WCZESNE ROZPOZNAWANIE ZABURZEŃ O CHARAKTERZE DYSLEKTYCZNYM

„… jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Według aktualnie przyjętej definicji, opublikowanej w 1994r. przez Międzynarodowe Towarzystwo Dysleksji im. Ortona, dysleksja jest „… jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym (…) charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego. (…) dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej; często obok trudności w czytaniu dodatkowo pojawiają się trudności w opanowaniu sprawności w zakresie czynności pisania i poprawnej pisowni” (M. Bogdanowicz, Integracja percepcyjno-motoryczna, Warszawa 2000, s. 10)

DYSLEKSJA ROZWOJOWA specyficzne trudności w nauce czytania, pisania i liczenia (przy prawidłowym poziomie umysłowym, prawidłowym widzeniu i słyszeniu) DYSLEKSJA specyficzne trudności/zaburzenia w nauce czytania, którym często towarzyszą trudności w pisaniu DYSORTOGRAFIA specyficzne trudności/zaburzenia w komunikowaniu się za pomocą pisma, szczególnie kłopoty z opanowaniem poprawnej pisowni ( w tym pod względem ortograficznym) DYSGRAFIA trudności/zaburzenia w opanowaniu właściwego poziomu graficznego pisma DYSKALKULIA zaburzenia matematyczne/trudności w matematyce/specyficzne trudności w opanowaniu umiejętności posługiwania się liczbami i dokonywania obliczeń Zdaniem Marty Bogdanowicz istnieją polietiologiczne uwarunkowania występowania dysleksji, zgodnie z którymi zaburzenia te mogą być skutkiem oddziaływania różnego rodzaju czynników patogennych np..:opóźnione dojrzewanie centralnego układu nerwowego, nadprodukcja testosteronu, uwarunkowania genetyczne, uszkodzenia cun powstałe w okresie płodowym, okołoporodowym lub we wczesnym dzieciństwie, podłoże emocjonalne, koncepcja lingwistyczna- słaby rozwój zdolności i sprawności językowej.

UWARUNKOWANIA SPECYFICZNYCH TRUDNOŚCI W NAUCE Ryzyko dysleksji jest prawdopodobne u osób: obciążonych genetycznie (dysleksja występuje w rodzinie), pochodzących z nieprawidłowo przebiegającej ciąży i porodu, u których można zaobserwować nieprawidłowości w rozwoju psychomotorycznym (występują symptomy ryzyka dysleksji).

Dysleksję potwierdza obecność: Dysleksję diagnozujemy u uczniów o przynajmniej przeciętnym poziomie intelektualnym. Obniżony poziom inteligencji wskazuje na istnienie trudności globalnych, uogólnionych, które nie są specyficzne, wykluczamy więc w tym przypadku występowanie dysleksji. Dysleksję potwierdza obecność: zaburzeń funkcji słuchowo-językowych ( fonologiczny aspekt języka) - uwagi, pamięci i percepcji słuchowej dźwięków mowy. Pierwszym symptomem mogącym wskazywać na ryzyko wystąpienia w wieku szkolnym dysleksji jest opóźniony rozwój mowy (mowa pojawia się do 3r.ż) zaburzeń funkcji wzrokowo-ruchowych (uwagi, spostrzegania, pamięci wzrokowej, wyobraźni przestrzennej, motoryki dużej, małej, integracji percepcyjno–motorycznej oraz lateralizacji).

Obserwowane objawy: wiek szkolny (klasa I-III) MOTORYKA DUŻA: mała sprawność ruchowa całego ciała trudności z opanowaniem jazdy na hulajnodze, dwukołowym rowerze, wrotkach, łyżwach, nartach niechęć do zabaw ruchowych i lekcji w-f (trudności z wykonywaniem niektórych ćwiczeń, np. układów gimnastycznych) MOTORYKA MAŁA (RĄK): obniżona sprawność ruchowa rąk trudności w zakresie czynności samoobsługowych związanych z ubieraniem się, myciem i jedzeniem (nożem i widelcem) LATERALIZACJA: utrzymywanie się oburęczności lub obuoczności ORIENTACJA W SCHEMACIE CIAŁA I W PRZESTRZENI: trudności z określaniem własnych części ciała jako prawe-lewe, np. odróżnie­niem prawej i lewej ręki, strony ciała trudności z określaniem położenia przedmiotów względem siebie, np. droga na prawo, zaś drzwi na lewo pisanie liter i cyfr zwierciadlane i/lub zapisywanie wyrazów od prawej do lewej strony

Obserwowane objawy: wiek szkolny (klasa I-III) FUNKCJE SŁUCHOWO-JĘZYKOWE: wadliwa wymowa, przekręcanie trudnych wyrazów (przestawianie głosek i sylab, asymilacje głosek, np. sosa lub szosza) błędy w budowaniu wypowiedzi, błędy gramatyczne trudności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych wyrażających stosunki przestrzenne: nad - pod, za-przed, wewnątrz-na zewnątrz trudności z różnicowaniem głosek podobnych fonetycznie (np. z-s, b-p, k-g) w porównywanych słowach typu: kosa - koza lub tzw. sztucznych: rosa ­reza, mylenie nazw zbliżonych fonetycznie trudności z dokonywaniem operacji (analizy, syntezy, opuszczania, dodawania, zastępowania, przestawiania) na cząstkach fonologicznych (logotomach, sylabach, głoskach) w takich zadaniach, jak wydzielanie sylab i głosek ze słów, ich syntetyzowaniem (zaburzenia analizy i syntezy głoskowej i sylabowej), analizowaniem struktury fonologicznej słów, rozpoznawaniem i tworzeniem rymów i aliteracji, trudności z zapamiętywaniem wierszy, piosenek, więcej niż jednego polecenia ­ w tym samym czasie trudności z zapamiętywaniem nazw trudności z zapamiętywaniem materiału uszeregowanego w serie i sekwencje, takiego jak nazwy dni tygodnia, pór roku, kolejnych posiłków, sekwencji czasowej: wczoraj - dziś - jutro i sekwencji cyfr: szeregów 4-cyfrowych

Obserwowane objawy: wiek szkolny (klasa I-III) KOORDYNACJA WZROKOWO-RUCHOWA: trudności z rzucaniem do celu i chwytaniem piłki niechęć do rysowania i pisania, trudności w rysowaniu szlaczków, odtwarzaniu złożonych figur geometrycznych (np. rombu) niski poziom graficzny rysunków i pisma-dziecko “brzydko" rysuje (poziom wykonania-nieadekwatny do wieku życia), niestaranne pismo (nie mieści się w liniaturze), zagina „ośle uszy” na rogach kartek zeszytu trudności z szybkim wymienieniem nazw np. wszystkich znanych owoców, szeregu słów wolne tempo nazywania szeregu prostych obrazków trudności z nazywaniem i zapamiętywaniem liter alfabetu, cyfr - trudności z zapamiętaniem tabliczki mnożenia

Obserwowane objawy: wiek szkolny (klasa I-III) FUNKCJE WZROKOWE: trudności z wyróżnianiem elementów z całości, a także z ich syntetyzowaniem w całość, np. podczas budowania według wzoru konstrukcji z klocków, układania mozaiki, trudności z wyodrębnianiem szczegółów różniących dwa obrazki trudności z odróżnianiem kształtów podobnych (np. figur geometrycznych, liter m-n, l-t-ł) lub identycznych, lecz inaczej położonych na płaszczyźnie (np. liter p-g-b-d) trudności z wyodrębnianiem szczegółów różniących dwa obrazki częste przekręcanie złożonych wyrazów (przestawienie głosek i sylab, asy­milacje głosek, np. sosa lub szosza) używanie sformułowań niepoprawnych pod względem gramatycznym: trud­ności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych, sformułowań wy­rażających stosunki przestrzenne: nad-pod, za-przed, wewnątrz, na zewnątrz trudności z pamięcią fonologiczną, sekwencyjną, czyli trudności dotyczące zapamiętywania: sekwencji nazw np. nazw dni tygodnia, pór roku, nazw ko­lejnych posiłków, sekwencji czasowej: wczoraj-dziś-jutro i sekwencji cyfr: szeregów 5-cyfrowych: wierszy, piosenek, więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie, powtarzaniem z pamięci szeregu słów

Obserwowane objawy: wiek szkolny (klasa I-III) CZYTANIE: czasami nasilone trudności w nauce czytania, które można dostrzec, jeżeli dziecko: - bardzo wolno czyta - prymitywna technika (głoskowanie lub sylabizowanie z wtórną syntezą słowa), ale mało błędów bardzo szybko czyta, lecz popełnia przy tym wiele błędów - wynikają one z tego, że dziecko domyśla się treści na podstawie kontekstu niewłaściwie i słabo rozumie przeczytany tekst PISANIE: trudności z zapamiętaniem kształtu rzadziej występujących liter o skomplikowanej strukturze (np. wielkie litery pisane: F, H, Ł, G) mylenie liter podobnych pod względem kształtu, np. 1-t-t, m-n mylenie liter identycznych, lecz inaczej ułożonych na płaszczyźnie: p-b-d-g, - popełnianie błędów podczas przepisywania tekstów mylenie liter odpowiadających głoskom podobnym fonetycznie (np. głoski z-s, w-f, d-t, k-g) trudności z zapisywaniem zmiękczeń, myleniem głosek i - j, głosek noso­wych ą-om, ę-en nagminne opuszczanie, dodawanie, przestawianie, podwajanie liter, sylab i wyrazów pisanie pseudowyrazów (np. “pijka" zamiast “bajka") nasilone trudności podczas pisania ze słuchu (dyktanda) ORIENTACJA W CZASIE: trudności z określaniem pory roku, dnia, czasu na zegarze

WAŻNE OKRESY: 6-8 lat: ostrożna diagnoza „ryzyka niepowodzeń w nauce czytania i pisania” - ĆWICZENIA KOREKCYJNO-KOMPENSACYJNE W PRZEDSZKOLU 8-9 lat: obserwacja dziecka, wspomaganie rozwoju oraz podejmowanie ćwiczeń w zakresie czytania i pisania – diagnoza ryzyka dysleksji - SPECJALISTYCZNE ZAJĘCIA KOREKCYJNO-KOMPENSACYJNE, LOGOPEDYCZNE klasa III/IV: pogłębione badanie diagnostyczne w poradni psychologiczno-pedagogicznej

ROZPOZNANIE – INTERPRETACJA WYNIKÓW POD KĄTEM PRZYCZYN STWIERDZONYCH TRUDNOŚCI W CZYTANIU, PISANIU, LICZENIU Wyklucza dysleksję rozwojową: obniżona sprawność intelektualna ( inteligencja niższa niż przeciętna lub niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim), schorzenie neurologiczne (epilepsja, mózgowe porażenie dziecięce, schorzenia genetyczne, nowotwór oraz nabyte uszkodzenie mózgu), znaczny niedosłuch, istotne zaniedbania środowiskowe (brak stymulacji). W tych przypadkach trudności w uczeniu się czytania i pisania traktuje się jako symptomy istniejącej choroby lub obniżonej sprawności intelektualnej !!!

Rozpoznanie ryzyka dysleksji (zagrożenia dysleksją rozwojową) dokonujemy gdy obserwowane trudności mają specyficzny charakter, gdy z trudem i wolno ustępują pod wpływem ćwiczeń POPRAWA JEST NIEWSPÓŁMIERNIE MAŁA DO WŁOŻONEJ PRACY oraz gdy TRUDNOŚCI CZĘSTO PONOWNIE SIĘ POJAWIAJĄ

MODEL DIAGNOZOWANIA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ ETAP I: DIAGNOZA GOTOWOŚCI SZKOLNEJ W wieku 5-6 lat: badania przesiewowe w zakresie gotowości szkolnej dzieci Na podstawie: Frydrychowicz A., Koźniewska E., Matuszewski A., Zwierzyńska E., i inni (red.), Doradca Nauczyciela Sześciolatków (Skala Gotowości Szkolnej-podręcznik, arkusz obserwacji). CMPP-P, Warszawa 2006.

W wieku 7-8 lat: ujawnienie symptomów ryzyka dysleksji i nasilonych MODEL DIAGNOZOWANIA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ ETAP II: DIAGNOZA RYZYKA DYSLEKSJI W wieku 7-8 lat: ujawnienie symptomów ryzyka dysleksji i nasilonych trudności w uczeniu się czytania (szczególnie w dekodowaniu) Na podstawie: Bogdanowicz M., Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie. Skala Ryzyka Dysleksji wraz z normami dla klas 0 i I. Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2005. Próba czytania „Darek” (W): M. Bogdanowicz, Integracja percepcyjno-motoryczna. Teoria – diagnoza – terapia. Warszawa 2000.

(ćwiczenia korekcyjno-kompensacyjne). Dziecko ryzyka dysleksji nie musi zostać uczniem dyslektycznym (M. Bogdanowicz, Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie. Gdańsk 2005) Badanie SRD – opracowana forma umożliwia dokonanie oceny i opracowanie wyników w krótkim czasie – pozwala wytyczyć kierunek pracy (działań zmierzających do usprawnienia funkcji rozwijających się z opóźnieniem) z dzieckiem, które potrzebuje od dorosłych pomocy (ćwiczenia korekcyjno-kompensacyjne).

Testy dostępne pracownikom poradni. MODEL DIAGNOZOWANIA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ ETAP III: DIAGNOZA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ KLASA III i IV (przełom okresu nauczania zintegrowanego i przedmiotowego): diagnoza dysleksji rozwojowej Badanie w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej na podstawie: Bogdanowicz M. i inni, Diagnoza dysleksji u uczniów klasy III szkoły podstawowej. Przewodnik diagnostyczny. Pracownia Testów Psychologicznych, Gdańsk 2008. Testy dostępne pracownikom poradni.

Diagnoza pedagogiczna w poradni WYWIAD ANALIZA DOKUMENTÓW (OPINIE ZE SZKOŁY, SWIADECTWA SZKOLNE, OPINIE Z PORADNI SPECJALISTYCZNYCH) ANALIZA PRAC UCZNIA (SZKOLNYCH, DOMOWYCH) ROZMOWA Z DZIECKIEM, OBSERWACJA TESTY PEDAGOGICZNE SPRAWDZIANY

METODY DIAGNOSTYCZNE STOSOWANE PRZEZ PEDAGOGÓW W PORADNIACH P-P DIAGNOZA GOTOWOSCI SZKOLNEJ ORAZ RYZYKA NIEPOWIDZEŃ SZKOLNYCH, DIAGNOZA UMIEJĘTNOSCI CZYTANIA I PISANIA UCZNIÓW KLAS I-III, DIAGNOZA UMIEJĘTNOŚCI PISANIA I CZYTANIA (TEMPA, TECHNIKI, CZYTANIA ZE ZROZUMIENIEM) UCZNIÓW SZKOŁY PODSTAWOWEJ, GIMNAZJALNEJ I PONADGIMNAZJALNEJ TESTY SPRAWDZAJĄCE ZNAJOMOŚĆ ZASAD PISOWNI BADANIE FUNKCJI SŁUCHOWO-JĘZYKOWYCH TESTY Z MATEMATYKI

Wykorzystana literatura: Bogdanowicz M., Integracja percepcyjno-motoryczna. Teoria – diagnoza – terapia. Warszawa 2000. Frydrychowicz A., Koźniewska E., Matuszewski A., Zwierzyńska E., i inni (red.), Doradca Nauczyciela Sześciolatków (Skala Gotowości Szkolnej-podręcznik, arkusz obserwacji). CMPP-P, Warszawa 2006. Bogdanowicz M., Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie. Skala Ryzyka Dysleksji wraz z normami dla klas 0 i I. Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2005. Bogdanowicz M. i inni, Diagnoza dysleksji u uczniów klasy III szkoły podstawowej. Przewodnik diagnostyczny. Pracownia Testów Psychologicznych, Gdańsk 2008.

Polecana literatura: Bogdanowicz M., Uczeń z dysleksją w szkole. Poradnik nie tylko dla polonistów. Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2005. Bogdanowicz M., Adryjanek A., Rożyńska M., Uczeń z dysleksją w domu. Poradnik nie tylko dla rodziców. Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia 2007. Problemy wychowawcze dzieci i młodzieży. Poradnik dla pedagogów szkolnych, opiekunów i wychowawców. Wydawnictwo Forum, Poznań 2009.

Opracowania-nowości: Grabowska A., Rymarczyk K. (red.), Dysleksja: od badań mózgu do praktyki. Instytut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN, Warszawa 2004. Reid G, Wearmouth J (red.), Dysleksja. Teoria i praktyka. GWP, Gdańsk 2008. Dziękuję za uwagę – Renata Straub-Pieczykolan