„… ktokolwiek grosz publiczny do swego rozporządzenia dopiera, wydatek onegoż usprawiedliwić winien.” * * Cytat z pisma ministra skarbu Księstwa Warszawskiego, Tadeusza Dembowskiego, wystosowanego w związku z pracami przygotowawczymi do dekretu z dnia 14 grudnia 1808 roku o Głównej Izbie Obrachunkowej.

Budżet państwa Budżet państwa jest najwyższej rangi planem finansowym polityki państwa oraz narzędziem polityki społecznej, uwzględniającym planowane dochody i wydatki państwa na następny rok budżetowy. Jako dochody uwzględnia się m.in.: wpływy z podatków pośrednich i bezpośrednich, dochody niepodatkowe (np. cła), dochody z prywatyzacji oraz dochody zagraniczne. Mianem wydatków określa się m.in. koszty dotacji, obsługi długu publicznego, obsługi strefy budżetowej, rozliczeń z bankami, subwencji dla gmin oraz rezerw ogólnych.

Budżet uwzględnia przychody i rozchody następujących instytucji: organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa, sądów i trybunałów, administracji rządowej. Pojęcie budżetu państwa może być rozumiane w trzech aspektach: ekonomicznym – pewien fundusz pieniężny, prawnym – pewien akt normatywny, technicznym (konstrukcja techniczna) – wszelkie czynności związane z gromadzeniem i wydatkowaniem środków budżetowych.

Budżet państwa jest uchwalany w formie ustawy budżetowej na okres roku zwanego rokiem budżetowym, który w Polsce pokrywa się z rokiem kalendarzowym. Następnie budżet jest ogłaszany w Dzienniku Ustaw jako ustawa budżetowa i staje się wówczas aktem prawnym umożliwiającym organom wykonawczym jego realizację. Celem sporządzania budżetu jest racjonalizacja wydatków. Budżet stanowi podstawę finansowego planowania przedsięwzięć oraz dostarcza najważniejszych informacji potrzebnych do kontroli prowadzonej działalności.

Funkcje budżetu państwa: Fiskalna - polega na gromadzeniu dochodów budżetowych, zapewniających utrzymanie aparatu państwa i realizacje zadań Redystrybucyjna - umożliwia zmniejszenie różnic w dochodach pomiędzy poszczególnymi grupami ludności i poszczególnymi regionami. Stymulacyjna - polega na oddziaływaniu państwa na życie gospodarcze i społeczne, np. wpływa na poziom dochodu narodowego i jego strukturę, łagodzi skutki bezrobocia, zwiększa poziom aktywności zawodowej. Stabilizacyjna - wiąże się z poprzednią funkcją, państwo poprzez budżet ogranicza wpływ wahań koniunkturalnych, stara się zapewnić zrównoważony wzrost Alokacyjna - poprzez określone kształtowanie wydatków budżetowych można dokonać pożądanej, ze społecznego punktu widzenia, alokacji czynników wytwórczych. Kontrolna - polega na porównywaniu zaplanowanych dochodów i wydatków ze stanem faktycznym i podejmowaniu ewentualnych środków zaradczych.

Zasady polityki budżetowej Zasada rocznego budżetowania - plan dochodów i wydatków obejmuje okres jednego roku, niekoniecznie kalendarzowego. Zasada zupełności - obejmuje wszystkie dochody i wydatki państwa Zasada jedności - poszczególne elementy budżetu mogą znajdować się w osobnych zestawieniach, ale muszą się łączyć w jedną całość, jeden dokument Zasada jawności - tworzenie, uchwalanie, wykonanie i kontrola budżetu powinny znajdować się pod nadzorem opinii publicznej, Zasada równowagi budżetowej - należy dążyć do tego, aby bieżące dochody wystarczały na bieżące wydatki Zasada powszechności - w klasycznym ujęciu jest to postulat, aby wszystkie jednostki powiązane z budżetem wchodziły do niego całością swoich dochodów i wydatków Zasada jasności i przejrzystości - budżet powinien być przedstawiony Parlamentowi i społeczeństwu w możliwie przejrzystym układzie, spopularyzowany w środkach masowego przekazu, ułatwiając przez to ocenę jego wykonania.

Pasywna polityka budżetowa Pasywna polityka budżetowa jest oparta na założeniu, że określone elementy dochodów i wydatków budżetowych cechuje tendencja do automatycznego reagowania na zmiany sytuacji gospodarczej w celu wyzwalania kompensujących, przeciwważnych impulsów wobec wahań koniunktury. Ta forma oddziaływania na polityki budżetowej wykorzystuje mechanizm działania automatycznych stabilizatorów koniunktury. Automatyczne stabilizatory są środkiem oddziaływania na popyt globalny, których uruchomienie nie wymaga żadnej decyzji i których siła działania i termin wejścia do akcji wynika nieomal wyłącznie z rozwoju sytuacji gospodarczej. W okresie ekspansji automatyczne stabilizatory rodzą tendencję do automatycznego powstawania nadwyżki budżetowej (czy też zmniejszania się deficytu) w okresie recesji – tendencję do powstawania (czy też powiększania się) deficytu budżetowego.

Aktywna (dyskrecjonalna) polityka budżetowa Aktywna polityka budżetowa ma miejsce wówczas, gdy rząd stosuje wybrane środki w celu przeciwdziałania cyklicznym fluktuacjom oraz w celu stabilizacji cen czy ograniczenia bezrobocia. Polityka ta wymaga zamian legislacyjnych w programach budżetowych. Podstawowymi rodzajami aktywnych posunięć fiskalnych są: 1) zmiany stawek i struktury podatków, 2) zmiany wypłat przelewów (np. zwiększenie subwencji rządu dla władz lokalnych z tytułu udziału w podnoszeniu ciężarów lokalnej pomocy społecznej), 3) zmiany wydatków na roboty publiczne.

Formami organizacyjnymi pobierania dochodów budżetowych są: podatki, opłaty, wpłaty z zysku, dywidendy, dochody pobierane przez jednostki budżetowe, wpłaty nadwyżek, grzywny, mandaty i inne kary pieniężne, odsetki i prowizje, wpływy majątkowe, spadki, zapisy i darowizny, pożyczki i kredyty.

Harmonogram dochodów i wydatków budżetu państwa w 2007 r.

Źródła finansowania deficytu budżetowego: Deficyt budżetowy – niedobór dochodów budżetu państwa w stosunku do jego wydatków (inaczej – nadwyżka wydatków nad dochodami). Źródła finansowania deficytu budżetowego: 1. Zaciągnięcie przez państwo pożyczek w bankach lub w jednostkach sfery finansowo-rzeczowej, 2. Zaciąganie przez państwo pożyczek zagranicznych: w innych państwach; w instytucjach finansowych (Bank Światowy, Bank Europejski). 3. Państwo próbuje zwiększyć dochody budżetowe poprzez: poprawę ściągalności podatków, wzrost stopy podatkowej, wzrost liczby podatników, 4. Zmniejszanie wydatków budżetowych – ograniczanie dotacji, subwencji, świadczeń pomocy i opieki społecznej na rzecz ludności. Jest to niezwykle trudne, 5. Emisja dodatkowych znaków pieniężnych ponad potrzeby obiegu gospodarczego (drukowanie tzw. „pustego pieniądza” – nie mającego pokrycia w masie towarowej. Sposób ten grozi powikłaniom w postaci pojawienia się inflacji w gospodarce (druga po bezrobociu plaga ekonomiczna),

Budżet gminy Budżet gminy jest rocznym planem finansowym, sporządzanym przez zarząd i uchwalonym przez radę gminy, która rozpatruje również sporządzone przez zarząd sprawozdanie z wykonania budżetu i udziela (lub nie) zarządowi absolutorium.

Projekt budżetu obejmuje: zestawienia tabelaryczne prognozowanych dochodów wg ważniejszych źródeł dochodów oraz w układzie działów i rozdziałów klasyfikacji budżetowej, zestawienia wydatków budżetowych w podziale na działy i rozdziały klasyfikacji budżetowej, źródła pokrycia deficytu budżetowego lub przeznaczenie nadwyżki budżetowej, - plany przychodów i wydatków funduszy celowych, - wykaz planowanych zadań inwestycyjnych i remontowych przewidzianych do realizacji w danym roku budżetowym, - informacje o stanie zobowiązań i wierzytelności gminy, - informację o stanie mienia komunalnego gminy, część opisową zawierającą objaśnienia Burmistrza o sposobie realizacji dochodów i wydatków ujętych w projekcie budżetu.

W ciągu 21 dni od uchwalenia budżetu Burmistrz gminy: - opracowuje układ wykonawczy budżetu przedstawiający dochody i wydatki budżetu w podziale na działy, rozdziały, paragrafy klasyfikacji budżetowej - przekazuje podległym jednostkom informacje o ostatecznych kwotach dochodów i wydatków tych jednostek organizacyjnych oraz o wysokości dotacji i wpłat do budżetu, - opracowuje plan finansowy zadań zleconych z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych ustawami, przyjmując jako podstawę dla tego planu wysokość dotacji przyznanej z budżetu państwa, w planie finansowym zadań zleconych, uwzględnia się wielkość dochodów związanych z realizacją tych zadań, które podlegają przekazaniu do budżetu państwa. Dokonywanie wydatków następuje w granicach kwot określonych w planach finansowych.

Podatek - przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenie pieniężne o charakterze powszechnym, nakładane z mocy prawa przez państwo lub inne organy władzy publicznej (np. samorządy lokalne) na osoby fizyczne i prawne. Za pierwotne formy podatków uznaje się znane już w starożytności daniny (w naturze i pieniądzu) od ludności na rzecz panującego oraz kontrybucje płacone przez ludność okupowanego kraju na rzecz kraju zwycięskiego. Rozwojowi społeczeństw towarzyszyła ewolucja podatków, zmieniająca ich charakter z doraźnego na regularny, z dobrowolnego na przymusowy, z płaconego na rzecz panującego na płacony na rzecz państwa, ze świadczenia w naturze na pieniężne. Dokonywało się także zróżnicowanie i zwiększanie liczby płaconych podatków z punktu widzenia przedmiotów i podmiotów opodatkowania.

Podstawowym celem podatku jest potrzeba zapewnienia środków finansowych na pokrycie wydatków publicznych. Podatki są wykorzystywane również jako narzędzie oddziaływania na strukturę konsumpcji przez selektywne zróżnicowanie cen wybranych produktów. Jest to uzasadniane względami natury zdrowotnej (zniechęcanie do niepożądanej konsumpcji tytoniu, alkoholu) albo też dążeniem do uwzględniania w cenie dodatkowych kosztów – poza kosztami producenta – ponoszonych przez społeczeństwo w związku z produkcją i konsumpcją tych produktów (np. zanieczyszczenie środowiska naturalnego).

Funkcje podatków 1) fiskalna – są głównym źródłem dochodów budżetu państwa, gwarantują finansowanie wydatków publicznych. Jest to pierwotna, najstarsza funkcja podatków. 2) redystrybucyjna – są instrumentem przesuwania dochodów pomiędzy różnymi grupami społecznymi. 3) stymulacyjna – są wykorzystywane przez państwo jako instrument oddziaływania na decyzje podmiotów gospodarczych w celu skorelowania ich z założeniami polityki gospodarczej i społecznej państwa.

Podatek dochodowy od osób fizycznych PIT (od ang. - Personal Income Tax) - to podatek bezpośredni obejmujący dochody uzyskiwane przez osoby fizyczne. Polski podatek dochodowy od osób fizycznych uregulowany jest ustawą z dnia 26 lipca 1991 r. Ponadto prawa i obowiązki podatnika tego podatku wynikają z szeregu postanowień Konstytucji RP, wielu ustaw i ratyfikowanych umów międzynarodowych oraz rozporządzeń wykonawczych. "PIT" to także nazwa druków urzędowych udostępnianych przez Ministerstwo Finansów, na których podatnicy składają swoje roczne deklaracje rozliczeniowe dotyczące podatku od dochodów osobistych.

Podatek dochodowy od osób prawnych CIT (ang. CIT - Corporate Income Tax) - podatek od dochodów spółek (przedsiębiorstw) - rodzaj podatku bezpośredniego obciążającego dochody uzyskiwane przez osoby prawne. Po raz pierwszy w Polsce został on wprowadzony ustawą z dnia 31 stycznia 1989 r. Nowa ustawa dotycząca tego podatku została uchwalona 15 lutego 1992 r. (tekst jedn. Dz. U. z 2000 r. Nr 54 poz. 654 ), akt ten obowiązuje do dnia dzisiejszego. Oprócz tej ustawy istnieje jeszcze szereg rozporządzeń normujących tą kwestię wydanych przez Ministra Finansów.

Podatek od towarów i usług VAT (VAT od ang. - Value Added Tax - podatek od wartości dodanej) - podatek pośredni, który z założenia ma w jak najmniejszy sposób oddziaływać na ostateczną cenę towaru i usługi podlegającej opodatkowaniu (poprzez jego "przerzucalność" na kolejne fazy obrotu). W Polsce został on wprowadzony przez: Ustawę z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 11 poz. 50). Jednak konieczność harmonizacji polskiego prawa podatkowego z prawem UE zmusiła polskiego ustawodawcę do uregulowania tej kwestii w nowej "Ustawie o podatku od towarów i usług" z dnia 11 marca 2004 roku.

Akcyza lub podatek akcyzowy To podatek pośredni nakładany na niektóre wyroby konsumpcyjne. W krajach Unii Europejskiej podatek akcyzowy od niektórych wyrobów podlega harmonizacji (wyroby akcyzowe niezharmonizowane to m.in energia elektryczna, samochody, kosmetyki itp.), co oznacza wspólne zasady produkcji, przemieszczania i przechowywania wyrobów akcyzowych oraz wymiaru i poboru akcyzy od tych wyrobów. Stawki akcyzy na poszczególne wyroby są określane przez poszczególne państwa członkowskie, nie mogą one jednak być niższe od poziomów ustalonych w dyrektywach. Opodatkowaniu akcyzą podlegają następujące kategorie wyrobów: produkty energetyczne (ogólnie wszystkie wyroby służące dla celów napędowych lub grzewczych), energia elektryczna, napoje alkoholowe (piwo, wino, produkty pośrednie, wyroby spirytusowe), wyroby tytoniowe (papierosy, cygara, cygaretki, tytoń do palenia)

Cło Cło jest opłatą pobieraną przez państwo na granicy przy imporcie pewnych towarów (sporadycznie zdarza się także cło eksportowe). Cło pobierane może być w celu: zwiększenia wpływów do budżetu państwa; typowym przykładem takiego zastosowania jest nałożenie opłat na sprowadzanie towarów nie produkowanych w danym kraju, ponieważ nie występuje wówczas motyw ochrony rodzimych producentów ochrona rynku wewnętrznego i rodzimych producentów przed towarami wyprodukowanymi za granicą wywierania nacisku na partnera handlowego w zakresie zmiany (bądź zaniechania zmiany) warunków wymiany handlowej; przykładem takiego zastosowania są cła retorsyjne.

Krzywa Laffera – koncepcja teoretyczna, która za pomocą krzywej ilustruje zależność między stawką opodatkowania a przychodami budżetowymi państwa z tytułu podatków; opracowana w latach 70. XX w przez amerykańskiego ekonomistę Arthura Laffera; bywa używana jako argument za zmniejszeniem podatków. Wzrost stopy opodatkowania początkowo skutkuje wzrostem wpływów budżetowych z podatków, ale po przekroczeniu pewnego poziomu wpływy te spadają. Stopy t1 i t3 dają takie same wpływy (dochody).