Kapitał intelektualny a wyniki przedsiębiorstwa Dorota Dobija Akademia Leona Koźmińskiego

Nowe środowisko gospodarowania? Człowiek od wieków dokonywał inwestycji w celu osiągnięcia nadzwyczajnych zysków, dzięki okresowemu monopolowi oraz dominującej pozycji na rynku Inwestycje takie jako koło, broń palna, elektryczność, telefon, komputer przyczyniały się do powstania wartości niematerialnych i im twórcom przynosiły zyski z monopolu Co zatem jest takiego w dzisiejszej rzeczywistości, że firmy za wszelką cenę chcą być innowacyjne i tworzyć wartości intelektualne, że inwestują olbrzymie środki w prace badawczo-rozwojowe, zasoby ludzkie czy też technologie informacyjne? Wszystkie inwestycje dokonywane były w celu osiągnięcia nadzwyczajnych zysków, często dzięki okresowemu monopolowi oraz dominującej pozycji na rynku. Inwestycje te jednak mają jeszcze jedną wspólną cechę: ich celem było wykreowanie wartości niematerialnych. Jako takie wartości niematerialne znane są w gospodarce od czasów wczesnych cywilizacji. Wynalazki, takie jak koło, broń palna, elektryczność, telefon, komputer przyczyniały się do powstania wartości intelektualnych i niewątpliwie zmieniały warunki życia ludzkości a jednocześnie przynosiły ich twórcom okresowe zyski z monopolu. Co zatem jest takiego w dzisiejszej rzeczywistości, co powoduje, że firmy zmotywowane są za wszelką cenę do bycia innowacyjnym i tworzenia wciąż nowych wartości intelektualnych? Wydaje się że to, co czyni wartości intelektualne tak istotnym elementem dzisiejszej organizacji, to dwie siły ekonomiczne w postaci zwiększenia się konkurencyjności rynków oraz rozwoju technologii. © Dorota Dobija, 2009

Przyczyny zmian w charakterze zasobów Globalizacja, rozwój rynków finansowych, zaawansowanie technologiczne i technologie komunikacyjne przyczyniają się do wzrostu konkurencyjności rynków Zmiany na rynkach międzynarodowych Firmy, aby sprostać wymaganiom konkurencyjnego rynku ponoszą wysokie nakłady na innowacje, dokonują restrukturyzacji i kładą większy nacisk na wykorzystanie technologii informatycznej Zmiany na poziomie firmy Inną konsekwencją jest zwiększenie znaczenia kapitału ludzkiego pracowników. Aczkolwiek kapitał ludzki jest nierozdzielny od właściciela i nie istnieje klasyczny rynek w tym zakresie (Sunder, 1997, s.35), to jednak wraz z powstaniem nowych, konkurujących ze sobą firm pracownicy mają dodatkowe możliwości znalezienia nowego miejsca pracy. Z drugiej strony firmy chcąc być konkurencyjne muszą dążyć do jednoczesnego obniżenia kosztów i zwiększenia jakości swoich produktów. To spowodowało większe niż dotychczas uzależnienie firm od ich kapitału ludzkiego, będącego źródłem innowacyjności firm, przejawiającej się nie tylko nowymi projektami badawczymi i wdrożeniowymi, ale także procesami innowacyjnymi i pomysłami na zwiększenie jakości wytwarzanych produktów i usług. Zmiany w charakterze zasobów firmy Kapitał strukturalny, rynkowy i innowacyjny Kapitał ludzki, wykształcenie, doświadczenie, postawa, współpraca © Dorota Dobija, 2009

Dominujące znaczenie aktywów niematerialnych przeszłość Ekonomia produkcji Sfera produkcyjna (70%) Aktywa fizyczne (70%): siła robocza, aktywa trwałe, gotówka, materiały) Tradycyjne zarządzanie operacyjne Tradycyjne ramy rachunko-wości Sfera usług (30%) Aktywa wiedzy (30%) (B+R, marka, oprogramowanie, klienci, sieci) przyszłość Ekonomia wiedzy Sfera produkcyjna Sfera usług Aktywa fizyczne (37%): Aktywa wiedzy (63%) (B+R, marka, oprogramowanie, klienci, sieci) Zarządzanie wiedzą i w warunkach niepewności Kolorowa rachun-kowość Rozwój korporacji, które nie charakteryzują się już dużymi nakładami na aktywa trwałe, a wręcz odwrotnie, oparte są w dużej mierze na kapitale intelektualnym spowodował pojawienie się nowych problemów, dla których nauka i praktyka musi znaleźć w najbliższym czasie rozwiązanie. Te nowe zagadnienia zawierają między innymi ekonomiczną charakterystykę aktywów niematerialnych, mechanizmy adaptacji systemów zarządczych oraz modyfikacje systemu rachunkowości i sprawozdawczości tych nowych ważnych dla sukcesu firmy, aktywów. Powyższa lista nie jest pełna, ale zawiera problemy, które są głównym przedmiotem moch zainteresowan badawczych. © Dorota Dobija, 2009

Aktywa intelektualne jako ekonomiczne zasoby firmy Brak rozwiniętych rynków wymiany Trudności w wycenie firm opartych na zasobach intelektualnych Brak przejrzystości działań - wyzwanie dla talentów menedżerów Trudności w ocenie efektów inwestycji w zasoby intelektualne. Relacje zarządzający – inwestor: niepewność przedsięwzięcia Relacje zarządzający – pracownicy: problemy z ustaleniem praw do własności aktywów wytworzonych przez pracowników Rynek na te zasoby nie jest jeszcze w pełni rozwinięty. Trudności w wycenie firm opartych na zasobach intelektualnych. Brak przejrzystości działań firmy związanych z zasobami intelektualnymi jest także wyzwaniem dla talentów menedżerskich zarządzających. Brak kwantyfikatywnych, weryfikowalnych informacji na temat zasobów intelektualnych firmy ma także odzwierciedlenie w niemożliwości wyspecyfikowania „kompletnych kontraktów”, związanych z rezultatami inwestycji w tego rodzaju zasoby. Trudno jest bowiem określić prawa i obowiązki inwestorów, przeznaczających swój kapitał na projekt będący na etapie prac badawczo-rozwojowych z powodu wysokiej niepewności efektów takiego przedsięwzięcia. Trudno jest także określić kontrakty między firmą i pracownikami – kapitałem ludzkim firmy, ze względu na problemy związane z ustaleniem praw do własności aktywów przez nich wytworzonych. Niełatwo bowiem odpowiedzieć na pytanie, kto ma prawo do innowacji, która faktycznie była pomysłem pracownika, gdy pomysł powstał częściowo w efekcie poniesionych nakładów na szkolenia, czy też kto jest właścicielem marki: firma czy pomysłodawca, którego pomysł został zrealizowany w tej firmie. © Dorota Dobija, 2009

Wyzwanie dla zarządzających? Specyficzna cecha aktywów niematerialnych dotycząca braku fizycznego wymiaru i/lub finansowej miary powoduje trudności definicyjne oraz trudności klasyfikacyjne Jeśli zasoby niematerialne rzeczywiście decydują o przewadze konkurencyjnej to powinny być one zdefiniowane, sklasyfikowane i zmierzone aby można było nimi efektywnie zarządzać Różne podejścia do definicji i klasyfikacji zasobów intelektualnych Ta specyficzna cecha aktywów niematerialnych dotycząca braku fizycznego wymiaru i/lub finansowej miary powoduje trudności definicyjne, jak również trudności w klasyfikacji tych zasobów. Specjaliści z zarządzania poszukują odpowiedzi na pytanie, które z zasobów decydują o przewadze konkurencyjnej firmy. Jeśli do tych zasobów należą aktywa intelektualne to powinny być one zdefiniowane, sklasyfikowane i zmierzone w systemie rachunkowości, aby efektywnie nimi zarządzać. Rachunkowość, musi zatem znaleźć odpowiedź na pytanie, jak klasyfikować i wyceniać te wartości tak, by wspomóc menedżerów w doskonaleniu zarządzania, ale także, aby informować interesariuszy firmy o istotnych dla jej wartości zasobach. Te dodatkowe informacje wpłyną także na lepsze i efektywniejsze budowanie kontraktów pomiędzy wszystkimi uczestnikami firmy. © Dorota Dobija, 2009

Klasyfikacje KI Kapitał intelektualny Edvinsson, Malone, 1997 Kapitał Kapitał ludzki Kapitał strukturalny Kapitał kliencki Kapitał organizacyjny Innowacje Procesy Edvinsson, Malone, 1997 Kapitał intelektualny Kompetencje pracowników Struktura wewnętrzna Struktura zewnętrzna Sveiby, 1998 Zasoby ludzkie Aktywa rynkowe Własność intelektualna Infrastruktura Brooking, 1996 © Dorota Dobija, 2009

Możliwości pomiaru KI w tradycyjnych systemach rachunkowości Aby aktywa mogło być ujawnione w systemie rachunkowości musi spełniać następujące kryteria: Oczekuje się od niego wniesienia bezpośrednio lub pośrednio przyszłych korzyści w postaci wpływów operacyjnych netto Firma może uzyskać korzyści z i kontrolować dostęp do tego aktywa Można je wycenić w jednostkach pieniężnych W przypadku tradycyjnych przedsiębiorstw definicja jasno określała jakie nakłady można aktywować. W gospodarce opartej na wiedzy określenie miejsca ujęcia zasobów nie jest tak oczywiste © Dorota Dobija, 2009

Standard IAS 38 Standard wymaga aby aktywa intelektualne były identyfikowalne i rozróżnialne od wartości firmy W przypadku braku legalnych praw i innych jednoznacznych relacji w stosunku do firmy, firma ma zwykle niewystarczającą kontrolę nad ekonomicznymi korzyściami wynikającymi z aktywów niematerialnych i dlatego nie może ich traktować jako aktywów niematerialnych Aktywa powinny być wycenione wg kosztu historycznego Standard nie dopuszcza pewnych form wartości intelektualnych i nie uznaje ich za aktywa. Są to: wewnętrznie generowana wartość firmy, wewnętrznie wygenerowane znaki firmowe, tytuły publikacji, listy klientów. Standard jest zatem zgodny z nadrzędną zasadą konserwatyzmu, poważnie ograniczając możliwości wykazywania kategorii niematerialnych jako aktywów firmy Powyższa definicja wymaga, aby aktywa intelektualne były identyfikowalne i rozróżnialne od wartości firmy (wartość renomy, goodwill). Także kwestia kontroli jest istotna w tym standardzie. Gdy przedsiębiorstwo nie ma wystarczającej kontroli nad spodziewanymi przyszłymi, ekonomicznymi korzyściami, wynikającymi z umiejętności pracowników i przeprowadzonych szkoleń może zaistnieć poważny problem przy kwalifikacji nakładów do aktywów firmy. Dotyczyło to również specyficznych umiejętności menedżerskich i technicznych. Standard IAS 38 określa wymogi, którym tego rodzaju elementy kapitału intelektualnego nie są w stanie sprostać, chyba że aktywa te są chronione prawami autorskimi w celu ich wykorzystania i uzyskania z nich przyszłych ekonomicznych korzyści. Standard określa także (artykuł 16), że w przypadku braku legalnych praw lub innych jednoznacznych relacji z klientami i lojalności klientów w stosunku do firmy, ma ona zwykle niewystarczającą kontrolę nad ekonomicznymi korzyściami wynikającymi z aktywów niematerialnych i dlatego nie może traktować tego rodzaju płynnych elementów (portfel klientów, udział w rynku, relacje z klientami, lojalność klienta) jako aktywów niematerialnych. © Dorota Dobija, 2009

Wyzwania dla rachunkowości „Model rachunkowości finansowej…, okresowy, historyczny, oparty na kosztach historycznych służył dobrze w minionej erze industrialnej, ale nie jest wystarczający do oceny firmy w erze informacji”. (Elliot, Jacobson, 1991) Zmniejszająca się użyteczność informacji przekazywanych w sprawozdaniach finansowych w wyniku: Ekonomicznej istotność informacji nieujawnianych (aktywa intelektualne) Zwiększonej liczby raportowanych strat i jednorazowych wydatków Rosnące rozmiary działalności i dywersyfikacja firm Trudności związane z dostosowaniem zmian w modelu raportowania finansowego do szybko zmieniającego się środowiska (np. deregulacja i innowacyjność) Badania empiryczne potwierdzają fakt, zmniejszającej się użyteczności informacji przekazywanych w sprawozdaniach finansowych (Francis, Schipper, 1999; Lev, Zorowin, 1999; Lev, Amir, 1996; Barth, Beaver, Landsman, 1997; Jenkins, 1994) Celem przygotowania sprawozdań finansowych jest dostarczenie różnym użytkownikom informacji wspomagających podejmowanie decyzji ekonomicznych, zwłaszcza inwestycyjnych. Sprawozdania są także podstawa do rozrachunku zarządzających z różnymi agentami firmy. Podstawowy zbiór informacji zapewni obiektywności informacji oraz możliwość dokonywania porównań. Czy sprawozdania finansowe dobrze spełniają przypisane role oraz czy stwarzają możliwości oceny przyszłych przepływów pieniężnych. Obawy ze tak nie jest oraz sugestie zmiany modelu sprawozdawczości pochodzą zarówno od teoretyków jak i praktyków rachunkowości © Dorota Dobija, 2009

Wartość rynkowa a wartość księgowa przedsiębiorstw Źródło: Brookings Institute © Dorota Dobija, 2009

W kierunku lepszej sprawozdawczości Kapitał intelektualny, wartość pracowników, wartość firmy Pozostawienie tradycyjnych sprawozdań bez zmian i wprowadzenia nowych, dodatkowych raportów, obejmujących treści zwiększające użyteczność informacji finansowej w procesie podejmowania decyzji przez ich użytkowników Propozycje Wallmana, 1996, Abdel-khalika, 1992 i wielu innych Zagadnienia ryzyka i analizy wrażliwości, które trudno ująć w sprawozdaniach finansowych Elementy wzbudzające wątpliwości definicyjne (np. satysfakcja klienta) Obiektywność i weryfikowalność tradycyjnych sprawozdań finansowych oraz funkcja audytu zapewnia wiarygodność informacji. Ale…. konieczne jest także wprowadzenie nowych, dodatkowych raportów, obejmujące treści zwiększające użyteczność informacji finansowej w procesie podejmowania decyzji przez ich użytkowników. Elementy stanowiące istotne aktywa, ale nie włączone w tradycyjne sprawozdania finansowe ze względu na trudności z ich pomiarem (B+R, reklama, znaki firmowe) „Czarno-biała rachunkowość” Tradycyjne sprawozdania finansowe © Dorota Dobija, 2009

Raportowanie informacji o kapitale intelektualnym – odpowiedź praktyków Niektóre organizacje przygotowują swój własny system pomiaru i raportowania informacji nie uwzględnianych w tradycyjnych sprawozdaniach finansowych Trzy typy produkowanych raportów Sprawozdania o kapitale intelektualnym Sprawozdania dla interesariuszy Sprawozdania społeczno-środowiskowe © Dorota Dobija, 2009