Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej s.lodzinski@uw.edu.pl Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6): Polska: spisy powszechne ludności i przemiany struktury etnicznej Polski Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej s.lodzinski@uw.edu.pl

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6) 1. Wstęp – spisy powszechne ludności jako źródło wiedzy socjologicznej: spis powszechny ludności („enumeracja populacji”, „spis statystyczny”); historia spisów ludności: pochodzenie słowa; 3800 p.n.e. w Chinach i Babilonii, 2500 p.n.e. w Egipcie, spisy w starożytnej Grecji i Rzymie (państwo Inków), spis powszechny w Biblii; spisy nowożytne: Kanada (1666 r.), USA (1790 r.), Szwecja (1800), Wielka Brytania (1801), Francja (1831), Rosja (1897); powszechność spisów ludności od połowy XIX wieku. spis powinien charakteryzować się następującymi cechami - być: powszechny (konieczność odpowiedzi); jednoczesny; imienny (każda osoba z imienia i nazwiska zostaje objęta spisem), bezpośredni (odpowiedzi spisowej udziela bezpośrednio osoba spisywana, wyjątkowo tylko najbliżsi domownicy), periodyczny (odbywać się systematycznie ze stałym interwałem czasowym).

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6) 2. Metodologia i techniki spisu powszechnego ludności: spisy powszechne ludności to najbardziej pogłębione i porównawcze źródło informacji na temat społeczeństwa (populacji), w tym też rozmiarów i struktury grup etnicznych, językowych lub religijnych; etapy spisowe: przygotowanie i planowanie spisu (metody zbierania danych!); przebieg spisu (potrzeba nagłośnienia spisu i wysokich umiejętności zbierania danych); publikacja wyników, ocena wiarygodności danych spisowych. techniki spisowe: spisy imienne, rejestry urzędowe ludności, badanie reprezentacyjne, specjalne badania sondażowe, ankiety internetowe. inne dane zbierane przez urzędy statystyczne. wiedza statystyczna o strukturze etnicznej społeczeństwa: spisy powszechne ludności (population census); rejestry ludności (population register, civil register); socjologiczne badania reprezentacyjnych (sondażowych).

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6) 3. Spory dotyczące pytań etnicznych w spisach powszechnych ludności: „za” i „przeciw” pytaniom etnicznym w spisach powszechnych ludności: ochrona „prywatności” jednostki i zachowanie poufności danych osobowych: znaczenie uregulowań dotyczących wolności deklaracji swojej narodowości i ochrony danych osobowych; obawy przed wykorzystaniem danych spisowych o pochodzeniu etnicznym.; potrzeba spisowych danych etnicznych; ograniczenia wiarygodność danych etnicznych uzyskiwanych z powszechnych spisów ludności: polityka państwa w zakresie mniejszości (narodowości) i spisów; poziom jednostki; brak wiarygodnych danych na temat liczebności mniejszości - rodzi tendencje do spekulowania na temat liczebności.

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6) 4. Historia spisów powszechnych (i problematyki etnicznej) w Polsce: I Rzeczypospolita: nie prowadzono powszechnych spisów ludności: ze względów podatkowych (pogłówne) funkcjonowały rejestry urzędowe niektórych grup narodowych w Polsce, jak Cyganów, Żydów, Karaimów i Tatarów; Sejm Czteroletni 22 czerwca 1789 r. „Lustracja dymów i podanie ludności”. okres zaborów (spisy powszechne ludności na ziemiach polskich); doświadczenia spisów powszechnych i pytań etnicznych w Polsce (1921- 2011): różna sytuacja państwa, zróżnicowane sytuacje polityczne i społeczne - różny wpływ na metodologię i przebieg spisu; okres 1918 – 1939: 1921 r.; 1931 r.; okres 1945 – 2011: tzw. „spis sumaryczny” 1946 r.; spis 2002 (NSP 2002); spis 2011 (NSP 2011).

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6) 5. Okres międzywojenny: problemy spisu z 1921 r.: pytania o „narodowość” oraz o język ojczysty, wyznanie i obywatelstwo; zmiany demograficzne (repatriacja), problemy organizacyjne spisu. problemy spisu z 1931 r.: brak pytania o narodowość, pytania o język, wyznanie i obywatelstwo; rezygnacja ze spisu gospodarstw rolnych (pytanie o ogólną powierzchnię gruntów i użytków rolnych) + pytanie o umiejętność czytania i pisania; kwestionowanie wiarygodność spisu z 1931 r. w odniesieniu do problematyki narodowościowej na terenach wschodnich. następny spis planowany na 1941 r., nie odbył się z powodu wybuchu wojny; w latach 30-tych szacunki liczebności mniejszości narodowych: stanowią one ponad 1/3 (36%) ludności państwa, liczącej 32,1 mln osób.; największą niepolską grupą narodową stanowili Ukraińcy - 5 mln osób (16%), a następnie Żydzi - 3,1 mln (10%), Białorusini - 2 mln (6%), Niemcy - 0,784 mln (2%), Litwini - 0,2 mln (1%), Rosjanie - 0,14 mln (1%) oraz inni - 0,09 mln.

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6) 6. Okres 1945-2002: spis sumaryczny w 1946 roku: warunki powojenne, zebranie podstawowych informacji o stanie zaludnienia kraju w nowych granicach; ustalenie stanu ludności według grup wieku, płci i 4 narodowości: Polacy wraz z osobami zweryfikowanymi i zrehabilitowanymi; osoby, wobec których toczy się rehabilitacja/weryfikacja; Niemcy; inne narodowości . wynik: 23 mln 928 tys. osób - 20 mln 500 tys. osób narodowości polskiej, 2 mln 288 tys. Niemców, 399,5 tys. przedstawicieli innych narodowości, 417,4 tys. osób, wobec których prowadzono akcje weryfikacyjną, mającą wykazać ich narodowość (polską lub niemiecką) oraz 304,5 tys. osób, które nie zostały zaliczone do żadnej narodowości; brak problematyki etnicznej w spisach 1950, 1960, 1970, 1978, 1988; dyskusja o „statystyce narodowościowej”.

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6) 7. Przygotowania i przebieg NSP 2002 i NSP 2012 z perspektywy pytania o „narodowość”: przygotowania, przebieg i publikacja wyników NSP 2002: „Do jakiej narodowości zalicza się Pan(i)?”; „W jakim języku (językach) rozmawia Pan(i) najczęściej w domu?”. społeczny odbiór pytania o „narodowość” w NSP 2002 (kontekst społeczny i polityczny, problemy rozumienia pytania o „narodowość”, strategie stowarzyszeń mniejszości wobec pytania o narodowość). NSP 2011- pytania o narodowość i język: Jak jest Pani/Pana narodowość? Czy odczuwa Pani/ Pani przynależność do innego narodu lub wspólnoty etnicznej? Jakim językiem /językami zazwyczaj posługuje się Pani/Pan w domu? Jaki jest Pani/Pana język ojczysty? problemy: skutki ustawy o mniejszościach (lista uznanych mniejszości); pytania spisowe – historia i rozszerzenie pytań etnicznych; nowa metodologia (mieszana) i technologia spisowa (Internet); mobilizacja etniczna mniejszości do NSP 2011 (obecność tematyki spisowej w telewizji i Internecie, przykłady osób deklarujących publicznie swoją tożsamość etniczną, rola ludzi starszych, wynik spisowy a fundusze na działalność kulturalna mniejszości).

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6) Tabela 1. Pytania etniczne w spisach powszechnych ludności w Polsce w latach 1921 – 2011 Kategorie spisowe: Rok przeprowadzenia spisu 1921 1931 1950 1960 1970 1978 1988 2002 2011 Obywatelstwo X - Narodowość Tożsamość etniczna Język domowy Język ojczysty Wyznanie religijne Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6) 8. „Pytania etniczne” w polskich spisach powszechnych

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6) 9. Pytania etniczne w NSP 2011: Jak jest Pani/Pana narodowość?: pytanie o przynależność narodową lub etniczną oparta na subiektywnym odczuciu każdego człowieka, wyrażająca jego związek emocjonalny, kulturowy lub wynikający z pochodzenia rodziców, z określonym narodem lub wspólnotą etniczną. Towarzyszyła jej następująca lista narodowości (najpierw polska, następnie przynależność do uznanych w Polsce mniejszości narodowych i etnicznych oraz wreszcie możliwość wskazania „innej” narodowości). Czy odczuwa Pani/ Pani przynależność do innego narodu lub wspólnoty etnicznej?: w odpowiedzi na każde z tych dwóch pytań można było zadeklarować tylko jedną narodowość, udzielanie odpowiedzi na oba pytania dawało możliwość określenia swoich pełnych tożsamości (złożonych), bez konieczności decydowania, czy jest to identyfikacja z grupą narodową lub etniczną. Odpowiadały na nie wszystkie spisywane osoby, a odpowiedzi były równoważne w ocenie ich przynależności narodowo-etnicznej. Jakim językiem /językami zazwyczaj posługuje się Pani/Pan w domu?: język używany w codziennych kontaktach domowych z osobami najbliższym. Na to pytanie odpowiadały także wszystkie spisywane osoby. Odpowiedzi były następujące: „1) wyłącznie polskim, 2) polskim i innym(i) niż polski (podać jakim/i) …3) wyłącznie innym(i) niż polski (podać jakim/i) …”. Jaki jest Pani/Pana język ojczysty?: był on rozumiany jako język, którego nauczyły się osoby spisywane jako „pierwszego” we wczesnym dzieciństwie, np. od matki. Do jakiego wyznania (kościoła lub związku wyznaniowego) Pan/Pani należy?: było rozumiane jako formalne uczestnictwo lub / oraz emocjonalny związek danej osoby z określonym wyznaniem religijnym (kościołem, związkiem wyznaniowym), pytanie całkowicie dobrowolne.

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6) 10. Pytania etniczne w NSP 2011: problemy: pytania spisowe – historia i rozszerzenie pytań etnicznych; skutki ustawy o mniejszościach: lista uznanych mniejszości narodowych i etnicznych w formularzu spisowym. mobilizacja etniczna mniejszości do NSP 2011: obecność tematyki spisowej w telewizji i Internecie; przykłady osób deklarujących publicznie swoją tożsamość etniczną; rola ludzi starszych; wynik spisowy a fundusze na działalność kulturalna mniejszości. nowa metodologia (mieszana) i technologia spisowa (Internet).

11. Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6) Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego 2011 W rubrykach dotyczących narodowości podawano Według NSP 2002 Według NSP 2011 (W obu pytaniach) Spadek/Wzrost Tylko daną opcję przynależności W pierwszym pytaniu zadeklarowało W drugim pytaniu zadeklarowało W połączeniu z narodowością polską zadeklarowało Polska 36.983 720 36.085 000 898.720 35.767 000 36.007 000 78.000 X Śląska 173.200 809.000 636.000 362.000 418.000 391.000 415.000 Kaszubska 5.100 228.000 222.900 16.000 17.000 211.000 212.000 Niemiecka 152.900 109.000 43.900 26.000 49.000 61.000 52.000 Ukraińska 31.000 48.000 36.000 12.000 20.000 Białoruska 48.700 47.000 1.700 37.000 10.000 15.000 Romska 12.900 3.100 9.000 4.000 6.000 Rosyjska 6.100 13.000 6900 5.000 8.000 7.000 Amerykańska 1.500 11.000 9.500 1.000 Łemkowska 5.900 4.100 3.000 11. Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6)

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6) 12. Wyniki NSP 2011 (lipiec 2012): narodowość - przynależność etniczna: polska (jednorodna) tożsamość narodowa – 36 157 tys. (93,9%); 842 tys. (2,19%) posiada polską, jak i inną tożsamość narodowo-etniczną; 562 tys. (1,46%) posiada wyłącznie niepolską tożsamość, w tym 38 tys. to identyfikujący się 2 niepolskimi narodowościami; wzrost i stabilizacja: deklaracje śląskie i kaszubskie, ukraińska (49 tys.), białoruska (46 tys.), romska (16 tys.), rosyjska (13 tys.), łemkowska (10 tys.), tatarska (2 tys.), karaimska (0,3 tys.); problem: niemiecka 126 tys., (36 tys., jako jedyna, a 58 tys. wraz z polską). język używany w domu (język domowy): język polski – 36 410 tys. (94,5%), z czego 35 681 tys. (92,6%) posługuje się nim jako jedynym; 889 tys. posługuje się w domu innym niż polski językiem, przy czym najczęściej jest on używany z językiem polskim – 729 tys. (1,9%); 160 tys. (0,4%) rozmawia wyłącznie w jednym lub 2 językach niepolskich; najczęściej wymieniane języki niepolskie: śląski (509 tys.) i kaszubski (106 tys.).

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6) 13. Problemy metodologii NSP 2011 z perspektywy „pytań etnicznych”: narodowość (tożsamość etniczna): szersza bateria pytań, „wieloraka” tożsamość etniczna, problem liczenia „podwójnych tożsamości”. metody i techniki zbierania danych „etnicznych” w NSP 2011: „mieszany” model, polegający na łączeniu danych z rejestrów urzędowych z wynikami badania reprezentacyjnego; formularz „długi” i „krótki”; dwa zbiory danych: z badanie „pełnego” i z badania „reprezentacyjnego”; badanie 86 gmin „mniejszościowych” (10% mniejszości w populacji gminy); błąd „próby” i błędy przeszacowania/niedoszacowania populacji.; liczebności i odsetka osób o „nieustalonej” identyfikacji narodowo – etnicznej; znaczenie wyników na poziomie gmin. społeczny odbiór pytań etnicznych w NSP 2011: udział organizacji mniejszości w przygotowywaniu spisu; informacje o spisie w językach mniejszości; bezprecedensowa mobilizacja środowisk mniejszości.

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6) 14. Struktura etniczna Polski w społecznej świadomości: struktura etniczna Polski nie jest kwestia publiczną, ale NSP 2011 i dyskusja wokół narodowości śląskiej ją upubliczniły; TNS OBOP (04.2011 r.) wyobrażenia o składzie etnicznym społ. Polskiego: powszechnie dostrzegamy, że w Polsce żyją ludzie różnych narodowości: Ukraińcy, Niemcy, Romowie, Rosjanie, Białorusini, Żydzi, Chińczycy, Wietnamczycy, Ślązacy itd. (tabela - jest to znajomość spontaniczna, nie było zamkniętej listy narodowości); społecznej widzialności grupy sprzyja jej wielkość, łatwo rozpoznawalne atrybuty, stereotypy i debaty medialne; 15% badanych spontanicznie wymieniło Ślązaków jako jedną z narodowości mieszkających w Polsce, a dodatkowe 15% zapytanych wprost o Ślązaków uznało ich za narodowość; błędne wyobrażenia o składzie społeczeństwa (population innumeracy) - na pyt. „Ilu spośród każdych 100 obywateli naszego kraju należy do wszystkich tych narodowości razem wziętych?” potrafiło odpowiedzieć 54% badanych – średnia odpowiedź to 9 na 100, co jest mniej więcej trzykrotnym przeszacowaniem faktycznej proporcji mniejszości narodowych w społeczeństwie RP.

NARODOWOŚĆ WŚRÓD OBYWATELI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ SĄ LUDZIE, KTÓRZY UWAŻAJĄ SIĘ ZA POLAKÓW I RÓWNOCZEŚNIE ZA OSOBY INNYCH NARODOWOŚCI, Z TEGO CO PAN(I) WIE, JAKIE NARODOWOŚCI ZAMIESZKUJĄ W POLSCE? KTÓRE NARODOWOŚCI MIESZKAJĄCE W POLSCE SĄ, PANA(I) ZDANIEM NAJLICZNIEJSZE? Ukraińcy 42 18 Niemcy 36 14 Romowie (Cyganie) 34 13 Rosjanie 24 8 Białorusini 22 6 Żydzi 10 Chińczycy 17 4 Wietnamczycy 5 Ślązacy 15 Afrykańczycy (Murzyni) <1 Kaszubi 2 Litwini 12 3 Czesi Arabowie Tatarzy Ormianie Słowacy Łemkowie Turcy Rumuni Inni trudno powiedzieć 43

Tabela: Population Innumeracy ILU SPOŚRÓD KAŻDYCH 100 OBYWATELI NASZEGO KRAJU NALEŻY, PANA(I) ZDANIEM, DO WSZYSTKICH TYCH NARODOWOŚCI RAZEM WZIĘTYCH? % do 5 29,0 6 do 10 12,7 11 do 15 3,8 16 do 20 4,8 21 do 50 3,9 trudno powiedzieć 45,9 Tabela: Population Innumeracy 16. Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6)

Tabela: Ślązacy jako uznana narodowość Uważa Ślązaków za narodowość w pytaniu otwartym 15% 30% Uważa Ślązaków za narodowość w pytaniu zamkniętym Nie uważa Ślązaków za narodowość 63% Nie ma zdania 7% Tabela: Ślązacy jako uznana narodowość 17. Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6)

Tabela: Uznanie Ślązaków a zmienne demograficzne CZY ŚLĄZAKÓW UWAŻA PAN(I), CZY NIE UWAŻA ZA NARODOWOŚĆ? uważam nie uważam trudno powiedzieć Wykształcenie podstawowe, gimnazjalne 18 68 14 zasadnicze zawodowe 24 8 średnie i pomaturalne 16 74 10 licencjat, wyższe 9 89 2 Miejsce zamieszkania wieś 20 71 miasto do 100 tys. 19 miasto 101-500 tys. 12 80 miasto pow. 500 tys. 13 81 6 Aktualne preferencje wyborcze PO 11 PSL 78 4 PiS 23 3 SLD Tabela: Uznanie Ślązaków a zmienne demograficzne 18. Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6)