Teoria wyboru publicznego wybrane koncepcje badawcze Joanna Pietras

Wstęp Teoria wyboru publicznego – to ekonomiczna analiza nierynkowych procesów decyzyjnych.Za pomocą różnych narzędzi i metod właściwych dla ekonomii bada zjawiska, które są w sferze zainteresowań nauk politycznych. Przedmiotem badań są: - wpływ indywidualnych decyzji jednostek na procedury kolektywnego wyboru, mechanizmy działania rządu, partii politycznych i innych funkcjonujących w społeczeństwie organizacji oraz działania grup interesów

Przedstawiciele ekonomi politycznej Adam Smith – odzwierciedlał zainteresowanie ekonomistów problemami rządu i gospodarki publicznej m.in. w rozwoju teorii finansów publicznych W latach 80-tych Mazzola, Pantalconi, Sax i de Viti de Marco podjęli próby analizy gospodarki publicznej przy zastosowaniu wymiany jako kategorii analitycznej Knut Wicksell- uważał, że decyzje kolektywne dotyczące sektora publicznego podejmowane są w wyniku procesu politycznego, w który zaangażowanych jest wiele stron

Pod koniec XIX w. Menger, Walras, Marshall i ich kontynuatorzy koncentrowali się na zachowaniach konsumentów i producentów działających w ramach doskonałych rynków Keynes- przyjął założenie o niemal nieograniczonych możliwościach i dobrej woli sprawujących władzę Kenneth Arrow,Antony Downs, James M. Buchanan i Gordon Tullock oraz Mancur Olson - analizowali procesy polityczne organizujące zjawiska kolektywnego wyboru

Przesłanki metodologiczne teorii wyboru publicznego Są to ogólne założenia behawioralne stanowiące podstawę analizy ekonomicznej- metodologiczny indywidualizm i założenie o racjonalności jednostek Jednostki dążą do realizacji własnych interesów Czynią to w sposób racjonalny Usiłują maksymalizować swoją użyteczność

Teoria wyboru publicznego stara się opisywać zjawiska polityczne przez analogię do rynku a) głosujący angażują się w wymianę, jednostki ujawniają swoje funkcje popytu drogą głosowania b) Partie polityczne konkurują programami Konkretne problemy badawcze mają charakter podobny do tych, których rozstrzygnięciem zajmuje się teoria cen a) Są to pytania m.in. o równowagę, o jej charakter oraz o sposoby jej osiągania

Ekonomiczny model demokracji Antonyego Downsa – model racjonalności wyborcy Downs podjął idee, że demokracja jest metodą rządzenia, której istotną cechą jest konkurencja partii politycznych o głosy wyborców. Demokracja zdefiniowana jest jako system rządzenia spełniający następujące warunki: istnienie co najmniej dwóch partii konkurujących o sprawowanie władzy w okresowych wyborach partia lub koalicja partii jest upoważniona przez większość wyborców do sprawowania władzy na czas jednej kadencji podczas wyborów każdy obywatel dysponuje w każdym głosowaniu jednym głosem

Dawns uważał, że demokracja jest złożonym systemem wymiany lub inaczej politycznym rynkiem, w którym wyborcy wymieniają z partiami oddane głosy na programy i określone działania rządu. Zachowania partii i wyborców podporządkowane są następującym zasadom: celem partii politycznych jest wygranie wyborów wyborcy zachowują się racjonalnie i próbują drogą podejmowanych w trakcie wyborów decyzji maksymalizować własne korzyści polityczne tzn. korzyści z działalności rządu

Partie polityczne zachowują się tak jak producenci a wyborcy jak konsumenci; Hipoteza: celem sprawujących władzę jest działanie na rzecz jej utrzymania podstawowym punktem odniesienia dla rządu nie jest maksymalizacja dobrobytu społeczeństwa i korzyści obywateli, lecz maksymalizacja korzyści własnych

Submodel: racjonalny wyborca wg. Downsa Podstawowe pojęcia: Zróżnicowanie partii – to różnica między korzyściami, jakie przynoszą lub mogą przynieść wyborcy programy dwu konkurujących partii. Oczekiwane zróżnicowanie partii – to sytuacja w której, wybory wymagają od wyborcy decydowania o przyszłości Wyborca porównuje efekty działalności danego rządu z efektami pożądanymi lub wyobrażonymi i niekoniecznie związanymi z programem jakiejkolwiek partii

Zróżnicowanie partii jest oceną sytuacji właściwą dla indywidualnego wyborcy W systemie dwupartyjnym wyborca wybiera partię przez siebie preferowaną Racjonalny wyborca musi ocenić możliwości wygranej partii oraz uporządkować konkurujące partie z punktu widzenia oczekiwanych przez niego korzyści

Sposoby głosowania na partię: Wyborca głosuje na partię, która zajmuje wysokie miejsce w skali preferencji i ma duże szanse na zwycięstwo w wyborach W sytuacji gdy wyborca ocenia, że preferowana przez niego partia ma duże szanse wygrania wyborów w przyszłości i jest on zorientowany na przyszłość, to pomimo nikłych szans w bieżących wyborach, odda na nią głos

Sposoby głosowania na koalicję: Skutki oddania głosu są dla wyborcy trudne do przewidzenia, zależą: od tego, jaką koalicję stworzy preferowana partia, od jej znaczenia w koalicji i realizowanej przez koalicję polityki, a to z kolei zależy od wyników wyborów Racjonalna decyzja wyborcy wymaga dużej ilości informacji o sytuacji politycznej, zachowaniach konkurujących partii oraz innych wyborców. Przed podjęciem decyzji muszą podjąć starania o jej uzyskanie, co związane jest z koniecznością poniesienia określonych kosztów. Koszty uczestnictwa w wyborach, w tym koszty zaniechanych możliwości, wyborca musi porównać z oczekiwanymi korzyściami. Racjonalny wyborca przystąpi do wyborów tylko wtedy, gdy oczekiwane korzyści z wyboru będą większe niż związane z nimi koszty.

Czynniki oczekiwanych korzyści: Wielkość zróżnicowania partii – wyraża zróżnicowanie korzyści, których wyborca oczekuje od alternatywnych względem siebie partii; im większe jest zróżnicowanie, tym bardziej opłacalna jest dla wyborcy próba wspierania w wyborach partii przez siebie preferowanych Wpływ pojedynczego głosu na ogólny wynik wyborów – racjonalny wyborca musi uświadomić sobie, że pojedynczy głos z reguły nie ma wpływu na wynik wyborów Wielkość frekwencji wyborczej – udział w wyborach jest z punktu widzenia wyborcy racjonalny, gdy koszty partycypacji oraz koszty informacji są odpowiednio niskie

Koszty uczestnictwa w wyborach Koszty informacji – nakłady związane z ich zdobyciem i przetworzeniem; są one stosunkowo niskie dla przeciętnego wyborcy Koszty informacji związane z przyjęciem i przetworzeniem informacji, dostępne dla każdego obywatela, są to: nakład czasu i koszty zaniechanych możliwości Koszty informacji dla pojedynczego wyborcy są tym wyższe, im więcej informacji musi przyjąć i przetworzyć

Submodel: konkurujące partie wg. Downsa Partie polityczne – to grupy jednostek, które pragną zapewnić sobie korzyści wynikające ze sprawowania kontroli nad rządem Celem partii, jest zdobycie władzy Cel działania partii konkretyzuje się przez dążenie do maksymalizacji liczby głosów oddanych na partię w wyborach Partie tworzą programy, po to by pozyskać głosy wyborców, a nie po to by realizować określone interesy publiczne Programy są instrumentami służącymi zdobyciu władzy

Uproszczony model – rozkład preferencji wyborców na jednowymiarowej skali przedstawiającej spektrum od lewicy do prawicy Maksymalizacja liczby głosów zależy od rozkładu preferencji wyborców Położenie partii na tej skali może być wyznaczone umownie np.: przez dopuszczany przez daną partię procentowy udział części gospodarki pozostającej w rękach prywatnych Downs rozważa dwa rodzaje rozkładu preferencji w systemie dwupartyjnym, tzn: jednoszczytowy – grupa wyborców wyraźnie dominuje ilościowo dwuszczytowy – polaryzacja wyborców

Partie dążą do uzyskania możliwie wielu głosów, a więc na jednowymiarowej skali muszą zajmować takie pozycje, które leżą najbliżej preferencji możliwie największej liczby głosów W rozkładzie jednoszczytowym, każde oddalenie partii od punktu odpowiadającego maksymalnej liczbie wyborców tj. od punktu szczytowego, oznacza stratę głosów - w dążeniu do maksymalizacji liczby głosów obydwie partie przesuwają się w kierunku punktu szczytowego - w końcu może to doprowadzić do zbieżności programów partyjnych, aż zróżnicowanie partii będzie dla wielu wyborców równe zeru i postępując racjonalnie nie wezmą oni udziału w głosowaniu

W rozkładzie dwuszczytowym, można przyjąć, że obydwie partie będą się lokować w skali preferencji na pozycjach powodujących podział głosów wyborców na dwie, zrównujące się części każda z partii będzie zajmowała jeden z punktów szczytowych Punkty szczytowe wskazują partiom maksymalne pozycje na skali preferencji Downs wiąże jedno- i dwuszczytowy rozkład z systemem dwupartyjnym, nie wykluczając tworzenia nowych partii

Państwo jako Lewiatan – wizja porządku społecznego Jamesa M. Buchanana James M.Buchanan, doszedł do wniosku, że w systemach demokratycznych istnieje groźba zdominowania jednostek przez wszechogarniające państwo. Wizje: Stan naturalnej dystrybucji – fakt rzadkości dóbr, któremu towarzyszy zjawisko konkurencji jednostek o owe ograniczone dobra - konkurencja będzie miała miejsce tak długo, jak długo krańcowe korzyści z posiadania jakiegoś dobra nie wyrównają się z krańcowymi kosztami (wysiłkiem) związanymi z jego zdobyciem - jednostki nie są równe, co oznacza, że nie ma równego podziału rzadkich dóbr

2. Kontrakt konstytucyjny – elementy: określenie tych warunków ograniczających zachowania jednostek, które wynikają z interesów innych członków społeczności określenie pozytywnych praw władania do zasobów niezbędnych dla produkcji dóbr finalnych warunki i sposoby egzekwowania wymienionych wyżej praw – określenie zasad działania i granic kompetencji organu wymuszającego przestrzeganie praw określenie zasad dostarczania i finansowania dóbr publicznych – kontrakt powinien wyznaczać dopuszczalne granice kolektywnego działania, powinny być określone granice pomiędzy prywatnym i publicznym sektorem gospodarki

Elementy kontraktu uwarunkowane są wielkością społeczeństwa i preferencjami jego członków - Kontrakty postkonstytucyjne – jednostki wymieniają prawa, przez co zwiększają swoją użyteczność kontrakty te obejmują wymianę dóbr o charakterze prywatnym oraz sferę dostarczania i finansowania dóbr publicznych Aby transakcja doszła do skutku, potrzebna jest zgoda dwóch zaangażowanych stron, co minimalizuje koszty transakcji i czyni łatwiejszym jej zawarcie.

Dobra publiczne: Dostarczanie i finansowanie dóbr publicznych wymaga istnienia wielostronnego porozumienia Państwo – jest to instytucja, której zadaniem jest egzekwowanie zasad wynikających z kontraktu konstytucyjnego – „państwo protekcyjne” W sferze kontraktów postkonstytucyjnych, działania państwa są konsekwencją porozumień zawieranych pomiędzy jednostkami. Decyzje są podejmowane drogą procesu politycznego, a ich efektem jest poziom produkcji i dystrybucji dóbr publicznych – „państwo produkcyjne”

Zasady podejmowania decyzji dotyczących produkcji, finansowania i dystrybucji dóbr publicznych zasada jednomyślności – obydwie strony akceptują warunki kontraktu zasada indywidualistyczna – każda jednostka oczekuje powiększenia swojej użyteczności

3. Status quo – zestaw reguł i instytucji istniejących w określonym punkcie czasu Na Status quo składają się: sformalizowana struktura prawa nieformalne reguły zasady etyczne istniejące instytucje konstytucja polityki ekonomicznej – zbiór reguł i ograniczeń, w ramach których podejmowane są decyzje prowadzące do przyjęcia określonej strategii gospodarczej

Status quo to struktura praw podstawowych – prawa te nie mogą podlegać arbitralnym zmianom, bez względu na to, kto usiłowałby tych zmian dokonać Status quo jest strukturą dynamiczną – jej istotą jest przewidywalność a zmiany mogą się dokonywać drogą dobrowolnych porozumień pomiędzy jednostkami, na zasadzie renegocjowania kontraktu konstytucyjnego Status quo określa reguły działania uczestników gry społecznej, w tym także reguły działania państwa

Kryteria oceny Status quo Stopień określoności praw jednostek – od najmniej pożądanego stanu anarchii, gdzie stopień praw jest minimalny, do stanu idealnego charakteryzującego się pełną określonością praw Zakres respektowania przez rząd ograniczeń wynikających z kontraktu konstytucyjnego – przekroczenie kompetencji przez rząd jest największym zagrożeniem porządku społecznego

Przyczyny wzrostu aktywności państwa wzrost znaczenia warstwy polityków i biurokracji, które realizują swoje własne, autonomiczne cele Wykroczenia państwa: rozdęty budżet –przyczyna nadmiernego rozwoju państwa produkcyjnego agencje państwowe wprowadzają zmiany w strukturze praw podstawowych Na skutek wykroczeń państwo staje się konstytucyjną anarchią, w której wpływ rządu na jednostki zależy od preferencji polityków i biurokracji. Prawo jednostek jest naruszane. Państwo staje się współczesnym Lewiatanem, któremu nikt i nic nie jest w stanie się oprzeć

Logika kolektywnego wyboru według Mancura Olsona Gdy liczba jednostek w grupie jest niewielka lub gdy, dla realizacji wspólnego celu stosuje się przymus lub inne dodatkowe narzędzia, jednostki tworzące grupę, będą działać na rzecz wspólnego interesu W przypadku dużych grup, zorientowane na siebie jednostki nie będą działać na rzecz realizacji ich wspólnego interesu Wniosek: Wspólny interes grupy jest dla jednostek, które ją tworzą, dobrem publicznym.

Interesy grupowe jako dobra publiczne Przykłady: związki zawodowe stowarzyszenia lekarzy stowarzyszenia adwokatów kartele zorganizowane grupy nacisku Wymienione organizacje społeczne, mają ten sam charakter co usługi państwa i mogą z nich korzystać w równym stopniu.

Podział na grupy: grupy uprzywilejowane grupy pośrednie grupy małe grupy średnie grupy wielkie (ukryte) Grupy wielkie nie są w stanie zorganizować się do kolektywnego działania wyłącznie na podstawie rozpoznania faktu istnienia wspólnego interesu. Według Olsona istnieją dodatkowe mechanizmy pozytywne lub negatywne, które stymulują jednostki do kolektywnego działania. Przykładem mogą być podatki narzucane przez państwo – które są negatywnym bodźcem stosowanym przez państwo (grupa) dla realizacji swoich celów. Przykładem bodźców pozytywnych są: sklepy, kasy zapomogowo-pożyczkowe, biura turystyczne

Grupy interesów i tempo wzrostu gospodarczego Olson stworzył koncepcję wyjaśniającą przyczyny występowania zróżnicowanego tempa wzrostu gospodarczego: Społeczeństwa składają się z wielu grup interesów Proces organizacji grup jest długotrwały i kosztowny, wymaga sprzyjających warunków zewnętrznych Członkowie niewielkich liczebnie grup dysponują nieproporcjonalnie większymi możliwościami organizacyjnymi w stosunku do członków grup o większych rozmiarach Istotnym z punktu widzenia rozwoju kraju czynnikiem jest wpływ grup interesów na tempo wzrostu gospodarczego Prócz grup interesów niewielkich istnieją też takie, które obejmują znaczną część społeczeństwa, np.: związki zawodowe, grupujące większość robotników, lub związki firm, obejmujące całe gałęzie przemysłu.

Grupy te poddawane są oddziaływaniu całkiem innych bodźców niż w przypadku grup niewielkich.: reprezentując znaczną część społeczeństwa, skłonne są w swoich działaniach brać pod uwagę negatywne efekty redystrybucji. f) koalicje dystrybucyjne podejmują decyzje wolniej niż jednostki lub firmy, z których te koalicje się składają g) powolne podejmowanie decyzji powoduje, że koalicje dystrybucyjne ograniczają zdolność gospodarki do adaptacji i wprowadzenia niezbędnych zmian w zakresie technologii i alokacji zasobów, to z kolei prowadzi do ograniczenia tempa wzrostu h) Koalicje dystrybucyjne po osiągnięciu określonej siły i rozmiarów wykazują tendencję do wyłączenia dostępu do nich innych, dopływ nowych członków ogranicza korzyści dotychczasowych Działanie grup interesów i koalicji dystrybucyjnych zwiększa stopień komplikacji społecznej rzeczywistości i umacnia znaczenie rządu Wniosek: Najwięcej grup działa w społeczeństwach stabilnych, nie poddanych gwałtownym wstrząsom

KONIEC