające się manieryzmy ruchowe (np. trzepotanie lub kręcenie palcem, ręką, lub złożone ruchy całego ciała); d) uporczywe zajmowanie się częściami obiektów;

. Autyzm należy do grupy całościowych zaburzeń neurorozwojowych. Zaburzenia w rozwoju dotyczą wielu sfer rozwoju i funkcjonowania dziecka. Może przybierać różne formy od łagodniejszych po głębokie, gdy dziecko niemal nie nawiązuje kontaktu z otoczeniem. Termin autyzm został wprowadzony przez wybitnego psychiatrę Eugena Bleulera w 1912 roku i początkowo odnosił się do pewnego szczególnie uderzającego zaburzenia w schizofrenii, charakteryzującego się zawężeniem relacji z ludźmi i ze światem zewnętrznym, że zdawałoby się wykluczyć wszystko poza JA chorego, opisując je jako wycofanie się z życia społecznego w głąb siebie. Dziś słowo autyzm z greckiego autos oznacza „sam”, używany jest do określenia zaburzenia rozwojowego. Najogólniej terminu „ autyzm ” używamy dla opisania „ zespołu problemów neurologicznych”, które wpływają na myślenie, percepcję i zdolność koncentracji. Zaburzenie to może zablokować, opóźnić lub zniekształcić sygnały wzrokowe, słuchowe i płynące z innych sygnałów zmysłów. To zaś osłabia zdolność do współdziałania z innymi ludźmi . Autyzm jest zaburzeniem rozwojowym, które najczęściej ujawnia się w ciągu pierwszych trzech lat życia jako rezultat zaburzenia neurologicznego .

1.Przyczyny powstania autyzmu Współczesna wiedza informuje nas o tym, że autyzm należy do tzw. zaburzeń neurorozwojowych, co oznacza, że związane jest z nieprawidłowym rozwojem mózgu. Nieznana jest konkretna przyczyna autyzmu, przypuszcza się, że istotną rolę odgrywa podatność genetyczna, oraz wiele wciąż nierozpoznawalnych czynników środowiskowych, głównie biochemiczne. W świetle badań podstawową rolę w powstaniu autyzmu odgrywają czynniki biologiczne. Zwraca się coraz częściej uwagę związaną z tym zaburzeniem różnego rozwoju problemy zdrowotne: metabolizm, brak tolerancji na niektóre substancje, alergii, obniżonej odporności, częste zapadanie na infekcje wirusowe, grzybicze, bakteryjne, nieprawidłowości pracy nerek i wątroby, nadwrażliwość na gluten i kazeinę, zatrucia rtęcią lub innymi metalami ciężkimi oraz pestycydami. Niektóre badania wskazują, że w okresie życia płodowego u dzieci z autyzmem występuje wiele komplikacji, mogące zaburzać rozwój mózgu jak zaawansowany wiek matki, niska waga urodzeniowa, wcześniactwo, zażywanie przez matkę leków w czasie ciąży, narażenie płodu na kontakt z metalami ciężkimi.

Próbując jak najbardziej uogólnić objawy autyzmu można stwierdzić, że zaburzenia autystyczne cechują symptomy występujące w trzech obszarach funkcjonowania. Określa się je t r i a d a z a b u r z e ń a u t ys t yc z n yc h . Są to: 1. Nieprawidłowości w przebiegu interakcji społecznych: - deficyty w funkcjonowaniu społecznym są najbardziej charakterystycznym objawem dla tego zaburzenia rozwojowego . Zaburzenia przebiegu procesu socjalizacji u dzieci autystycznych ujawniają się przede wszystkim w nieprawidłowych kontaktach z dorosłymi oraz z rówieśnikami. Nieprawidłowe interakcje z dorosłymi przejawiają się w braku przywiązania emocjonalnego, nie różnicowaniu zachowania wobec rodziców i osób obcych, unikaniu kontaktu wzrokowego i fizycznego. W relacjach z rówieśnikami dzieci autystyczne cechuje brak potrzeby kontaktu z nimi, unikanie udziału we wspólnej zabawie, często zabawa „obok”. Ponadto dzieci z autyzmem nie umieją odczytywać i interpretować znaczenia zachowań innych ludzi, a co za tym idzie cechują je nieadekwatne zachowania społeczne i reakcje emocjonalne. Ze względu na poziom i jakość kontaktów społecznych wyodrębniły trzy grupy dzieci autystycznych: – The Aloof Group- dzieci zamknięte w sobie, wycofane, powściągliwe, trzymające się na uboczu, aktywnie unikające kontaktów z innymi. Często nie okazują żadnych potrzeb o charakterze społecznym , sprawiają wrażenie nieobecnych. Mają duże kłopoty w porozumiewaniu się, często nie mówią, nie nawiązują kontaktu wzrokowego. Nie poszukują wsparcia i pocieszenia – The Passive Group- dzieci bierne, pasywne w kontaktach społecznych. Nie inicjują kontaktów społecznych, akceptują je, ale nie poszukują ich i nie nawiązują kontaktów z innymi spontanicznie. Kontakt z dorosłymi i rówieśnikami ma charakter rutynowy, wyuczony. Zwykle posługują się mową, wykonują polecenia, odpowiadają na pytania. Ich zabawa jest schematyczna, pozbawiona kreatywności i spontaniczności. – The Active-but-Odd Group- to dzieci, które aktywnie i spontanicznie próbują nawiązać kontakt z rówieśnikami lub dorosłymi, ale robią to w sposób specyficzny i zwykle mało skuteczny. Taki kontakt ma zwykle charakter jednostronny i jest w pełni zdominowany i narzucony przez osobę autystyczną.

2. Zaburzona zdolność do komunikowania się Bardzo różnorodne zaburzenia rozwoju komunikacji, które mogą wystąpić wraz z autyzmem. Można tu wyodrębnić deficyty ilościowe, jakościowe i deficyty w pragmatycznym użyciu języka : Deficyty ilościowe: - w mowie werbalnej to np.: całkowity brak mowy (mutyzm), opóźnienie w rozwoju mowy, mowa wyraźnie ograniczona działająca na zasadzie łańcucha: bodziec – reakcja; - w komunikacji pozawerbalnej to np.: uboga gestykulacja, ograniczona i często nieadekwatna ekspresja mimiczna, niezdarny/nietaktowny język ciała. Deficyty jakościowe: - echolalia: bezpośrednia (natychmiast po usłyszeniu następuje powtórzenie), pośrednia (po pewnym czasie, zostaje powtórzona cała zasłyszana treść, np. reklamy, wypowiedzi rodzica, czy melodii), łagodna lub funkcjonalna (w mowie dziecka występuje dużo oddzielnych wyrazów, które są związane z poszczególnymi sytuacjami, zainteresowaniami -nieprawidłowe użycie zaimków: dzieci autystyczne bardzo często mówiąc o sobie zamiast pierwszej osoby liczby pojedynczej używają trzeciej osoby liczby mnogiej –„on” lub drugiej osoby liczby pojedynczej – „ty”, np.: zamiast „ja chcę ciastko”, mówią „ Łukasz chce ciastko”, -dziwaczne neologizmy; -dosłowne rozumienie języka: dzieci autystyczne nie umieją odczytywać figuratywnych,ukrytych czy wielorakich znaczeń, nie radzą sobie z rozumieniem metafor, idiomów, żartów, przysłów, powiedzeń - nieodpowiednie, nietaktowne uwagi: dzieci autystyczne dzielą się często swoimi spostrzeżeniami - nieprawidłowa mowa.

3. Ograniczony, sztywny repertuar aktywności, zachowań i zainteresowań W tej sferze objawami autyzmu mogą być takie zachowania jak np.: układanie przedmiotów w szeregi, kolekcjonowanie rzeczy o określonym kształcie, nie rozstawanie się z określonymi przedmiotami, konieczność trzymania czegoś w dłoni itp. W literaturze przedmiotu ten objaw nazywany jest zachowaniami rytualistycznym i , które definiowane są jako bardzo często powtarzające się schematy zabaw, aktywności. Wiele dzieci z autyzmem przejawia szczególne zainteresowanie cyframi, literami, kształtami i kolorami, komunikacją miejską, często znają na pamięć rozkłady jazdy np.: autobusów. Nierzadko przeciwstawiają się one jakimkolwiek zmianom w otoczeniu. Mają bardzo silnie utrwalone zachowania rutynowe i nawet bardzo niewielkie zmiany w ich codziennym rozkładzie dnia wywołują wybuchy złości. Przestawienie mebli czy przedmiotów codziennego użytku prowadzą do płaczu i krzyku. Również zmiana drogi do przedszkola czy szkoły może być powodem złego humoru.U wielu dzieci z autyzmem widoczne są zachowania stereotypowe , czyli powtarzające się. Stereotypowe ruchy najczęściej dotyczą ruchu rąk i ramion. Są również obserwowane inne zachowania, np. kiwanie się, kręcenie się w koło, chodzenie na palcach .

Ogólne zasady pracy z uczniem z autyzmem poświęć czas na nawiązanie pozytywnej relacji i zbudowanie zaufania; bazuj na wzajemnym szacunku dla uczuć, opinii, potrzeb i pragnień; rozwijaj wiarę w możliwości i kompetencje; nie oczekuj ograniczeń zanim do nich dotrzesz; indywidualizuj; bądź kreatywny.

Zasady pracy w kontekście poszczególnych dysfunkcji Zasady pracy w kontekście nieprawidłowości funkcjonowania społecznego: Zasady pracy w kontekście dysfunkcji komunikacyjnych: spróbuj zdobyć uwagę dziecka zanim zaczniesz mówić, np.: zawołaj je po imieniu, jeśli trzeba fizycznie nakieruj je w swoją stronę; dostosuj złożoność swojego języka do poziomu dziecka pod względem struktury języka oraz przekazywanych treści mówiąc, pokazuj co masz na myśli, korzystaj z języka gestów i demonstracji, aby pomoc w wykonaniu wymaganych czynności; pokaż dziecku, że jesteś chętnym słuchaczem, staraj się zrozumieć jego próby komunikacyjne, unikaj metafor i przenośni lub pomóż dziecku je zrozumieć; unikaj nadmiernego mówienia; schematów komunikacyjnych mów o rzeczach ważnych i istotnych dla dziecka, np.: co aktualnie robi, na czym skupia swoją uwagę, co zamierza zrobić, przekazuj osobie z autyzmem informacje o tym, co i jak ma zrobić; jasne wskazanie co można zrobić w konkretnej sytuacji, może być bardziej pomocne; szepnij dziecku do ucha, co ma powiedzieć do innej osoby; jeśli to możliwe odnoś swoje wypowiedzi do konkretnych przedmiotów, zjawisk w otoczeniu dziecka, wskazując na nie, używaj w sposób właściwy zaimków osobowych, unikaj mówienia o sobie lub o dziecku w trzeciej osobie liczby pojedynczej , naucz właściwych wypowiedzi inicjujących rozmowę; naucz sposobów proszenia o wyjaśnienie lub pomoc w momencie dezorientacji; pamiętaj o innych (poza mową) kanałach komunikacyjnych, a jest ich aż siedem: oddech , sygnały płynące z ciała, wyraz oczu, mimika, postawa – układ ciała, gestykulacja naucz dziecko obserwować zachowanie innych dzieci, aby miało wzór, co należy robić; zachęcaj do zabaw polegających na współpracy, współdziałaniu; modeluj właściwe zachowania w rożnych sytuacjach społecznych; zorganizuj aktywności dziecku w tzw. wolnym czasie, np.: w czasie przerwy pomiędzy lekcjami, podpowiedz co może robić w trakcie przerw; zachęcaj do zawierania przyjaźni, tłumacz kim jest przyjaciel, jakie są cechy dobrego przyjaciela; prezentuj przykłady wyrażania emocji; pomóż w wyrażaniu emocji, np.: stosując umowny „licznik” jako ich wizualną ilustrację; stosuj pytania naprowadzające lub zachęć dziecko do pisania pamiętnika, aby ułatwić mu mówienie o sobie; naucz, jak zwracać uwagę na niebezpieczeństwa, jak je przewidywać i jak ich unikać; pamiętaj, że reakcje osoby z autyzmem mogą być nieodpowiednie do niebezpiecznej sytuacji.

Zasady pracy w kontekście funkcjonowania sensorycznego: Zasady pracy w kontekście braku elastyczności w zachowaniu myśleniu, występowania sensoryzmów i trudnych zachowań Zasady pracy w kontekście funkcjonowania sensorycznego: redukuj poziom stresu u dziecka; naucz dziecko koncepcji czasu i twórz razem z nim rozkłady zajęć, łatwiej mu będzie przewidzieć co go jeszcze czeka; zawsze uprzedzaj osobę z autyzmem, kiedy ma nastąpić jakaś zmiana, np.: jeśli bawicie się wspólnie i zabawa dobiega końca, powiedz: „za dwie minuty skończymy”; pracuj na pozytywach, nagradzaj pożądane zachowania a ignoruj niepożądane; pracuj nad elastycznością dziecka, unikając własnych schematycznych działań; spróbuj zrozumieć zachowanie osoby z autyzmem, zachowanie jest często komunikatem np.: dziecko może rzucać grą lub zabawką, jeżeli ta jest zbyt łatwa lub trudna dla niego; może odepchnąć coś czego nie chce, gdy nie umie powiedzieć w tej chwili „nie”; może okazać agresję, jeżeli potrzebuje przerwy; może być opryskliwe, jeśli jest zmęczone lub głodne, naucz się, które bodźce sensoryczne dziecko uspokajają i organizują, a które są dla niego dezintegrujące unikaj bodźców dezintegrujących, np.: intensywnego światła, minimalizuj hałas w otoczeniu , stosuj bodźce, które są dla danego dziecka organizujące, np.: mocny masaż, mały przedmiot na biurku dziecka, którym może ono manipulować, guma do żucia lub lizak w buzi Zasady pracy w kontekście rozwijania funkcji poznawczych: - odkryj i wykorzystaj mocne strony dziecka, które mogą być pomocne w rozwoju poznawczym, np.: dobrą pamięć, zainteresowanie konkretnym tematem, łatwość skupiania uwagi na szczegółach - dowiedz się co dla osoby z autyzmem jest nagrodą, szukaj jej zewnętrznych i wewnętrznych motywacji do zabawy, nauki i pracy.

Zespół Aspergera Zespół Aspergera jest najłagodniejszą formą całościowych zaburzeń rozwoju. Choroba ta diagnozowana jest coraz częściej, a wiele dzieci z zespołem Aspergera jest uczniami ogólnodostępnych szkół. W związku z trudnościami w dostosowaniu się do obowiązków szkolnych oraz trudnościami w funkcjonowaniu w grupie rówieśniczej, dziecko z zespołem Aspergera może nie być akceptowane przez rówieśników. Dziecko z zespołem Aspergera cechuje: • rozwój poznawczy w granicach normy lub ponadprzeciętny , • w zasadzie prawidłowy rozwój mowy (zaburzenia w postaci nieprawidłowej wysokości głosu i intonacji oraz nieprawidłowego akcentu i rytmu wypowiedzi , • zamiłowanie do zachowania rutyny i rytuałów, • ograniczone zainteresowania i aktywność, • często występująca niezgrabność ruchowa, • zaburzony rozwój umiejętności społecznych (nieprawidłowe interpretowanie sygnałów społecznych , rozumienie tego co „wypada”, a co nie, brak wyczucia odpowiedniego dystansu od rozmówcy . Określane jako „źle” wychowane ) Zazwyczaj rozpoznanie następuje po ukończeniu przez dziecko 5 roku życia, a często ― dopiero w okresie od 8—12 roku życia. U osób z ponadprzeciętną inteligencją objawy mogą zostać dostrzeżone dopiero w okresie dorastania, kiedy ujawniają się bardziej dyskretne problemy w funkcjonowaniu społecznym .

Zespół Retta Zespół Retta spotykamy niemal wyłącznie u kobiet. Pojawia się u dziecka po okresie prawidłowego rozwoju trwającego 0d 6 do 18 miesiąca życia. Następuje później cofnięcie w rozwoju umysłowym i społecznym. Dziecko przestaje właściwie reagować na zachowania rodziców i wycofuje się z kontaktów społecznych , przestaje mówić. Problemy obejmuje rozwój ruchowy, kontrolę motoryczną , koordynację – zaburzony rozwój czynności takich jak siadanie, wstawanie, chodzenie. Charakteryzuje się ruchem rąk przypominającym mycie.

Dziecięce zaburzenie dezintegracyjne Dziecięce zaburzenie dezintegracyjne – przeważa u chłopców. Dziecko początkowo rozwija się prawidłowo w zakresie komunikowania się, relacji z innymi osobami, zabawy i zdolności przystosowawczych. Symptomy pojawiają się nie wcześniej niż po ukończeniu dwóch lat między trzecim i czwartym rokiem życia. Obejmuje utratę zdolności mówienia, cofają się zdolności motoryczne i społeczne, traci również zdolności kontroli fizjologicznych. Zaburzeniu towarzyszy padaczka, i niski poziom funkcjonowania intelektualnego.  

Całościowe zaburzenia rozwojowe nie ujęte w innych kategoriach diagnostycznych Inne całościowe zaburzenia rozwoju jest diagnozowana , gdy występują symptomy autyzmu lub zespołu Aspergera lecz nie są spełnione wszystkie kryteria niezbędne do rozpoznania któregoś z nich. Zdarza się, że błędnie przypisywana jest osobom w granicach normy.

Funkcjonowanie dziecka z zaburzeniami autystycznymi w szkole : Uczeń z autyzmem, na mocy decyzji Zespołu orzekającego, działającego w publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, może uzyskać orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. W orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego Zespół przedstawia diagnozę, zalecenia i uzasadnienie. W diagnozie zawarte są informacje o możliwościach i potencjale rozwojowym dziecka. W przypadku dziecka z autyzmem określony jest zazwyczaj poziom rozwoju intelektualnego, opis funkcjonowania ucznia. W razie potrzeby dołączone są diagnozy innych specjalistów: diagnoza funkcjonalna pedagoga specjalnego, diagnoza logopedyczna, diagnoza procesów integracji sensorycznej. Dziecko z autyzmem może również otrzymać opinie poradni w sprawach, związanych z jego kształceniem wychowaniem i opieką. W opinii przedstawione są zazwyczaj dysfunkcje rozwojowe dziecka oraz szczegółowe uzasadnienie wskazanej formy pomocy. Uwaga: orzeczenia oraz opinie dla dzieci z autyzmem wydają Zespoły działające w poradniach wskazanych przez kuratora oświaty. Na podstawie orzeczenia zawierającego zakres dostosowań, zakres działań o charakterze rewalidacyjnym, pomocy logopedycznej, psychologicznej, okresu udzielania pomocy oraz form pracy w szkole zostaje powołany zespół do napisania IPETA. Pisząc IPET dla uczniów z zaburzeniami autystycznymi, gdy nie ma orzeczonego upośledzenia mamy obowiązek realizować podstawę programową kształcenia ogólnego , dostosowując ją jedynie indywidualnie dla każdego dziecka.

Prezentację przygotowała Agnieszka Kwaśniewska