„Monitorowanie oraz analiza zmian polskiego łańcucha żywnościowego” Jadwiga Seremak-Bulge Zakład Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej - PIB 12 - 13 grudzień 2005, Warszawa

Monitorowanie oraz analiza zmian polskiego łańcucha żywnościowego Monitorowanie efektów ekonomicznych rozwoju systemów zapewnienia jakości i ich wpływu na konkurencyjność polskiej gospodarki żywnościowej dr. Grażyna Morkis Analiza wzajemnych relacji ekonomicznych między poszczególnymi elementami łańcucha żywnościowego dr hab. Jadwiga Seremak-Bulge Monitorowanie wolumenu importu i cen importowych towarów rolno-spożywczych objętych specjalna procedurą ochronną dr. Bożena Nosecka

Analiza wzajemnych relacji ekonomicznych między poszczególnymi elementami łańcucha żywnościowego Co miesięczny monitoring cen na poszczególnych poziomach kanału marketingowego rynków branżowych – biuletyn Rynek Rolny Zespół Zakładu Badań Rynkowych we współpracy z ZRR Pogłębione analizy procesów zachodzących na najważniejszych rynkach rolnych – pogłębione raporty Zespoły tematyczne

Analiza zmian relacji ekonomicznych na rynku mleka Zespół autorski dr hab. Jadwiga Seremak – Bulge dr hab. Jerzy Rembeza dr. Krystyna Świetlik mgr Piotr Szajner mgr. Krzysztof Hryszko dr. Krystyna Pieniążek

Struktura wystąpienia Zmiana rynkowych uwarunkowań Procesy dostosowawcze sektora mleczarskiego Zmiany w podaży Zmiany w strukturach produkcji Zmiany w relacjach cen Wnioski

Zmiana rynkowych uwarunkowań Relatywne podrożenie nabiału i potanienie masła Wskaźniki wzrostu cen detalicznych, Wyszczegól-nienie 1991-2005 1991-1995 1996-1998 1999-2003 2004-2005 Nabiał 1213 684 143,1 116,8 106,1 Masło 933 471 138,1 113,3 126,7 Mięso 615 366 137,4 105,5 116,2 Żywność 820 451 143,8 115,2 109,6 Inflacja 1165 557 154,0 128,0

Zmiana rynkowych uwarunkowań Spadek spożycia mleka i wzrost samowystarczalności

Zmiana rynkowych uwarunkowań

Zmiana rynkowych uwarunkowań cd Wzrost poziomu wsparcia

Zmiana rynkowych uwarunkowań cd Wzrost eksportu

Procesy dostosowawcze w sferze produkcji mleka Spadek produkcji mleka

Procesy dostosowawcze w sferze produkcji Wzrost cen skupu mleka

Dostosowania w sferze produkcji mleka Pogłowie krów i produkcja mleka w Polsce i w UE Wyszczególnienie 1989-1994 1995-1999 2000-2004 2005* Produkcja mleka (mln. t) Polska 13,65 12,17 11,86 11,94 UE-15 121,73 121,07 121,44 120,53 UE-9 bd 9,08 10,1 10,19 Wydajność krów (kg) 3180 3450 4002 4300 5100 5263 3120 6417 4669 4881 5496 Pogłowie krów (tys. szt) 4320 2934 2795 23900 21319 19566 18782 2009 1981 1853

Dostosowanie w sferze produkcji mleka Zmiany w rozdysponowaniu mleka

Dostosowania w sferze produkcji mleka Poprawa jakości mleka Udział mleka klasy extra w skupie mleka (%) Wyszczególnienie 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Średnio kraj 15 35 46 56,1 70,1 81,4 83,4 92,6

Dostosowania w sferze produkcji mleka cd Zmniejszenie sezonowości

Procesy dostosowawcze w sferze przetwórstwa Zmiany potencjału przerobowego przetwórstwa mleka Wyszczególnienie 1989 1995 2005 Zdolności przerobowe (mld l) 12,5 12,0 Przerób mleka (mld l) 11,4 6,1 8,5 Wykorzystanie potencjału przerobowego (%) > 90 20-30 50-60 60-70 70-80

Procesy dostosowawcze w sferze przetwórstwa cd Produkcja podstawowych artykułów mlecznych (tys. ton) Wyszczególnienie 1989 1990-1994 1995-1999 200-2004 2005 Mleko spożywcze 2598 1464 1297 1911 2233 Napoje mleczne 75 260 407 526 w tym jogurty 138 223 282 Mleko w proszku ogółem 226 190 160 178 185 w tym mleko pełne 49,8 44,2 37,4 30,9 93,3 mleko odtłuszczone 175,5 146 122 147 Sery ogółem 413 312 381 505 591 w tym twarogowe 295 175 232 281 293 dojrzewające 118 116 143 183 221 topione 21 39 56 64 Śmietana 335 172 188 216 306 Masło 290 177 134 159 184 Lody 35 119 168 200 Kazeina 32,8 16,9 3,8 4,6 3,3

Procesy dostosowawcze w sferze przetwórstwa cd Zmniejszenie zużycia surowca na jednostkę produktu finalnego

Zmiany struktur produkcyjnych w sferze produkcji Koncentracja stad Wyszczególnienie Gospodarstwa indywidualne Gospodarstwa osób prawnych Liczba gospodarstw 1990 1827 4,500 (tysięcy gospodarstw) 1996 1307 1,323 2000 1092 0,870 2005 711 0,636 Wielkość stada 1990 2,39 124 (szt/gospodarstwo) 1996 2,45 145 2,71 164 3,73 231

Zmiany struktur produkcyjnych w sferze produkcji cd

Zmiany struktur produkcyjnych w sferze produkcji cd Dostosowanie do standardów weterynaryjnych UE Wyszczególnienie 2002 2003 IV 2005 VIII 2005 Liczba tys. gospodarstw spełniających standardy UE 16,6 24 80 206 Liczba tys. gospodarstw nie spełniających standardów 359 342 277 89 Liczba mleczarni spełniających standardy UE 40 54 204 243 Liczba mleczarni nie spełniających standardów 372 346 144 111

Zmiany struktur produkcyjnych w sferze przetwórstwa Wzrost koncentracji i poprawa efektywności przetwórstwa Wyszczególnienie 1990 1995 2000 2004 Liczba mleczarni 348 336 360 292 Liczba pozostałych zakładów bd 100 36 27 Zatrudnienie ogółem (tys.osób) 80,7 58,4 52,1 44,1 Przerób mleka/mleczarnię (mln l) 28,2 18,0 20,3 29,3 Przerób mleka/zatrudn. (tys. l/rok) 122 108 131 184 Wartość sprzedaży/zatrudn. w mleczarniach (tys. zł/rok) 102 247 407 Wartość sprzedaży/zatrudn. w pozost.przeds. (tys. zł/rok) 85 401 364

Zmiany struktur produkcyjnych w sferze przetwórstwa cd Inwestycje Wyszczególnienie 1995-2005 1995 2000 2004 2005 Inwestycje ogółem mln zł 6206 392 593 982 685 w tym w mleczarniach 4911 324 554 925 542 w pozostałych przeds. 1296 68 39 57 143 Inwest./mleczarnię (mln zł) 0,96 1,71 3,49 Kredyty preferencyjne mln zł 1754 184 168 97 % udział w inwestycjach 28,3 46,9 31,0 17,1 14,2 Udział wsparcia w finansowaniu inwestycji 22,2 40,9 5,6

Zmiany struktur produkcyjnych w sferze przetwórstwa cd Poprawa sytuacji finansowej Rok Rentowność brutto Rentowność netto Płynność bieżąca Wartość dodana 1995 0,38 -0,29 1,41 16,8 2000 0,77 0,10 1,19 17,3 2001 0,82 0,05 1,21 17,4 2002 1,12 0,45 1,28 17,9 2003 1,86 1,20 1,29 18,1 2004 2,91 2,31 1,32 2005 2,65 2,06 1,33

Zmiany struktur produkcyjnych w sferze przetwórstwa cd Koncentracja przetwórstwa i dostaw Roczny skup (mln l) Liczba podm. skupujących Skup/podm. skupujacy mln l Udział w skupie kraj. % Udział w liczbie firm skup. % Liczba dostawców/ podm. skup > 180 6 380 27,1 1,9 10750 75 – 180 26 102 32,1 8,3 4239 50 – 75 13 60,6 10,1 4,1 3045 20 - 50 51 32,7 20,3 16,2 1658 10 - 20 14,5 9,0 850 5 – 10 50 7,5 4,7 16,0 567 1 – 5 73 2,8 2,4 23,3 306 < 1 44 0,52 0,3 14,0 105 Razem 314 26,2 100,0 1225

Zmiany w procesie dystrybucji surowca Przesunięcie punktów koncentracji podaży do miejsc produkcji Rozwój odbioru bezpośredniego, Zanik 2 – stopniowych kanałów dystrybucji 1993 1995 2000 2005 Odbiór bezpośredni % 12 32 67 70 - 100 w tym z gospodarstw 5 10 20 60 - 85 (co 2 dni) 2. Upraszczanie struktur – rozszerzanie skupu usługowego 3. Znaczny rozwój rynku mleka „przerobowego” i półproduktów 2002 2003 2004 2005 udział mleka przerzut. % 25,6 30,0 28,9 39,3

Zmiany w procesie dystrybucji produktów finalnych Skracanie kanałów dystrybucji Dystrybucja intensywna produktów kupowanych codziennie blisko miejsca zamieszkania O krótszej trwałości Relatywnie większej trwałości Dystrybucja selektywna Produktów luksusowych, niszowych, probiotycznych 2. Dominacja kanałów dwustopniowych, systematyczny rozwój kanałów bezpośrednich

Zmiany w relacjach cen Relacje cen detalicznych do cen skupu mleka Rok Mleko spożywcze 3,2% tł Śmietana 18% Twaróg tłusty Ser Gouda Masło 82% tł. 1990 1,71 9,97 18,94 19,47 1995 1,79 12,57 17,92 20,87 22,00 2000 1,76 9,20 11,65 21,22 23,52 2001 1,86 8,12 12,12 19,86 19,60 2002 2,03 8,66 13,23 19,87 21,30 2003 8,73 13,35 19,07 22,53 2004 1,73 7,47 11,29 18,56 22,90 2005 1,70 7,25 10,88 17,89 16,82

Zmiany w relacjach cen cd Relacje cen zbytu do cen skupu Rok Mleko spożywcze 3,2% tł Śmietana 18% Twaróg tłusty Ser Gouda Masło 82% tł. 1990 1,33 8,04 17,56 17,88 1995 1,76 9,11 14,53 15,43 14,44 2000 1,49 5,72 9,28 15,67 13,70 2001 1,57 9,62 14,54 10,70 2002 1,68 6,10 10,27 14,61 12,24 2003 1,67 5,97 14,08 13,13 2004 1,44 5,09 8,69 14,15 13,34 2005 1,41 4,96 8,39 13,21 11,82

Zmiany w relacjach cen cd Relacje cen detalicznych do cen zbytu Rok Mleko spożywcze 3,2% tł Śmietana 18% Twaróg tłusty Ser Gouda Masło 82% tł. 1990 1,29 1,24 1,08 1,09 1995 1,02 1,38 1,23 1,35 1,52 2000 1,18 1,40 1,25 1,72 2001 1,42 1,26 1,37 1,83 2002 1,21 1,36 1,74 2003 1,46 1,30 2004 1,47 1,31 2005

Wnioski 1. Zmiana ekonomicznych warunków produkcji i przetwórstwa mleka jaką wywołało „urynkowienie” gospodarki wywołało procesy dostosowawcze, które spowodowały, że branża mleczarska z jednej najbardziej zacofanych, stała się branżą nowoczesną zdolną do funkcjonowania w poszerzonej Unii.

2. W sferze produkcji mleka nastąpił: Wnioski cd 2. W sferze produkcji mleka nastąpił: spadek produkcji, przy poprawie wydajności krów i jakości mleka, znaczący wzrost skali produkcji i poprawa struktury krajowego stada, co doprowadziło do koncentracji dostaw mleka; rozpoczął się proces przesuwania produkcji mleka do rejonów o sprzyjających warunkach przyrodniczych i gospodarczych,

3. W sferze przetwórstwa nastąpiło: Wnioski cd 3. W sferze przetwórstwa nastąpiło: unowocześnienie potencjału produkcyjnego, przy utrzymaniu jego wielkości, co umożliwiło dostosowanie oferty do zmieniającego się popytu i rosnących wymagań jakościowych, wzrost skali przetwórstwa, pogłębienie przetwórstwa, poprawa jakości oferty i jej różnorodności, skrócenie kanałów dystrybucji mleka surowego, usprawnienie organizacji skupu mleka oraz obniżenie jego kosztów

Wnioski cd skrócenie i poszerzenie kanałów dystrybucji produktów finalnych, co prowadzi do obniżenia kosztów sprzedaży i poprawy sprawności procesów dystrybucji, ale jednocześnie zwiększa wpływ silniejszych partnerów handlowych (zwłaszcza sieci) na przetwórców, rozpoczęte zostały procesy poprawy efektywności na drodze racjonalizacji zatrudnienia, wzrostu wydajności pracy, doskonalenia struktur produkcyjnych, konsolidacji kapitału, aczkolwiek procesy te przebiegają zbyt wolno, znacznie wolniej niż w sferze handlu, a zwłaszcza z perspektywy akcesji Polski do UE, a w przyszłości globalnego rynku mleka.

Wnioski cd 4. Podstawowym czynnikiem umożliwiającym rozpoczę-cie tych procesów było uruchomienie mechanizmu rynkowego, jednakże proces ten nie przebiegałby tak szybko i bez większych wstrząsów społecznych gdyby nie: Integracja z Unią Europejską, poprzedzona długotrwałym procesem przygotowań do standardów w zakresie bezpieczeństwa zdrowotnego żywności (standardy weterynaryjne) obowiązujących w UE, Wsparcie tego procesu przez działania interwencyjne realizowane przez ARR oraz uruchomienie kredytów preferencyjnych obsługiwanych ARiMR, a następnie subwencji ze środków pomocowych wypłacanych przez ARiMR w ramach programu SAPARD i SPO,

Wnioski cd Polityka cenowa mleczarni, które stosowały politykę kształtowania cen silnie premiującą jakość i koncentrację dostaw oraz stopniowo zwiększały wymagania jakościowe. Polityka cenowa wsparta była przy tym bliską współpracą z rolnikami w zakresie nowoczesnej organizacji produkcji mleka zapewniającej nie tylko dochód rolnikowi, ale także właściwe warunki higieniczne i sprawną dystrybucję mleka do miejsca jego przerobu; Sfinansowanie w dużej części tego procesu przez rolników, co było możliwe dlatego, że mleczarstwo nadal pozostało przede wszystkim spółdzielcze.

Wnioski cd 5. Dotychczasowe zmiany pozwoliły utrzymać relacje cen między producentami mleka, a przetwórcami. Rosną zaś relacje cen detalicznych do cen zbytu. Może to wskazywać na poprawę efektywności i obniżkę kosztów przetwórstwa oraz wzrost kosztów handlowych. Może jednak wskazywać także na osłabienie pozycji przetwórców i przechwytywanie korzyści przez handel i wzrost marży handlowej.

Dziękuję za uwagę